Σημειώσεις Κεφαλαίου 10

[←1]

Sanudo, Diarii, liv, 417, 430, ιδιαίτερα στήλες 435-38, 442, 481, 496-97, 537. Ο Κλήμης και ο Αλφόνσο ντ Έστε είχαν συμφωνήσει τον Μάρτιο τού 1530 να υποβάλουν όλες τις διαφορές τους στον αυτοκράτορα, «ο οποίος πρέπει να καταλήξει μέσα σε έξι μήνες για αυτό που θεωρεί δίκαιο και κατάλληλο» (quale habbia a terminar fra sei mesi quello che gli parerà giusto et conveniente) [Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, ii (Φλωρεντία, 1837), 295-96]. Σημειώστε επίσης Giacinto Romano, Cronaca del soggiorno di Carlo V in Italia, Μιλάνο, 1892, σελ. 232-33 και πρβλ. Sanudo, LV, 662-63. O Κάρολος είχε χρειαστεί περισσότερους από έξι μήνες για να πάρει την απόφασή του. Για την επανανάθεση τής Φερράρας στους Έστε από τον Αδριανό ΣΤ’, βλέπε, πιο πάνω, Κεφάλαιο 6, σημείωση 19. Διάφορα έγγραφα, που έχουν σχέση με την εν λόγω πληρωμή των 100.000 δουκάτων από τον δούκα τής Φερράρας στην Αγία Έδρα, υπάρχουν στο Arch. di Stato di Μodena, Cancelleria ducale, Carteggio di principi esteri, Roma, Busta 1299/14.

[←2]

H Γερουσία είχε γράψει στον Λοντοβίκο Γκρίττι στις 10 Φεβρουαρίου 1530 (ενετική χρονολόγηση 1529), ότι η Βενετία βρισκόταν σε θανάσιμο κίνδυνο:

«…να γίνει λοιπόν κατανοητό ότι το κράτος μας έχει δεχτεί εισβολή από τούς άνδρες τού αυτοκράτορα με ερημώσεις, πυρπολήσεις και καταστροφές των εδαφών μας και βρίσκεται σε προφανέστατο κίνδυνο συνολικής καταστροφής του. Κυρίως επειδή έχουμε μείνει μόνοι, δεν μπορούμε να επινοήσουμε πιο σωτήρια λύση για να σώσουμε το κράτος μας από μια τέτοια μεγάλη καταστροφή, που θα ήταν ανεπανόρθωτη από τη δύναμη τού αυτοκράτορα και τού αδελφού του, απαλλαγμένου από αυτό το τραγούδι περί επιστροφής τής Υψηλής Πύλης, από το να γίνει ειρήνη, για την οποία συμφωνήσαμε να παραδώσουμε στον ποντίφηκα τη Ραβέννα και την Τσέρβια και στον αυτοκράτορα τα εδάφη και τούς τόπους που είχαμε αποκτήσει στην Απουλία…»

(… perciochè haverete inteso che essendo il stato nostro invaso dalle gente cesaree con dessolation, incendii, et ruine delli territorii nostri et in manifestissimo pericolo della total iattura di quello, essendo maxime rimasti soli, non si poteva excogitar più salutar remedio di preservar il stato nostro da così grave ruina, che vi era irreparabile dalle force di Cesare et di suo fratello libero da quel canto per il ritorno della Excelsa Porta, che devenir alla pace, per la quale habbiamo convenuto consignar Ravenna et Cervia al Pontifice et a Cesare le terre et lochi da noi acquistati in Puglia…)

[Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλο 276 (303) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 224 (251), 226 και εξής (253 και εξής)].

[←3]

Rawdon Brown, Calendar of State Papers…, Venice, v (Λονδίνο, 1873), παραρτ. αριθ. 1011, σελ. 619-20 (το έγγραφο έπρεπε να εμφανίζεται στον τομ. IV (1871), μετά το υπ’ αριθ. 669. Ήδη στις 23 Δεκεμβρίου 1530 ο Λοντοβίκο Γκρίττι είχε γράψει στον Κάρολο από τη Βούδα, προειδοποιώντας τον ότι ο Σουλεϊμάν έκανε τότε μεγάλες προετοιμασίες για επιθέσεις κατά τής χριστιανοσύνης από στεριά και θάλασσα, «τέτοιες που δεν έχουμε δει ποτέ στην εποχή μας». Ο Σουλεϊμάν ετοιμαζόταν να επιτεθεί την άνοιξη (του 1531, αλλά η τουρκική εκστρατεία δεν ήρθε μέχρι την άνοιξη τού 1532) και οι Αψβούργοι αδελφοί θα ήταν καλό να κάνουν τούς υπηκόους τους να σταματήσουν κάθε παρενόχληση τού βασιλιά Ιωάννη (Ζαπόλυα) και να παραχωρήσουν την Ουγγαρία και τις εξαρτήσεις της στον Ιωάννη [Karl Lanz (επιμ.), Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία, 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1966, i, αριθ. 153, σελ. 411-12, αλλά πρβλ. αριθ. 164, σελ. 439-40, επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Κάρολο, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1531, σχετική με εκεχειρία ενός έτους με την Πύλη]. Υπάρχουν πολυάριθμες αναφορές στους Τούρκους στην οικογενειακή αλληλογραφία των Αψβούργων, για την οποία βλέπε τις επιστολές τού Φερδινάνδου προς τον αδελφό του Κάρολο Ε΄ και την αδελφή του Μαρία τής Ουγγαρίας στους Herwig Wolfram και Christiane Thomas, Die Korrespondenz Ferdinands I., στο Veröffentlichungen der für Neuere Geschichte Österreichs (58), iii, μέρη l και 2 (Βιέννη, 1973, 1978).

[←4]

Sanudo, Diarii, liv, 128-29, ο οποίος κατέγραφε επίσης τη βοήθεια των Τούρκων προς τον Ιωάννη Ζαπόλυα [στο ίδιο, στήλες 132, 163, 165, 166-70, 185, 203-5, 215-16, 246, 286, 297-98]. Tα Diarii, τόμο με τον τόμο, περιλαμβάνουν σχεδόν αναρίθμητες αναφορές στον Μπαρμπαρόσσα.

[←5]

Sanudo, Diarii, liv, 228-29 και πρβλ. στήλες 259, 281, 293, 302, 310 και 486, όπου «υπάρχουν νέα ότι ο Μπαρμπαρόσσα και ο Εβραίος είναι δυνατοί στη θάλασσα» (si ha nove come il Barbarossa et il Zudio sono potenti in mare). Για τον Εβραίο κουρσάρο Τσιφούτ Σινάν από τη Σμύρνη πρβλ. πιο κάτω, Κεφάλαιο 11, σημείωση 3.

[←6]

Sanudo, Diarii, liv, 378.

[←7]

Στο ίδιο, liv, 402.

[←8]

Sanudo, Diarii, liv, 428, επιστολή από Νικκολό Τιέπολο προς τη Σινιορία, που γράφτηκε στη Γάνδη στις 3 Μαΐου 1531 και παραλήφθηκε στη Βενετία στις 10 ή 11 Μαΐου. Αποσπάσματα των αναφορών τού Τιέπολο (από 16 Ιουνίου μέχρι 21 Νοεμβρίου 1530), που σχετίζονται ιδιαίτερα με το λουθηρανικό πρόβλημα και την αναγκαιότητα πρόβλεψης για την υπεράσπιση τής Γερμανίας από τούς Τούρκους, περιέχονται σε χειρόγραφο στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Ottobonianus lat. 1921, φύλλα 257-266 και έχουν δημοσιευτεί από τον Johannes von Walter, Die Depeschen der venezianischen gesandten, Nicolò Tiepolo, über die religionsfrage auf dem Augsburger Reichstage (1530), Βερολίνο, 1928, 85 σελ. (στο Abhandlungen d. Gesellschaft d. Wissenschaften zu Göttingen, Phil.-Hist. Klasse, νέα σειρά, xxiii-1).

[←9]

Sanudo, Diarii, liv, 512, επιστολή από τον Ενετό βαΐλο Φραντσέσκο Μπερνάρντο προς τη Σινιορία, γραμμένη στην Ισταμπούλ στα τέλη Ιουνίου ή την 1^η Ιουλίου 1531 και βλέπε στο ίδιο, στήλες 560, 583, 595, 599. Για την πορτογαλική επέκταση, τούς «πολέμους τού πιπεριού» και την χαρτογραφία τής εποχής (μέχρι περίπου το 1530), βλέπε Albert Kammerer, La Mer Rouge, l’ Abyssinie et l’ Arabie depuis l’ antiquité, ii, μέρη 12, Κάιρο, 1935 (Mémoires de la Société royale de géographie d’ Egypte, τομ. XVI.

[←10]

Sanudo, Diarii, LV, 191, εγγραφή στις 27 Νοεμβρίου 1531, σε απάντηση επιστολής από Καπέλλο με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 26, 37, 63, 83, 117.

[←11]

Charles Weiss (επιμ.), Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, 9 τόμοι, Παρίσι, 1811-52, i, 454, επιστολή με ημερομηνία 25 Μαρτίου 1528 (O.S.), δηλαδή 1529. Sanudo, Diarii, L, 293, «άδικα και ιερόσυλα ψέματα» (injusta sacrilegaque mendacia) και πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 9, σημείωση 52.

[←12]

Karl Lanz (επιμ.), Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία. 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1966, i, αριθ. 131, σελ. 360-72, «από τη Μπολώνια στις 11 Ιανουαρίου, από το χέρι τού πραγματικού αδελφού σας Καρόλου» (Cest de Boloingne ce XI^e de januier (1530), de la main de vostre vray bon frère Charell). Αναφορά στην επιστολή αυτή έγινε πιο πάνω, στο Κεφάλαιο 9, σημείωση 107.

[←13]

Εrnest Charrière, Négociations de la France dans le Levant, 4 τόμοι, Παρίσι, 1848-60, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, i, 184-90, με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου 1531 (O.S.), δηλαδή 1532. Όλοι γνώριζαν ότι ο Φραγκίσκος είχε διαφωνήσει έντονα με τον αφορισμό τού Ζαπόλυα [πρβλ. Sanudo, Diarii, lvi, 245]. Ο Φρανσουά ντε Ντιντεβίλ, τού οποίου η αλληλογραφία διασώζεται στη Bihliothèque Nationale, Fonds Dupuy, αριθ. 260, ήταν ο Γάλλος πρεσβευτής στην παπική κούρτη από τον Ιούλιο τού 1531 μέχρι τον Φεβρουάριο τού 1533 [Alex. Tausserat-Radel, Correspondance politique de Guillaume Pellicier, Παρίσι, 1899, σελ. 508, σημείωση]. Τον Ιανουάριο τού 1533 ο αδελφός τού Ζαν, ο βαΐλος τής Τρόυ (Troyes), διορίστηκε Γάλλος πρεσβευτής στην Αγγλία [V.-L. Bourrilly, Guillaume du Bellay, Seigneur de Langey 11491-1543, Παρίσι, 1904, σελ. 141 και εξής]. Ο Ζαν εμφανίζεται με τον συνάδελφό του, τον Ζωρζ ντε Σελβ, στον γνωστό ζωγραφικό πίνακα «Οι πρεσβευτές», φτιαγμένο από τον Hans Holbein τον Νεώτερο το 1533, που βρίσκεται τώρα στην Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο. Μεταξύ των δύο πρεσβευτών, στα πόδια τους, υπάρχει ένα επιμηκυμένο κεφάλι θανάτου, που παίρνει πιο φυσιολογικές διαστάσεις όταν το κοιτάζει κανείς από το πλάι, μια παράξενη «ανάμνηση θανάτου» (memento mori).

[←14]

Anton Von Gévay, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte der Verhältniße zwischen Oesterreich, Ungarn und der Pforte im XVI. und XVII. Jahrhunderte (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 7, σημείωση 63), τομ, i, μέρος 4 (Βιέννη, 1838), σελ. 29, από την αναφορά των Λάμπεργκ και Γιούρισιτς προς τον Φερδινάνδο:

«…Εκείνος [Ιμπραήμ] ήθελε, να στείλει ο πάπας επιστολή και να παραπονεθεί πιστά στον αυτοκράτορα [Σουλεϊμάν] και σε αυτόν, όπως έκανε πρόσφατα αυτός ο βασιλιάς τής Γαλλίας, γράφοντας και σφραγίζοντας με τη βούλλα του και δωρίζοντας ο βασιλιάς τής Γαλλίας μια πανοπλία, όπως λέγεται…» κλπ.

(…Er west woll darum, dan der pabst hete derhalbn brief pey Ime gehabt und solch sein not seinem hern dem kaiser und Im treulich klagt, dergleichen het khunig von frankreich solchs gar neulich durch sein potschaft und sonder schreibn, auch gethan dapey Im gedachter kunig von frankreich seiner leib harnasch eines geschikt hete…)

Η λατινική απόδοση μπορεί να είναι χρήσιμη [στο ίδιο, έγγραφο με αριθ. VI, σελ.76]: Ο Ιμπραήμ είχε ενημερώσει τούς απεσταλμένους ότι ο Κάρολος Ε’ ήταν ελάχιστα ανθρώπινος, αφού είχε επιτεθεί και συλλάβει τον πάπα, τού είχε αποσπάσει τεράστιο χρηματικό ποσό, είχε κατεδαφίσει ιερά κτίρια, είχε βεβηλώσει τα λείψανα των αγίων, κρατούσε τον βασιλιά τής Γαλλίας στις αλυσίδες, τον εκβίαζε για χρήματα και τού πούλησε τούς ίδιους τούς γιους του:

«Αυτό αποτελεί δείγμα όχι μικρό ότι ο πάπας έστειλε επιστολή προς αυτόν τον Ιμπραήμ, με το οποίο παραπονιόταν ειλικρινά και ολόψυχα στον αυτοκράτορα [Σουλεϊμάν] και στον Ιμπραήμ γι’ αυτή την ανάγκη του. Το ίδιο έκανε επίσης πρόσφατα ο βασιλιάς τής Γαλλίας, ο οποίος εστειλε με απεσταλμένο πανοπλία, φτιαγμένη για το άτομο αυτού τού βασιλιά…»

(Idque sibi non parvo inditio esse, quod Pontifex ad ipsum Ibraim literas miserit, quibus hanc suam necessitatem et Cesari et Ibraimo fideliter et ex animo conquestus est. Et idipsum etiam nuperrime fecerit Rex Frantiae per nuntium cum quo sibi arma quaedam pro ipsius Regis persona fabrefacta misisset…).

Οι Λάμπεργκ και Γιούρισιτς παρουσίασαν την αναφορά για την αποστολή τους (βρίσκονταν στην Ισταμπούλ από τις 17 Οκτωβρίου μέχρι τις 22 Δεκεμβρίου 1530) στον Φερδινάνδο στο Λιντς στις 23 Φεβρουαρίου 1531. Πρβλ. γενικά Sanudo, Diarii, liv, 188, 225, 281, Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, 10 τόμοι, Πέστη, 1827-35, ανατυπ. Γκρατς, 1963, iii, 101 και εξής, 656 και εξής, μεταφρ. J. J. Hellert, Histoire de l’ empire ottoman, 18 τόμοι, Παρίσι, 1835-43, v, 145 και εξής, 462 και εξής και J. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 58 και αλλού.

[←15]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 161, σελ. 432, σε απάντηση επιστολής τού Φερδινάνδου, γραμμένης στο Μπουντβάις στις 17 Μαρτίου 1531, που παρέχεται στον Von Gévay, Ι-4 (1838), αριθ. XII, σελ. 97-105. Πρβλ. επίσης Charrière, Négociations, i, 177-82.

[←16]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 54, φύλλο 109 (132):

«…ότι όντας ο βασιλιάς του πρόθυμος για ειρήνη με τον γαληνότατο βασιλιά των Ρωμαίων, έχει προσπαθήσει να την αποκτήσει με κάθε μέσο διαθέσιμο σε αυτόν, έχοντας στείλει περισσότερους δικούς του εκπροσώπους στις δημόσιες δίαιτες και στον προαναφερθέντα βασιλιά των Ρωμαίων, για να κάνει επίσης επιδιαιτητή αυτής τον γαληνότατο βασιλιά τής Πολωνίας, ενώ μη έχοντας μπορέσει μέχρι τώρα να πετύχει τίποτε αυτός ο βασιλιάς του, έχει στείλει τον απεσταλμένο του στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα και σε όλα τα κράτη τής Αγίας Αυτοκρατορίας…»

(…che essendo il re suo desideroso di pace cum il serenissimo re de Romani, havea cum ogni mezo a lui possibile tentato de ottener quella, havendo mandati più sui oratori alle publice diete et al prefato re de Romani, cum far etiam arbitro in ciò il serenissimo re de Polonia, et non havendo possuto fin alhora conseguir cosa alcuna esso suo re, l’ havea inviato per suo orator alla cesarea Maestà et a tutti li stati del Sacro Imperio…)

και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 104 (127), 108-109 (131-132). Για τις προσπάθειες τού Ζαπόλυα να καταλήξει σε εκεχειρία ή ειρήνη με τον Φερδινάνδο, πρβλ. Sanudo, Diarii, liv, 285, 296, 306, 307, 428, 432 και αλλού, που αγανακτούσαν τον σουλτάνο Σουλεϊμάν [στο ίδιο, στήλη 337]. Ο Σουλεϊμάν κατ’ αρχήν απέρριπτε συμφωνία με τον Φερδινάνδο, «μη θέλοντας ούτε ειρήνη ούτε συμφωνία» (non vol nì paxe nì acordo) [στο ίδιο, liv, 335], αν και τον Απρίλιο τού 1531 αναμενόταν να δεχτεί εκεχειρία [στήλη 385] και τελικά δέχτηκε [στήλες 477,481, 487, 498, 512]. Στη Ρώμη όμως φοβούνταν ότι ο Σουλεϊμάν θα επέστρεφε στον πόλεμο πριν από την εκπνοή τής εκεχειρίας [στήλη 534].

[←17]

Ο Κλήμης είχε δραστηριοποιηθεί για λογαριασμό τού Φερδινάνδου για κάποιο διάστημα. Στην πολύ μακροσκελή βούλλα «Από το περασμένο έτος» (Cum superiori anno), στο Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1440, φύλλα 19-31, γραμμένη στη Ρώμη την 1η Σεπτεμβρίου 1529 (datum Rome anno, etc., 1529 Kal. Septembris, anno sexto) και ξαναγραμμένη στη Μπολώνια στις 27 Ιανουαρίου 1530 (datum Bononie, anno, etc. 1529, sexto Kal. Febr., anno septimo), ο Κλήμης διηγιόταν την τρομερή πρόσφατη ιστορία τής τουρκικής εισβολής στην Ουγγαρία και την πολιορκία τής Βιέννης, περιέγραφε τα δεινά τού Φερδινάνδου και σημείωνε ότι είχε δανειστεί 40.000 δουκάτα «με δυσκολία», για να δώσει επιδότηση και να βοηθήσει στον έλεγχο τής προέλασης των Τούρκων στην Ουγγαρία:

«…Αν και ήταν δύσκολο να πάρουμε από ορισμένους εμπόρους το ποσό των 40.000 δουκάτων και να μεταβιβάσουμε αυτό το ποσό για τον στρατό αυτού τού βασιλιά [Φερδινάνδου], ελεύθερο και εγγυημένο με συναλλαγματικές επιστολές (όπως συνηθίζεται), ενώ τίποτε απολύτως, από αυτά που βρίσκονται μέσα στις δυνατότητές μας, δεν θα παραλείψουμε ποτέ, για να συμβάλουμε στην προώθηση ενός τόσο άγιου, ευσεβούς και απαραίτητου έργου…»

(…a nonnullis mercatoribus licet difficulter summam quatraginta millium ducatorum mutuo recepimus et eam summam pro exercitu eiusdem regis solvendo et alendo per litteras cambii (ut moris est) transcribi fecimus, nihilque rerum omnium que in nostra sint potestate ad tam sanctum, pium et necessarium opus iuvandum ac promovendum ullo unquam tempore sumus pretermissuri…)

[φύλλο 21], αλλά φυσικά το ποσό αυτό ήταν εντελώς ανεπαρκές για την κάλυψη των τρομερών αναγκών τού Φερδινάνδου.

Ο Κλήμης είχε βάλει να κηρυχτεί η σταυροφορία στη Γερμανία και σε άλλες βόρειες περιοχές των Αψβούργων, είχε χορηγήσει πλήρη άφεση αμαρτιών σε εκείνους που θα διέθεταν τούς εαυτούς τους ή τις περιουσίες τους στον αγώνα εναντίον των Τούρκων, ενώ πήρε κάθε άλλο μέτρο που μπορούσε, για να οργανώσει εκστρατεία που θα αποσπούσε την πρωτοβουλία από τα τουρκικά χέρια. Τώρα καλούσε ο ίδιος για ειρήνη στον κόσμο, «τουλάχιστον για όσο διάστημα διαρκεί η εκστρατεία», εκλιπαρώντας τούς ηγεμόνες, ιδιαίτερα στη Γερμανία και την Ουγγαρία,

«για αμοιβαία μεταξύ σας φιλανθρωπία, ειρήνη και ομόνοια, ή τουλάχιστον κατά τον χρόνο που θα διαρκέσει η προαναφερθείσα εκστρατεία, ανακωχή, εκεχειρία ή παύση των εχθροπραξιών, την οποία διατάζουμε με την εξουσία τού Παντοδύναμου Θεού, καθώς και για την ασφάλεια μιας τόσο ιερής και επαινετής επιχείρησης σε όλα τα βασίλεια και κτήσεις τού βασιλιά Φερδινάνδου, θέλοντας να δούμε τούς κατοίκους να βάζουν στην άκρη τα όπλα τους, τις σωματικές βλάβες και τα αδικήματα, τούς τραυματισμούς και τις παραβάσεις που επιφέρουν ξεχνώντας τον Χριστό τον λυτρωτή μας, να εκδικηθούν τις επιθέσεις και τις προσβολές και να πάρουν τα όπλα εναντίον των εχθρών που διψούν για το αίμα όλων των χριστιανών και προσπαθούν να διαγράψουν τον νόμο τού Ευαγγελίου…»

(ut mutuam inter se charitatem atque pacem et concordiam vel saltem tempore quo expeditio predicta durabit, treugas, inducias seu belli moram quas tenore presentium auctoritate omnipotentis Dei ac pro securitate tam sancte et laudabilis expeditionis nos mandamus ac per universa regna et dominia ipsius Ferdinandi regis inter incolas et habitatores illorum servari volumus observent, arma deponant, et privatarum iniuriarum ac offensionum obliti Christi redemptoris nostri iniurias, offensiones et opprobria ulciscantur et in hostes Christianorum omnium sanguinem sitientium et evangelicam legem delere conantium arma sumant…)

[Reg. Vat. 1440, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, φύλλο 26].

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 169-172 τη σημαντική βούλλα «Δεν θα έπρεπε να είναι» (Existimavimus haud futurum), με ημερομηνία 5 Μαΐου 1531, που απεικονίζει, με βάση πληροφορίες που τού είχε δώσει ο Φερδινάνδος, τη θλιβερή κατάσταση στην οποία είχε φέρει την Ουγγαρία ο αρπακτικός Τούρκος. Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Κάρολο Ε΄ στις 27 Μαρτίου 1531 στο Lanz, Ι, αριθ. 160, σελ. 425-29 και βλέπε Ehses, Conc. Trident., iv, εισαγωγή, σελ. xli και εξής, liv, lvi– lvii, lxii– lxiii.

Στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τής Αθήνας, ανάμεσα σε ορισμένες αντι-τουρκικές αφίσες, δεμένες μαζί με ιταλικό δέρμα βιβλιοδεσίας τού 18^ου αιώνα, υπάρχει έντυπη επιστολή άφεσης αμαρτιών, που πουλήθηκε στις 4 Απριλίου 1531 για συμβολή στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων και συντάχθηκε «για τον Γεώργιο τής Αθήνας και τη σύζυγό του Τζινέπρα ντε Ταλιαφέρρο» (pro Georgio de Antinis et Ginepra de Taliaferro uxore). Το έντυπο φέρει στο κέντρο τού κάτω μέρους μεγάλο σταυρό με τις λέξεις «Σφραγίδα Αγίας Σταυροφορίας» (Sigillum S. Cruciate) στην εγκάρσια μπάρα. Το συγχωροχάρτι φέρει την τυπωμένη σημείωση ότι o «Βιντσέντσο, αρχιεπίσκοπος τού Ροσσάνο είναι ανώτατος επίτροπος αυτής τής σταυροφορίας» (Vincentius Archiepiscopus Rossanensis dicte Cruciate est supremus Commissarius) και την υπογραφή (σε καφέ μελάνι που δεν έχει περαστεί καλά στο χοντρό χαρτί) «Εγώ ο αδελφός Φραντσέσκο Μπράτσι, έχοντας συλλέξει έγραψα με τα χέρια μου» (Εgo Frater Franciscus Bracis, coletor scripsi manu propria). Έχοντας εκδοθεί κυρίως προς όφελος τού Φερδινάνδου, το συγχωροχάρτι δείχνει κάτι από τη συνεχιζόμενη παπική υποστήριξη τής σταυροφορίας για λογαριασμό των Ούγγρων και των Αυστριακών. Για τον Βιντσέντσο Πιμπινέλλα, τον αρχιεπίσκοπο τού Ροσσάνο, πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 9, σημείωση 101. Για τη σημασία τής θητείας τού Πιμπινέλλα στην ιστορία τής γερμανικής λεγατινής αποστολής βλέπε Walter Friedensburg (επιμ.), Nuntiaturen des Vergerio (1533-1536), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland nebst ergänzenden Actenstücken, μέρος I (1533-1559), τομ. Ι, Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, σελ. XLVΙΙΙ-UIl, 40 και Gerhard Müller, «Vincenzo Pimpinella am Hofe Ferdinands I. (1529-1532)», Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, XL (1960), 65-88, που ασχολείται κυρίως με την τουρκική απειλή (Türkengefahr). Ο Πιμπινέλλα συνηγορούσε υπέρ μιας συμφωνίας μεταξύ Φερδινάνδου και Ζαπόλυα, χωρίς την οποία, κατά τη γνώμη του, η χριστιανοσύνη αντιμετώπιζε καταστροφή (chè invero, segondo il mio debile ingegno, se lor doi non s’ accordano, la Christianità è rovinata) [στο ίδιο, σελ. 86]. Όμως ο Πιμπινέλλα είχε ελάχιστη ή καθόλου επιρροή τόσο στην αυλή τού Φερδινάνδου όσο και στην κούρτη.

[←18]

«…Wier wissen wol wie er den kunig von frankreich mit vereterey und pey der Nacht gefangen: Er hat oft seinj potschaft pey uns gehabt und ist unser gueter freund….» [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, I-5 (1838), 29]. Eπικεφαλής τής αυστριακής πρεσβείας, στην οποία θα επιστρέψουμε, ήσαν ο κόμης Λέοναρντ τού Ναγκαρόλα και ο Γιόζεφ φον Λάμπεργκ, που υπέβαλαν την αναφορά τους στον Φερδινάνδο στο Λιντς στις Σεπτεμβρίου 1532.

[←19]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. V, φύλλο 168. Στις 27 Ιουνίου (1528) ο λ’ Ιλ-Αντάμ παραπονιόταν στον πάπα ότι ο Κάρολος Ε΄ είχε κατασχέσει όλη την περιουσία των Ιωαννιτών στο βασίλειο τής Νάπολης [στο ίδιο, φύλλο 186]. Πρωτότυπες επιστολές τού λ’ Ιλ-Αντάμ προς τον πάπα, υπογραφόμενες όλες ως «P. de Villers Lyleadam», δεν είναι σπάνιες [πρβλ. στο ίδιο, επίσης φύλλα 121, 178 και 231]. Για το ζήτημα τής Μάλτας βλέπε επίσης την επιστολή τού λ’ Ιλ-Αντάμ προς τον Κλήμεντα Ζ΄, γραμμένη στη Νις τής Προβηγκίας στις 27 Μαΐου 1529 [Lettere, τομ. vi, φύλλο 49 και πρβλ. στο ίδιο, Lettere, τομ. XL φύλλα 176 και 186].

[←20]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλα 509-512, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «γραμμένη στη Ρώμη, κλπ., στις 20 Νοεμβρίου 1328, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae, etc., die XX Novembris 1328, anno quinto): «…Σε ό,τι μάς αφορά, θα ήθελα να μπορούσαμε να αναλάβουμε ολόκληρη αυτή την επιχείρηση με δικούς μας πόρους, αλλά και πάλι σάς υποσχόμαστε ότι έχουμε σε όλα άμεση εξουσία ή επιρροή…» (…Quod ad nos attinet, utinam vires haberemus totius huius expeditionis nostris opibus suscipiendae, sed tamen quicquid habemus virium atque auctoritatis, id totum vobis promptissime pollicemur…). Όπως και άλλοι πάπες, ο Κλήμης χρησιμοποιούσε τούς πόρους των Ιωαννιτών για δική του πολιτική και προσωπική εξυπηρέτηση [πρβλ. Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλα 132, 135], αλλά αγρυπνούσε επίσης πολύ για την προώθηση των συμφερόντων τού Τάγματος με τον αυτοκράτορα και τούς βασιλείς τής Γαλλίας, Αγγλίας και Πορτογαλίας [στο ίδιο, φύλλα 146-152, οι επιστολές τις οποίες υπαινίσσεται ο Κλήμης στην επιστολή του τής 20^ης Νοεμβρίου προς τον λ’ Ιλ-Αντάμ].

[←21]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλο 191, «Προς τον αγαπημένο μας γιο Αντώνιο, με τον τίτλο τής Αγίας Αναστασίας τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας καρδινάλιο ιερέα Σενς, απεσταλμενο δικό μας και τής Αποστολικής Ἐδρας στη Γαλλία» (Dilecto filio nostro Ant. tit. Sanctae Anastasiae S. R. E. Presbytero cardinali Senonensi, nostro et Apostolicac Sedis in Francia legato), για τον οποίο βλέπε W. Van Gulik, C. Eubel και L. Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi, iii (1923). Ο Αντουάν Ντυπρά έγινε καρδινάλιος στις δεύτερες προαγωγές τού Κλήμεντος Ζ΄ στις 21 Νοεμβρίου 1527, που έγιναν στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο. Η χορηγία τού Καρόλου Ε΄ προς τούς Ιωαννίτες επιδεικνύεται σε γυάλινη θήκη στο Οπλοστάσιο τής Βαλέττα στη Μάλτα. Έχει ημερομηνία 23 Μαρτίου 1530: «…δόθηκε στο Καστέλλο Φράνκο στις 23 Μαρτίου τής τρίτης ινδικτιώνος, τού έτους 1530 από τη γέννηση τού Κυρίου…» (datum in Castello Franco die XXIII mensis Martii tertie indictionis anno nativitatis dominice millesimo quingentesimo trecesimo….). Μετά την αυτοκρατορική στέψη ο Κάρολος είχε φύγει από τη Μπολώνια στις 22 Μαρτίου (1530). Ο Κλήμης έφυγε από την πόλη στις 31 Μαρτίου και επέστρεψε στη Ρώμη στις 12 Απριλίου. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv–2 (ανατυπ. 1956), 389-90.

[←22]

Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλα 192-93.

[←23]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1440, φύλλα 55-58, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος κλπ 1530, επτά μέρες πριν από τις καλένδες Mαΐου, κατά το έβδομο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum anno, etc., millesimo quingentesimo trigesimo, septimo Kal. Maii, pontificatus nostri anno septimo):

«…Βεβαίως, όπως πρόσφατα έχουμε αναφέρει πλήρως για τον αγαπητό μας εν Χριστώ γιο Κάρολο Ε΄, αυτοκράτορα των Ρωμαίων, πάντοτε Αύγουστο, ο οποίος είναι επίσης βασιλιάς τής Σικελίας, που με τη γενναιοδωρία και την καλοσύνη του, στη ‘θρησκεία’ τού οσπιταλίου με την προαναφερθείσα αφοσίωση και στον αγαπητό μας γιο, τον μάγιστρο Φιλίπ ντε Βιγιέρ ντε λ’ Ιλ-Αντάμ, καθώς και στο μοναστήρι αυτού τού οσπιταλίου, το οποίο κατά τα προηγούμενα έτη, όταν με τη δύναμη των όπλων καταλήφθηκε από τούς Τούρκους, τούς πιο αποτρόπαιους εχθρούς τού αγιώτατου ονόματος τού Χριστού, το νησί τής Ρόδου, που ανήκε κάποτε στο ίδιο οσπιτάλιο, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί, να περιπλανηθούν σε άγνωστες έδρες, αλλά από το μακροχρόνιο έθιμό τους και την αξιέπαινη παράδοσή τους, ένα μέρος απ’ όπου θα μπορούσαν να ασκήσουν τα όπλα τους, ιδιαίτερα πολεμικό στόλο, ενάντια στους εχθρούς τής πίστης, να πάρει στην κατοχή του αυτό το οσπιτάλιο και ο μάγιστρος Φίλιππος και τα μέλη τού μοναστηριού τις πόλεις, κάστρα και νησιά τής Τρίπολης, τής Μάλτας και τού Γκότσο με διαρκή, ευγενή, πλήρη και ελεύθερη φεουδαρχική παραχώρηση, υπό τούς ακόλουθους όρους, τούς οποίους, για την απαραβίαστη τήρησή τους από τον μάγιστρο και το μοναστήρι τους για εγκατάσταση και μόνιμη παραμονή θέλησε και διέταξε, με δική του αυθεντική επιστολή, υπογεγραμμένη από το ίδιο του το χέρι ως αυτοκράτορας Κάρολος και με τη δική του σφραγίδα, την οποία χρησιμοποιεί στο βασίλειό του τής Άνω Σικελίας, δώρισε και παραχώρησε με ημερομηνία 24 Μαρτίου τού παρελθόντος έτους…»

(…Sane sicut nobis plene innotuit nuper cum carissimus in Christo filius noster Carolus Quintus, Romanorum imperator semper Augustus, qui etiam Sicilie rex existit pro sua munificentia et pietate ac religionum hospitalis predicti devotione ne dilecti filii Philippus de Villers Lisleadam magister et conventus ipsius hospitalis qui superioribus annis, expugnata per Turchas sanctissimi nominis Christi nephandissimos hostes vi et armis insula Rhodi olim eiusdem hospitalis, insulam ipsam relinquere coacti fuerunt amplius per alienas sedes vagari contingeret sed pro vetusto eorum more et laudabili consuetudine locum, ubi contra ipsos fidei hostes presertim classe maritima arma exercere possent, obtinerent eisdem hospitali ac Philippo magistro et conventui civitates, castra, et insulas Tripolis, Melibeti, et Gandisii in feudum perpetuum, nobile, liberum, et francum sub conditionibus infrascriptis quas pro earum inviolabili observatione per ipsos magistrum et conventum in statuta et stabilimenta perpetua redigi voluit et mandavit per suas autenticas litteras manu ipsius Caroli imperatoris subscriptas et illius sigillo quo in regni sui [sic] superioris Sicilie utitur munitas sub dato viz. XXIIII mensis Martii proxime preteriti donasset et concessisset…).

Η βούλλα περιγράφει στη συνέχεια τον τρόπο με τον οποίο ο λ’ Ιλ-Αντάμ, το μοναστήρι τού Τάγματος, οι βαΐλοι, ηγούμενοι, διδάσκαλοι και Ιππότες συγκεντρώθηκαν σε γενική συνέλευση στις Συρακούσες στις 25 Απριλίου τού προηγούμενου έτους (1529), μελέτησαν, ενέκριναν και αποδέχτηκαν τούς όρους τής παραχώρησης που τούς έκανε ο Κάρολος ως βασιλιάς τής Σικελίας, όπου τα φεουδαρχικά τέλη ορίζονταν στην καταβολή ενός γερακιού (sub censu dumtaxat unius falconis seu accipitris) προς τον Κάρολο και τούς Σικελούς διαδόχους του κάθε χρόνο τη μέρα τής γιορτής των Αγίων Πάντων. Οι Ιωαννίτες δεν θα υπόκειντο σε οποιασδήποτε μορφής στρατιωτική υπηρεσία, ούτε θα μπορούσαν να διαθέσουν οποιοδήποτε μέρος των νέων φέουδών τους χωρίς την έγκριση τού δωρητή κλπ. Υπήρχε πρόβλεψη για δικαιοδοσία επί προσφύγων, για το δικαίωμα τού διορισμού σε εκκλησιαστικά επιδόματα, καθώς και για άλλα νομικά, δικαστικά και διοικητικά προβλήματα, που ήταν βέβαιο ότι θα προέκυπταν. Για την παραχώρηση τής Μάλτας τού Γκότσο και τής Τρίπολης στο Τάγμα σημειώστε επίσης Sanudo, Diarii, liii, 166, 359, 539, 540 και πρέπει πιθανώς να γίνει αναφορά στον Abbé de Vertot, Histoire des Chevaliers Hospitallers de S. Jean de Jerusalem, 4 τόμοι, Παρίσι, 1726, iii, 84-88 και και εξής. 493-501 και IV, παραρτ. σελ. 30.

[←24]

Sanudo, Diarii, LV, 556, 631.

[←25]

Sanudo, Diarii, LV, 25 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 12, 19-20, 78-79, 83-87, 91-93, 100, 124, 181-82, 405, 444, 518. Για τούς Τούρκους ο λ’ Ιλ-Αντάμ ήταν ο «μεγάλος κλέφτης μάγιστρος» (gran maistro ladro) [στήλη 403]. Διατηρούσε οξεία επιφυλακή σε όλα τα νησιά τού Αιγαίου [στο ίδιο, LVI, 538-39, 638].

[←26]

Για τη «φλογερή» απογοήτευση τού Σουλεϊμάν με την αποτυχία του να πάρει τη Βιέννη, λόγω τής «επιδημίας και τής προσέγγισης τού χειμώνα», σημειώστε Acta Tomiciana, XII (1906), αριθ. 143, σελ. 138, επιστολή από τον Τζερόμ Λάσκι, τον «βοεβόδα τής Τρανσυλβανίας», προς τον Πέτερ Τομίτσκι, γραμμένη στη Bούδα στις 24 Μαΐου 1530.

[←27]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. II, φύλλο 36:

«Οι εκπρόσωποι των Λουθηρανών ηγεμόνων και πόλεων, στο ζήτημα αυτό τής βοήθειας εναντίον τού Τούρκου, είναι αποφασισμένοι να θέλουν να κάνουν οτιδήποτε, αλλά ότι επειδή αυτό που διέταξε η μεγαλειότητά του είναι εναντίον τους λόγω τής πίστης τους, δεν θα προχωρήσουν ούτε σύμφωνα με τον νόμο ούτε εκ των πραγμάτων, μέχρι το τέλος τής Συνόδου. Η μεγαλειότητά του τούς απέρριψε λέγοντας ότι δεν θα είναι κατάλληλο να συνδέεται η δικαιοσύνη με τα δικά του χέρια, ενώ γι’ αυτόν τον σκοπό είπε πολλά και γενναία λόγια»

(Li agenti delli principi et città Lutherane in questa materia di sussidio contra il Turco si sono resoluti voler far ogni cosa, pur che sua Maestà commandasse che contra di loro per le cose della fede non si procedesse nec de iure nec de facto sin al fine del Concilio: sua Maestà li ha reiecti con dire non essere conveniente che la iustitia sia ligata nelle mani soe, et per quanto intendo, gli ha detto di molte e gagliarde parole).

Ο Καμπέτζιο συζήτησε επίσης την προταθείσα γερμανική επιδότηση εναντίον των Τούρκων πεζικού 40.000 ανδρών και ιππικού 8.000 [στο ίδιο, φύλλο 35]. Έξι περίπου μήνες αργότερα, την 1^η Απριλίου 1531, ο Καμπέτζιο έγραφε από τη Γάνδη ότι «για τις υποθέσεις των Τούρκων δεν υπάρχει καμία άλλη ιδιαιτερότητα» (Circa le cose del Turco non c’ è altra particularità) [φύλλο 64]. Κανείς δεν ήταν πιο ενήμερος από τούς αδελφούς Αψβούργους ότι υπήρχαν πολλές παγίδες στην αναζήτηση λουθηρανικής βοήθειας εναντίον των Τούρκων. Πρβλ. ιδιαίτερα την επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Κάρολο στις 27 Μαρτίου 1531, στο Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 160, σελ. 426-27, επίσης σελ. 435, 436-37 και σημειώστε Hugo Lämmer (επιμ.), Monumenta Vaticana historiam ecclesiasticam saeculi XVI illustrantia, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1861, αριθ. xxxιχ–xlιιi, σελ. 58-62.

[←28]

Sanudo, Diarii, liv, 72-74, περιλήψεις επιστολών τού Σουριάν με ημερομηνία 12, 15, 18 Οκτωβρίου 1530 και τού Λιππομάνο με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου. Πρβλ. τη μοναδικότητα που υπάρχει στο ίδιο, lvi, 408.

[←29]

Sanudo, Diarii, liv, 74-76, «από Ρώμη στις 10 Οκτωβρίου 1530, προς το κύριο δούκα τής Μάντουα» (da Roma, alli 10 de octobrio 1530, al signor duca di Mantoa). Τα νέα για την πλημμύρα εξαπλώθηκαν ευρέως. Για την εντύπωση που έκανε στο Παρίσι βλέπε Ludovic Lalanne (επιμ.), Journal d’ un bourgeois de Paris (1515-1536), Παρίσι, 1851, ανατυπ. Νέα Υόρκη και Λονδίνο, 1965, σελ. 419-21 και πρβλ. E. Rodocanachi, Histoire de Rome: Les Pontificats d’ Adrien VI et de Clement VII, Παρίσι και Koρμπέιγ, 1933, σελ. 249-50.

[←30]

Confessio fidei exhibita invictissimo Imperatori Carolo V. Caesari Augusto in Comitiis Αugustae anno MDXXX, άρθρο 27, επιμ. Paul Tschackert, Die unveränderte Augsburgische Konfession, Λειψία. 1001, σελ. 181.

[←31]

Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7 (από το Αrchivum Consistoriale, όπως σημειώθηκε προηγουμένως), φύλλο 209:

«Στις 23 Ιανουαρίου 1531 έγινε στον συνήθη τόπο εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο ο αγιότατός κύριός μας αναφέρθηκε σε επιστολές τού λεγάτου στον αυτοκράτορα, ότι ο βασιλιάς τής Ουγγαρίας εξελέγη βασιλιάς των Ρωμαίων, ενώ ο ίδιος λεγάτος έψαλλε θεία λειτουργία με πλήρη άφεση αμαρτιών, την οποία, ως λάτρεις τής αληθινής πίστης, παρακολούθησαν πάνω από σαράντα χιλιάδες άνθρωποι και έλαβαν τη θεία κοινωνία με την εξαίρεση τού γιου τού δούκα τής Σαξωνίας, ο οποίος ζήτησε συγνώμη εκ μέρους τού πατέρα του για την εκλογή και τον οποίο η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα απέρριψε ως αιρετικό, μιλώντας δημοσίως παρουσία του και σε δημόσια γιορτή»

(Die ΧΧΙΙΙ Ianuarii MDXXXI fuit consistorium in loco consueto in quo sanctissimus dominus noster retulit ex litteris legati apud Cesarem regem Ungarie fuisse electum in Romanorum regem eumdemque legatum celebrasse divina cum plenaria indulgentia quibus tamquam veri orthodoxe fidei cultores supra quadraginta millia hominum interfuere ac communionem sumpsere excepto filio ducis Saxonie qui vicem patris gerebat in electione quem Maiestas Cesarea tamquam hereticum ore proprio publice ab eius presentia et publico convivio reppulit).

Tο κείμενο αυτό εμφανίζεται επίσης στα Acta Consistorialia (1517-1534), στο ίδιο, Reg. 31, φύλλο 245 και Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 191, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Για την εκλογή τού Φερδινάνδου ως βασιλιά των Ρωμαίων και τη στέψη του σημειώστε επίσης Sanudo, Diarii, liv, 247 και εξής, 266, 268-78.

[←32]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1440, φύλλα 169-172 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, datum Rome apud Sanctum Petrum, anno, etc., millesimo quingentesimo trigesimo primo, tertio non. Maii, pont. nostri anno octavo (5 Μαΐου 1531):

«…Ιδού, πολύ αγαπητέ στον Χριστό γιε μας Φερδινάνδε, βασιλιά τής Ουγγαρίας και τής Βοημίας, τώρα επίσης επιφανή βασιλιά των Ρωμαίων, ο απεσταλμένος σας μάς επισήμανε ποιους και τι είδους σοβαρούς κινδύνους αντιμετωπίζουν οι υποθέσεις τής Ουγγαρίας από τη στιγμή που ο σκληρότατος Τούρκος τύραννος, με απίστευτο ξανά εξοπλισμό και αμέτρητα στρατεύματα, εισέβαλε για να ανατρέψει το βασίλειο τής Ουγγαρίας, ώστε υποτάσσοντας αυτό στη δύναμη, να αποδυναμώσει και να βυθίσει την υπόλοιπή Χριστιανική κοινοπολιτεία» [φύλλο 109].

(…Ecce charissimus in Christo filius noster Ferdinandus, Hungarie et Bohemie nunc etiam Romanorum rex illustrissimus, per oratorem suum nobis significavit quanta et quam gravia pericula rebus Hungarie imminerent ex quo sevissimus Turcarum tyrannus cum incredibili rursus apparatu et innumeris copiis ad regnum Hungarie evertendum irruisset, ut eo in potestatem redacto reliquam Christianam rempublicam pessundaret labefacteretque)

«…Αφού διαβάστηκαν σε μυστικό εκκλησιαστικό μας συμβούλιο πράγμα που συγκίνησαν πολύ την ψυχή μας και εκείνη των αδελφών μας, εξετάζοντας στη συνέχεια ότι ο Τούρκος τύραννος ετοίμαζε ισχυρότατο στρατό ξηράς, ενώ επίσης είχε έτοιμο τεράστιο στόλο στη θάλασσα, μπορώντας ταυτόχρονα να εισβάλει με τον στρατό στο βασίλειο τής Ουγγαρίας και να διεισδύσει με τον στόλο στα όρια τής Σικελίας και στις ακτές τής Αδριατικής και στο βασίλειο τής Νάπολης, καθώς και σε πόλεις, κάστρα, κωμοπόλεις και εδάφη δικά μας και τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας που βρίσκονται ενδιάμεσα, ή να τα υποβάλει σε άμεσο έλεγχο με πόλεμο, ερημώνοντας τα εδάφη, μετατρέπντας τελικά τα πάντα σε λεία τής σφοδρής του επιθυμίας…» [φύλλο 171].

(…Hec postquam in consistorio nostro secreto perlecta fuerunt vehementerque nostrum et fratrum nostrorum animos commovessent [sic], considerantes tyrannum Turcarum terra potentissimum exercitum paratum, mari autem ingentem classem instructam habere posseque uno eodemque tempore Hungarie regnum exercitu invadere, classe vero ad oras Sicilie ac littora Maris Adriatici penetrare et regnum Neapolitanum ac civitates, castra, oppida, terras nobis et Sancte Romane Ecclesie mediate vel immediate subiecta vexare belloque urgere, agros vastare depopularique, omnia denique in predam libidinemque convertere…)

Περιττό να προστεθεί ότι αποδείχτηκε δύσκολο να συλλεγούν οι σταυροφορικές επιβολές, ακόμη και στην Ιταλία, την οποία ο πάπας παρουσίαζε ως ευρισκόμενη κάτω από τον άμεσο κίνδυνο τουρκικής επίθεσης. Αντικρουόμενες ιστορίες έφταναν συχνά στην κούρτη, για τον λόγο για τον οποίο δεν είχαν πραγματοποιηθεί αυτές οι συλλογές. Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. VII, φύλλο 553, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, επιστολή από τούς Γέροντες (Anziani) και τον Σημαιοφόρο (Gonfaloniere) τής Λούκκα, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1532, ως προς το γιατί μια εισφορά επί των εκκλησιαστικών εσόδων δεν είχε προφανώς συλλεγεί, επειδή οι εκτιμήσεις τού παπικού επιτρόπου για το εισόδημα δεν αντιστοιχούσαν με τις εκτιμήσεις των διάφορων υπόχρεων.

Oλόκληρη την ιστορία τής τουρκικής εισβολής στην Ουγγαρία, τής αρπαγής τού Βίζεγκραντ, τού Σεκεσφέχερβαρ [Szekesfehervar, γερμανικά Stuhlweissenburg, λατινικά Alba Regia] και τής Πέστης, καθώς και τής πολιορκίας τής Βιέννης, αφηγήθηκε ο Παύλος ντε Βάρντα (Kisvárda), αρχιεπίσκοπος τού Γκραν (Έστεργκομ), σε μακροσκελή επιστολή προς τον πάπα, γραμμένη «στο κάστρο μου τού Ντρέγκελ στις 8 Οκτωβρίου 1531» (ex arce mea Dreghel, die octava mensis Octobris, MDXXXI), στα Βατικανά Lettere, τομ. vi, φύλλα 267, 273.

[←33]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλα 222-223, εγγραφές από 24 Ιουλίου μέχρι 4 Αυγούστου 1531. Επίσης στα Acta Consistorialia (1517-1534), Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 251 και τα Acta Vicecancellarii (από τα Archivum Consistoriale), Reg. 3, φύλλα 198-199, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Πρβλ. επίσης Sanudo, Diarii, liv, 582.

[←34]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλα 84-85.

[←35]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλα 90-91, «από Βρυξέλλες στις 13 Σεπτεμβρίου 1531» (di Brusselle alli XIII di Settembre del MDXXXI) [φύλλο 93].

[←36]

Στο ίδιο, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλο 92 και πρβλ. Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλα 224-225.

[←37]

Sen. Secreta, Reg. 54, φύλλα 110-111 (133-134), έγγραφο με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1532 (ενετική χρονολόγηση 1531). Στις 22 Ιανουαρίου έγινε πρόταση στη Γερουσία ότι στον επίσκοπο τής Βερόνα έπρεπε να ειπωθεί με ειλικρίνεια ότι

«…έχουμε αποδεχτεί με τον Άρχοντα Τούρκο σύνορα επί μήκους δύο χιλιάδων μιλίων, δηλαδή από το νησί μας τής Κύπρου μέχρι τα όρια τής Ιστρίας, και μπορούμε κάλλιστα να πούμε ότι ολόκληρο αυτό το παραθαλάσσιο κράτος μας βρίσκεται τοποθετημένο στο στόμα αυτού τού Άρχοντα τόσο μεγάλης και τρομερής δυναμης, που είναι γνωστή σε όλους, στα εδάφη τού οποίου και κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, τη Συρία, την Αίγυπτο και τον Μοριά, συναλλασσόμενοι όπως είναι πολλοί ευγενείς και πολίτες μας με πλούσια κεφάλαια, καθένας τους μπορεί να είναι βέβαιος ότι καταλήγοντας ο Άρχοντας Τούρκος σε οποιαδήποτε υποψία για τις ενέργειές μας, … θα έδινε αμέσως εντολή με διατάγματά του να κρατηθούν αυτοί οι έμποροί μας και να μπει χέρι πάνω στα υπάρχοντά τους…»

(…noi confirmamo con il Signor Turcho per uno tratto de domille miglia, che è dalla insula nostra de Cypro fino alli confini dell’ Histria, et ben potemo dir tutto esso stato nostro maritimo esser posto et situato nelle fauce di esso Signor di quella grande et formidabil potentia, che a tutti è nota, nelli paesi del qual et precipue in Constantinopoli, Soria, Egypto, et Morea negociando come fanno molti nobeli et cittadini nostri con opulenti cavedali, cadauno può tenir per cosa certissima che venendo esso Signor Turco in alcuna suspicione delle operation nostre, … l’ habbi de subito ad commandar con sui editti che essi nostri mercadanti siino detenuti et poste le mano sopra le facultà loro…)

[στο ίδιο, φύλλο 105 (128) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 106-107 (129-130), 107-108 (130-131), 114 (137)].

[←38]

Sanudo, Diarii, LV, 373-74, εγγραφή με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1532 (ενετική χρονολόγηση 1531) και βλέπε στο ίδιο, στήλες 338, 345.

[←39]

Sen. Secreta, Reg. 54, φύλλο 113 (136), επιστολή με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1532, η οποία όμως θα έπαιρνε ημερομηνία 31 Ιανουαρίου όταν θα στελνόταν στον πρεσβευτή στη Ρώμη. Το κείμενο δεν έχει τον σταυρό, που έμπαινε στα αρχεία τού 16^ο αιώνα μπροστά από τον αριθμό των ψήφων υπέρ, όχι στο αριστερό περιθώριο όπως σε προηγούμενες περιόδους, αλλά η Γερουσία ενέκρινε την αποστολή τής επιστολής με ψήφους υπέρ (de parte) 170, κατά (de non) 23 και λευκές (non synceri) 7. Παρόμοιες επιστολές στάλθηκαν στους Ενετούς πρεσβευτές στις αυλές τού Καρόλου Ε΄, τού Φραγκίσκου Α’ και τού Ερρίκου Η’.

Για τα τουρκικά σχέδια για την επέκταση των δυνάμεών τους βλέπε Sanudo, Diarii, LV, 538 και για τούς ακιντζή και τούς αζάπηδες σημειώστε την περιγραφή των τουρκικών δυνάμεων από τον Stefano Taleazzi στον Τόμο II τής παρούσας εργασίας, Κεφ. 17 σημείωση 86 και για τούς σαντζακμπέηδες και φλαμπουλάρηδες στο ίδιο, Κεφ. 10 σημείωση 50.

Όπως είχε μόλις πληροφορήσει ο πάπας τον Ενετό πρεσβευτή Βενιέρ, «…ο αυτοκράτορας επίσης ήταν διατεθειμένος να κάνει ειρήνη με τον βασιλιά Ιωάννη (Ζαπόλυα), αλλά όχι και ο αδελφός του, ο βασιλιάς των Ρωμαίων» (…l’imperator etiam inclina a far la pace col re Zuanne, ma il re di Romani suo fratello no) [Sanudo, LV, 437]. Βλέπε επίσης τη σημείωση στο Sanudo, LV, 122, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1531, «…ότι αν δεν επιτυγχανόταν συμφωνία μεταξύ τού Φερδινάνδου και τού βασιλιά Ιωάννη, οι Τούρκοι θα επέστρεφαν για την καταστροφή και βλάβη τής Αυστρίας» (… che non succedendo accordo fra Ferdinando et re Zuanne, che Turchi ritornerebbeno alla ruina et danni di l’Austria) και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 232, 326-27, 345, 413. Ο Ζαπόλυα είχε δώσει οδηγίες στον απεσταλμένο του, τον Τζερόμ Λάσκι, να κάνει έκκληση στους Γερμανούς ηγεμόνες, αν ο Φερδινάνδος αρνιόταν να κάνει ειρήνη [στήλη 372]. Ο Λάσκι επιθυμούσε να το πράξει, όντας έξαλλος με την άρνηση τού Φερδινάνδου να δεχτεί τούς όρους που πρόσφαρε ο Ζαπόλυα [στήλες 389-90, 408, 520-21, 525-26 και ιδιαίτερα LVI, 17-21]. Στη συνέχεια ο Λάσκι πέρασε τρεις εβδομάδες στη Γαλλία και ύστερα πήγε στη λιμένια πόλη Λύμπεκ στη βόρεια Γερμανία, πάντοτε πολυάσχολος «να ενεργεί εναντίον τού αυτοκράτορα και τού αδελφού του» (per operar contra l’imperador e suo fratello) [στήλες 442-43].

[←40]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλο 116, «από το Ρέγκενσμπουργκ στις 26 Μαρτίου 1532, τρεις ώρες μετά το μεσημέρι» (di Ratisbona alli ΧΧVI di Marzo, alle III hore doppo il meggio giorno, MDXXXII). O Kάρολος ήταν πολύ ανήσυχος με την επερχόμενη τουρκική εκστρατεία, προσδοκώντας είτε νίκη επί τού Τούρκου ή μια θέση στον παράδεισο για την προσπάθειά του [στο ίδιο, φύλλο 118]. Πρβλ. επίσης, γενικά στο ίδιο φύλλα 128, 134, 136, 147, 148, 150-151, 154-155, 157 και εξής, 175, 179 και 186. Οι Ενετοί είχαν προειδοποιήσει τον Κάρολο για τις τουρκικές προετοιμασίες [σημειώστε την επιστολή στον αδελφό του Φερδινάνδο με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1532, στο Lanz, i, αριθ. 259, σελ. 642].

Στις αρχές Ιανουαρίου διαβάστηκε επιστολή τού Τζερόμ Λάσκι ενώπιον τού παπικού εκκλησιαστικού συμβουλίου, στην οποία εξέφραζε την προθυμία του να προσπαθήσει να πετύχει συμφωνία μεταξύ Φερδινάνδου και Ιωάννη Ζαπόλυα [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanca, Reg. 7, φύλλο 237]:

«Διαβάστηκε επίσης επιστολή τού Τζερόμ Λάσκι, τού εκπρόσωπου τού βοεβόδα Ιωάννη στον αυτοκράτορα, με την οποία ανέφερε και απηύθυνε έκκληση στον ποντίφηκα, ότι ήθελε να αναλάβει την επαρχία σε συμφωνία τού ηγεμόνα του με τον βασιλιά των Ρωμαίων»

(Fuerant etiam lecte littere Hieronymi Lascho, oratoris Baivode Ioannis apud Cesarem, quibus observatur et obtestatur pontificem ut vellit suscipere provintiam concordandi suum principem cum rege Romanorum).

Αν και η τελική ρήξη του με τον Ζαπόλυα βρισκόταν δύο περίπου χρόνια στο μέλλον, ο Λάσκι είχε χάσει μέρος τού πάθους του για την υπόθεση τού «βοεβόδα». Ο Λάσκι έγραψε επίσης (από το Ίννσμπρουκ) προς τη Σινιορία τής Βενετίας «ότι είχε έρθει εκεί εκ μέρους τού βασιλιά του για να συνάψει ειρήνη …» (come era venuto lì per nome dil suo re per tratar paxe…) [Sanudo, Diarii, LV, 301].

Πολλά εξαρτιούνταν από την ειρήνη μεταξύ Φερδινάνδου και Ζαπόλυα. Σύμφωνα με μαντοβάνικη επιστολή από Ρώμη με ημερομηνία 20 Ιανουαρίου (1532),

«Για τη συμφωνία μεταξύ τού βασιλιά των Ρωμαίων και τού βοεβόδα υπάρχει αναμονή και ελπίδα ότι θα πετύχει, γιατί οι αυτοκρατορικοί και ο βοεβόδας επιθυμούν, και ο Κύριός μας [Κλήμης Ζ΄] και ο βασιλιάς τής Πολωνίας [Σίγκισμουντ Α’] έχουν κουραστεί πολύ για να μην ακολουθήσει καταστροφή για τη Χριστιανοσύνη»

(A lo accordo fra il re di Romani et il Vayvoda se atende et si spera debba riuscire, perchè li imperiali et il Vayvoda lo desiderano, et Nostro Signore et il re di Polonia vi si affaticano molto, perchè non seguendo saria ruina di la Christianità)

[Sanudo, LV, 407]. Ο Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ, ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη, είχε ενημερώσει την κυβέρνησή του στις 29 Δεκεμβρίου 1531, «ότι ο πάπας είναι πολύ φοβισμένος για τα ζητήματα των Τούρκων» (ch’ el Papa per le cose dil Turco è in grandissima paura) [στήλη 309]. Ο Κάρολος Ε΄ έπαιρνε επιστολές κατευθείαν από την Ισταμπούλ, με πληροφορίες για τα τελικά στάδια των προετοιμασιών τού Σουλεϊμάν. Ο Καμπέτζιο αναφέρεται «στις επιστολές τής 11ης και 14ης Απριλίου 1532 από την Κωνσταντινούπολη» (delle lettere di XI et XIIII d’ Aprile (1532) di Constantinopoli) [Lettere di principi, τομ. XI, φύλλο 147].

[←41]

Sanudo, Diarii, lvi, ιδιαίτερα στήλες 109, 125.

[←42]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 5-6 (25-26), επιστολή με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1532, «προς τον πρεσβευτή και υποβαΐλο μας στην Κωνσταντινούπολη» (oratori et vicebailo nostro Constantinopoli), που δεν στάλθηκε στον Ζεν [πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 6 και φύλλα 9-10 (29-30), επιστολή με ημερομηνία 6 Απριλίου που στάλθηκε στον Ζεν, ύστερ από ψηφοφορία με υπέρ (de parte) 143, κατά (de non) 17, λευκά (non sinceri) 14]. Ο Νικκολό Τιέπολο, ο Ενετός απεσταλμένος στην αυτοκρατορική αυλή (ο αυτοκράτορας είχε φύγει από τις Βρυξέλλες για τη Γερμανία στις 17 Ιανουαρίου 1532), έγραφε στην κυβέρνησή του στις 18 Ιανουαρίου:

«…έχοντας καταλάβει ότι ο αυτοκράτορας έχει αναθέσει στη Γενουα 54.000 δουκάτα πληρωτέα στην Ισπανία, λέγεται για να φτιάξει στόλο, ενώ λέγεται ότι το Πάσχα θα αναθέσει άλλες 50.000» [Sanudo, Diarii, lv, 444].

(…haver inteso Cesare ha rimesso a Zenoa ducati 54 milia con pagarli in Spagna, si dice per far armada, et si dice per Pasqua ne remeterà altri 50 milia)

Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 469, 505 και lviii, 14, 15 και αλλού. Προς μεγάλη αγανάκτηση τού Κλήμεντος Ζ΄, η Σινιορία τής Βενετίας επέβαλλε «δάνειο» (imprestedo) 100.000 δουκάτων στον κλήρο τού Βένετο λόγω τής ταραχώδους εποχής [lv, 501-2, 570-72, 595, 630, 632, 660-61 και lvi, 14-15].

[←43]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 19 και εξής (39 και εξής) και πρβλ. Sanudo, Diarii, lv, 606.

[←44]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 29-30 (49-50), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Καπέλλο με ημερομηνία 17 Αυγούστου 1532 και σημειώστε,Στο ίδιο, φύλλα 31 και εξής (51 και εξής). Ο τουρκικός στόλος αγκυροβόλησε στα ανοιχτά τού ενετικού νησιού τής Ζακύνθου (Ζάντε) στις αρχές Αυγούστου και προχώρησε από εκεί προς την Πρέβεζα και την Αυλώνα. Υπήρχαν εκείνοι που φοβούνταν ότι προορισμός του θα ήταν η Σένια (Σεν) και το Φιούμε (σήμερα Ριγιέκα), πράγμα που ο Καπέλλο θεωρούσε πολύ απίθανο. Η Γερουσία συμφωνούσε μαζί του, αλλά τού υπενθύμιζε ότι η επαγρύπνηση ήταν ο κανόνας τής εποχής:

«αξιολογούμενου παρ’ όλα αυτά τού γεγονότος ότι είναι πολύ καλό να έχουμε τα μάτια μας σε κάθε υπόθεση, ώστε να μην αφήσουμε να βρεθούμε και πάλι απρόσεκτοι και αφελείς…»

(existimando nondimeno esser benissimo fatto haver l’occhio in ogni canto nè si lassar ritrovar incauti et sproveduti…)

[στο ίδιο, φύλλα 31, 32, όπου η τελευταία αναφορά είναι το κείμενο που στάλθηκε στον Καπέλλο].

[←45]

Sanudo, Diarii, lvi, 17 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 41, 59-60, 79. Λεγόταν ότι ο Σουλεϊμάν ήθελε επίσης να βρεθεί «πρόσωπο με πρόσωπο με τον αυτοκράτορα και να είναι μέρα» (faza a faza con Cesare et far zornata) [στήλη 608].

[←46]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, lvi, 60, 100-1, 109-10, 119-20, 125-26, 129-37 (ασυνήθιστα ενημερωτική επιστολή γραμμένη στην Κρακοβία στις 10 Μαρτίου 1532), 180 και εξής, 194, 222-23, 249-62, 290 346 και εξής (η αναφορά τού Νικκολό Τιέπολο προς την Ενετική Γερουσία στις 3 ή 4 Ιουνίου 1532), 364-68, 379-83, 388, 424-30, 463-64, 493, 503-4, 508, 561 62, 584-88, 686-87. Ascan Westermann, Die Türkenhilfe und die politisch-kirchlichen Parteien auf dem Reichstag zu Regensburg (1532), Χαϊδελβέργη, 1910, ιδιαίτερα σελ. 41 και εξής, 78 και εξής, 152 και εξής (Heidelberger Abhandlungen, Heft 25). Wolfgang Steglich, «Die Reichstürkenhilfe in der Zeit Karls V.», Militärgeschichtliche Mitteilungen, XI (1972), 7-55, ιδιαίτερα σελ. 47 και εξής και J. V. Pollet (επιμ.), Julius Pflug, Correspondence…, 5 τόμοι, Λέιντεν, 1969-82, i, 182-201 και εξής. Η αλληλογραφία τού Σάξωνα πολιτικού Julius Pflug (1499-1564), επισκόπου τού Naumburg-Zeitz (από το 1541), είναι τώρα διαθέσιμη στην αξιόλογη έκδοση τού Pollet, που περιλαμβάνει πολυάριθμες αναφορές στον τουρκικό κίνδυνο.

[←47]

Sanudo, Diarii, lv, 572 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 601-2. Υπήρχε μάλιστα ευρέως η άποψη ότι η τουρκική αρμάδα θα κατευθυνόταν στην Απουλία [στήλη 681]. Για την εχθρότητα τού δόγη προς τούς Αψβούργους πρβλ. στο ίδιο, στήλη 690.

[←48]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, i, 602-6, επιστολή τού Καρόλου Ε΄ με ημερομηνία 3 Απριλίου 1532 προς τον Ζεράρ ντε Ρυ, άρχοντα τής Μπαλανσόν.

[←49]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, i, 604-5, 611-12. Jean de Vandenesse, Journal des voyages de Charles Quint, στο L. P. Gachard (επιμ.), Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, ii (Βρυξέλλες, 1874), 126-27. Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 278, σελ. 676-77. Charrière, Négociations, i, 200-1, σημείωση. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 62-65. Ο Φραγκίσκος είχε επίσης διαβεβαιώσει τον πάπα και τούς καρδιναλίους για την προθυμία του να σπεύσει σε βοήθεια τής Ιταλίας με 50.000 πεζούς, 3.000 πάνοπλους άνδρες και όλο το απαραίτητο πυροβολικό σε περίπτωση τουρκικής εισβολής στη χερσόνησο [Charrière, I,187, 190-91, Sanudo, Diarii, lvi, 154, 244], αλλά δεν είχε πειστεί για την αναγκαιότητα να επιτεθεί στους Τούρκους «για συγκεκριμένες διαφορές και διαφωνίες άλλων» (pour les différends et querelles particulières d’autry), δηλαδή των Αψβούργων. Πρβλ. την επιστολή τού Καμπέτζιο προς τον Σαλβιάτι, γραμμένη στο Ρέγκενσμπουργκ στις 25 Μαρτίου 1532 [Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλα 119-120, και αλλού, ιδιαίτερα φύλλο 148, που επίσης αναφέρει τη συνομιλία τού Φραγκίσκου με τον Μπαλανσόν]. Πρβλ. Weiss, ii, 341 και Sanudo, lvi, 73 και lv, 399, όπου σύμφωνα με αναφορά τού Καμίλλο Γκιλλίνι, τού Μιλανέζου απεσταλμένου στην αυτοκρατορική αυλή, ήταν σαφές

«ότι ο αυτοκράτορας έχει τη γνώμη ότι ο χριστιανικότατος κάθε φορά που βλέπει την ευκαιρία, δεν παραλείπει να προκαλεί νέα προβλήματα στην Ιταλία, το οποίο η αυτοκρατρική του Μεγαλειότητα είναι απολύτως διατεθειμένη να αναλάβει κάθε φροντίδα για να το αποτρέψει»

(che lo imperatore è in opinione che ‘l Christianissimo ogni volta veda l’occasione non mancarà di temptar cose nuove in Italia, al che sua cesarea Maestà è dispositissima fare ogni possibile provisione per obviarli)

[από επιστολή που πρέπει να έχει ημερομηνία Δεκεμβρίου 1531]. Η διορατικότητα τού αυτοκράτορα ήταν τόσο σαφής, όσο η αναδρομική γνώση τού ιστορικού.

[←50]

Για τον τρόπο με τον οποίο ο Κάρολος κινήθηκε ακόμη πιο κοντά προς την θρησκευτική παραχώρηση τής Νυρεμβέργης, μπορεί κανείς να δει κάτι στις επιστολές τού Καμπέτζιο [Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλα 139, 143, 150-151, 180-182, 185]. Για τα πιο σημαντικά επίσημα κείμενα βλέπε Ehses, Conc. Tridentinum, iv, εισαγωγή, σελ. LXXΙΙΙ-LXXX και σημειώστε Sanudo, Diarii, lvi, 503-4, 561-62, 757-58. Η αύξηση τού αριθμού των Λουθηρανών και των μελών άλλων αιρέσεων ήταν εκπληκτική. Στα τέλη Σεπτεμβρίου 1531 ο Αντρέα ντα Μπόργκο, ο απεσταλμένος τού Φερδινάνδου στη Ρώμη, είχε δείξει στον Ενετό πρεσβευτή Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ επιστολή από τον Μπέρναρντ φον Κλες, τον καρδινάλιο επίσκοπο τού Τρεντ, σύμφωνα με την οποία «αυτοί οι επτά, όπως οι Λουθηρανοί και άλλοι που υποστηρίζουν καινοτομίες στη Γερμανία, πολλαπλασιάζονται και μέρα με τη μέρα αυξάνονται» (quelle sette, sì Lutherane come de altri noviter sublevate in Alemagna, andavano multiplicando et di giorno in giorno crescendo) [Sanudo, lv, 26]. Οι Αναβαπτιστές επίσης «πολλαπλασιάζονταν» [στο ίδιο, lvi, 649].

Ο Γάλλος βασιλιάς ήταν από καιρό γνωστός ως «Χριστιανικότατος βασιλιάς» (Roy Très Chrestien). Κατά τη στέψη του τον έχριζαν με το άγιο λάδι (το χρίσμα) με το οποίο είχε καθαγιαστεί ο Κλοβίς (Clovis) ο πρώτος βασιλιάς των Φράγκων. Σύμφωνα με τον θρύλο, το χρίσμα είχε φέρει ένα περιστέρι από τον ουρανό στη γη και έδινε στον βασιλιά θαυματουργές θεραπευτικές δυνάμεις, τις οποίες είχε επίσης ο συνάδελφός του τής Αγγλίας, για το οποίο βλέπε γενικά Sir Francis Oppenheimer, The legend of the Ste. Ampoule, Λονδίνο, 1953, ιδιαίτερα σελ. 137-40, 169 και εξής, 229-30, 252-63, Marc Bloch, Les Rois thaumaturges, Στρασβούργο και Παρίσι, 1924, σελ. 54, 68 και εξής, 81 και εξής, 97 και εξής, 120 και εξής, 142 και εξής, 216 και εξής, 284 και εξής, 312 και εξής, 397 και εξής και Percy Ernst Schramm, Der König von Frankreich, 2^η εκδ., 2 τόμοι, Βαϊμάρη, 1960, Ι, 239-42. Η περίτεχνη στέψη είχε πολύ εκκλησιαστικό χαρακτήρα και σαν ιερέας, ο βασιλιάς επικοινωνούσε και με τούς δύο τρόπους κατά την τελετή. Οι Γάλλοι βασιλείς υπερηφανεύονταν ότι ήσαν υπηρέτες τής πίστης και ειδικοί προστάτες τής Εκκλησίας, παίρνοντας πολύ σοβαρά τον τίτλο τους τού «Χριστιανικότατου βασιλιά» (rex Chnstianissimus). Για το ζήτημα αυτο πρβλ. Jean de Pange, Le Roi Très Chretien, Παρίσι, 1949, σελ. 20-21, 30 και εξής και passim και Walter Ullmann, Principles of Government and Politics in the Middle Ages, Νέα Υόρκη, 1961, σελ. 201-3, 205, που σημειώνει ότι «η παλαιά διάκριση τής οποίας απολάμβανε ο Γάλλος βασιλιάς ως χριστιανικότατος βασιλιάς (Rex Christianissimus) μπορούσε σε περιόδους άγχους και έντασης να αποτελεί σοβαρή ευθύνη». Αν και η ανατολική πολιτική τού Φραγκίσκου Α’ βρισκόταν μακριά από τις σκέψεις τού Ullmann, όταν αυτός έγραφε την πιο πάνω παράγραφο, δεν ήταν λιγότερο αλήθεια, «τηρουμένων πολλών αναλογιών» (multis mutatis mutandis), για τον Φραγκίσκο Α’ απ’ όσο για τον προκάτοχό του Φίλιππο Δ’. Όμως τα προβλήματα τού Φραγκίσκου προέρχονταν από τούς Αψβούργους, όχι από τον παπισμό.

[←51]

Sanudo, Diarii, lvi, ιδιαίτερα στήλες 74, 82, 193, 246-48, 290, 293, 389, 394-95, 411-12, 434, 452 και εξής, 484 και εξής. 505-6, 509, 520-24, 528-29, 535, 541, 549, 551, 563 και εξής, 588 και εξής, 600, 608, 619, 658, 661-62, 667-69.

[←52]

Sanudo, Diarii, lvi, 460.

[←53]

Sanudo, Diarii, lvi, 616.

[←54]

Sanudo, Diarii, lvi, 253, 256, 346-47, 369-70, 379-80, 424-25, 429-30, 460, 463-64, 494-96, 528, 559, 592. Για τούς πόρους τού Καρόλου, όπως αναφέρονταν στις αναφορές τού Νικκολό Τιέπολο προς την Ενετική Γερουσία (στις 3 ή 4 Ιουνίου 1532), βλέπε στο ίδιο, στήλες 322 και εξής. Δύο σχεδόν χρόνια πριν (στις 6 Οκτωβρίου 1530) ο Τιέπολο είχε γράψει στον δόγη και τη Γερουσία ότι η δίαιτα στο Άουγκσμπουργκ είχε συμφωνήσει να διαθέσει στον Κάρολο και στον Φερδινάνδο βοήθεια εναντίον των Τούρκων, «και αυτή έχει αποκαλυφθεί ότι είναι 8.000 ιππείς και 40.000 πεζοί, αλλά εγώ ξέρω από αξιόπιστο πρόσωπο ότι δεν θα ξεπεράσει το άθροισμα 4.000 ιππέων και 20.000 πεζών στρατιωτών» (et questo si è divulgato esser di cavalli 8 mila et fanti 40 mila, ma io ho havuto da persona degna di fede non passare hora la summa di cavalli 4 mila et fanti 20 mila) [Joh. Von Walter, Depeschen des venezian. Gesandten Nicolò Tiepolo… auf dem Augsuburger Reichstage, 1530 (1928), σελ. 82].

[←55]

Sanudo, Diarii, lvi, 430 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 540.

[←56]

Charrière, Négociations, i, 193, επιστολή τού Ντιντεβίλ προς Μονμορενσύ, γραμμένη στη Ρώμη στις 17 Φεβρουαρίου 1532.

[←57]

Charrière, Négociations, i, 196-97, επιστολές από τον Ντιντεβίλ γραμμένες στη Ρώμη στις 21 και 28 Μαρτίου 1532. Ο Κλήμης Ζ΄ ζούσε με τον τρόμο τουρκικής απόβασης στην Απουλία [Sanudo, Diarii, lv, 309-10 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 325, 338, ιδιαίτερα 356, 357-60, 640-43].

[←58]

Charrière, Négociations, i, 198, επιστολή τού ντε Μπαιφ προς τον Ντιντεβίλ, γραμμένη στη Βενετία στις 13 Απριλίου 1532. Από τη Γαλλία την 1^η Μαρτίου ο Τζιοβάννι Αντόνιο Βενιέρ, ο Ενετός πρεσβευτής, είχε πληροφορήσει τη Σινιορία «ότι … ο βασιλιάς [Φραγκίσκος] στέλνει κρυφά τον διοικητή Ρινκόν στον βασιλιά Ιωάννη [Ζαπόλυα]» (come… el re expedì in secreto il capitanio Rincom al re Zuane) [Sanudo, Diarii, lv, 689]. Στις 8 Απριλίου

«ήλθε ο απεσταλμένος τού βασιλιά τής Γαλλίας [ντε Μπαιφ] μαζί με τον ισπανικής εθνικότητας διοικητή Ρινκόν, θέλοντας να πάει στο όνομα τού χριστιανικότατου βασιλιά στον βασιλιά Ιωάννη, ζητώντας άδεια ασφαλούς διέλευσης και μια γαλέρα για να τούς αποβιβάσει στη Σένια [Σεν]. Ο γαληνότατος [ο δόγης Αντρέα Γκρίττι] τούς είπε ότι η γη είναι ελεύθερη και μπορούν να πάνε η με γαλέρα ή με άλλο τρόπο, όπως επιθυμούν και έτσι πρέπει να πάνε με τη γαλέρα τού διοικητή κυρίου Σεμπαστιάνο Βενιέρ, που θα αναχωρήσει αύριο το πρωί»

(vene l’orator dil re di Franza insieme con il capitanio Rigon di nation spagnol, vol andar per nome dil re Christianissimo al re Zuane, richiedendo pasazo securo, et una galia per smontar a Segna [Senj]. Il Serenissimo li disse la terra è libera, andase o con galie o con altro come li piaceva, et cussì se tien andarà con la galia soracomito sier Sebastian Venier, si parte poi doman)

[στο ίδιο, lvi, 32-33].

Οι Αψβούργοι παρακολουθούσαν τις κινήσεις τού Ρινκόν και γνώριζαν ότι «δεν ήταν εκεί για καλό», όπως έλεγε ο αυτοκρατορικός γραμματέας Φρανσίσκο ντε λος Κόμπος στους Ενετούς πρεσβευτές στις 21 Απριλίου ή κάπου τότε «…και είπε ότι δεν πίστευε ότι αυτός ο Ρινκόν θα λειτουργούσε καλά» (…et disse non credea questo Richon operasse bene) [στο ίδιο, lvi,118-19].

Σημειώστε επίσης Pascual de Gayangos, Calendar of… State Papers,.. Spain, iv-2 (Λονδίνο, 1882), αριθ. 905, 928, σελ. 389, 418 και εξής, επιστολές από τον Ροδρίγο Νίνιο, τον αυτοκρατορικό απεσταλμένο στη Βενετία, προς τον Κάρολο Ε΄, με ημερομηνίες 26 Φεβρουαρίου και 10 Απριλίου 1532. Ο Νίνιο λέει ότι μια πρόσφατη αποστολή τού Ρινκόν στον Ιωάννη Ζαπόλυα «δεν ήταν χωρίς μυστήριο». τού είχαν όμως πει ότι όταν ο Ρινκόν ήρθε στη Βενετία, «είπε σε έναν από τούς φίλους του ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας τού είχε αναθέσει διάφορες μυστικές αποστολές, καμία από τις οποίες δεν μπορούσε να αποκαλύψει, όπως είχε ρητώς εντολή από τον βασιλιά [Φραγκίσκο Α’], να μην πει ούτε λέξη γι’ αυτές στον μεγάλο μάγιστρο [Ανν ντε Μονμορενσύ] ή στον ναύαρχο τής Γαλλίας [Φιλίπ ντε Σαμπώ], όπου και οι δύο ήσαν αντίθετοι με τα πολεμικά του σχέδια, γλώσσα με την οποία [ο Ρινκόν] τού έδινε να καταλάβει ότι ο βασιλιάς Φραγκίσκος είχε την πρόθεση να κατέβει ο ίδιος στην Ιταλία ή να στείλει στρατό» [στο ίδιο, σελ. 42]. Πρβλ. J. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 54-57.

Ο Μονμορενσύ όμως γνώριζε πολύ καλά τις στενές σχέσεις τού βασιλιά του με την Ισταμπούλ και στις 4 Μαΐου 1532 κατήγγειλε στον Ενετό πρεσβευτή Βενιέρ ότι επιστολές από τον Βόσπορο, που έρχονταν στη γαλλική αυλή μέσω Βενετίας, κρατούνταν στην πόλη αυτή για οκτώ ή δέκα μέρες από τον φυσικό γιο τού δόγη, τον Τζόρτζιο Γκρίττι [Brown, Cal. State Papers … Venice, v, αριθ. 1011, σελ. 619]. Όπως και ο ετεροθαλής αδελφός του, ο Λοντοβίκο, και ο Τζόρτζιο εμπλεκόταν στις γαλλο-τουρκικές υποθέσεις [στο ίδιο, σελ. 620-21].

[←59]

Charrière, Négociations, i, 200, 204-5, Sanudo, Diarii, lvi, 705.

[←60]

V.-L. Bourrilly (επιμ.), Guillaume du Bellay, seigneur de Langey (1491-1541), Παρίσι, 1904, σελ. 125-36, ιδιαίτερα σελ. 133 για την εναντίον των Αψβούργων συμμαχία τού Scheyern (κοντά στο Μόναχο) στις 26 Μαΐου 1532.

[←61]

Sanudo, Diarii, lvi, 271, 284, 297, 303, 312, 360, 394-95, κλπ. (πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 51), 704, 714-15 (με παράλογους αριθμούς για το μέγεθος των τουρκικών δυνάμεων), 717 και εξής, 726, 743 και εξής, 759-61 και εξής, 813, 870.

[←62]

Aπό το Ρέγκενσμπουργκ στις 26 Ιουνίου ο Καμπέτζιο έγραφε στον Σαλβιάτι στη Ρώμη [Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XI, φύλλο 146]: «Δεν υπάρχει άλλο νέο, εκτός από τα συνεχή νέα για την επιμέλεια με την οποία πορεύεται ο Τούρκος. Εδώ βρέχει κάθε μέρα και ο Δούναβης φουσκώνει, πράγμα που θα προκαλέσει κάποιο εμπόδιο στον Τούρκο» (Nè ci è altro di novo salvo il continuar delle nove della diligentia che usa il Turco in caminare. Qui ogni dì piove et il Danubio cresce, il che darà pur qualche impedimento al Turco).

Για το πλημμύρισμα τού Δούναβη βλέπε Sanudo, Diarii, lvi, 798, 865 και σημειώστε Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 102-3, που αναφέρει εσφαλμένα ότι ο σουλτάνος έφυγε από την Κωνσταντινούπολη στις 17 Μαΐου (με στρατό 300.000 ανδρών και πρόθεση να πολιορκήσει τη Βιέννη). Στο μεταξύ Γάλλοι απεσταλμένοι στην Ελβετία αναζητούσαν «μυστικά να στρατολογήσουν 12.000 πεζούς στρατιώτες για λογαριασμό τού χριστιανικότατου βασιλιά, υποσχόμενοι να συνεχίσουν την εκταμίευση χρημάτων, όπως κάνουν κάθε μέρα» (secrete de levar 12 mila fanti a nome dil re Christianissimo, promettendoli continuar la exbursation de danaro, come fano ogni giorno) [Sanudo, lvi, 37] και ο Φραγκίσκος Α’ σίγουρα δεν σκόπευε σε μυστική πρόσληψη στρατευμάτων εναντίον των Τούρκων. Λεγόταν ότι οι Ελβετοί έδειχναν ενδιαφέρον για τις γαλλικές προτάσεις [στο ίδιο, στήλη 44], αν και στα μέσα Ιουνίου (1532) αυτοκρατορική πηγή, που διασώζεται στον Sanudo, LVI, 421, περιέγραφε «ότι η μεγαλειότητά του ο βασιλιάς τής Γαλλίας βρίσκεται σε συμφωνία με τον Τούρκο, ενώ λένε ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας έχει πληρώσει 25.000 Ελβετούς και ότι θέλει να έρθει πολύ γρήγορα στην Ιταλία…» (come la Maestà dil re di Franza è d’acordo cum il Turco, et disse lo re di Franza havea pagato 25 milia Sguizari, et che ‘l voleva vegnir presto presto in Italia…).

[←63]

G. Heine (επιμ.), Briefe an Kaiser Karl V., geschrieben von seinem Beichtvater in den Jahren 1530-32, Βερολίνο, 1848, έγγραφο με αριθ. viii, σελ. 545-46 και πρβλ. σελ. 318-19. Ο Χουάν Αλεμάν ή Jean Lallemand ήταν Φλαμανδός ευγενής, άρχοντας τού Bouclans και αυτοκρατορικός γραμματέας. Το 1528-1529 κατηγορήθηκε, ίσως άδικα, για προδοτική αλληλογραφία με τη Γαλλία. Αν και αθωώθηκε για προδοσία, εξορίστηκε από την αυλή, λόγω άλλων κατηγοριών εναντίον του [Ηayward Keniston, Francisco de los Cobos, Πίτσμπουργκ, 1959, σελ. 74-75, 111- 13].

[←64]

Heine, Briefe an Kaiser Karl V. (1848), σελ. 554 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 331-32.

[←65]

Anton Von Gévay, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte der Verhältniße zwischen Oesterreich, Ungarn und der Pforte (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 7, σημείωση 63), τομ, i, μέρος 5, σελ. 27, 36-37. Πρβλ. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1908), σελ. 69-71 και σημειώστε Sanudo, Diarii, LV, 499, 559, 567, 671 και LVI, 15, 27-28, 45, 88, 100, 111, 303-4, 363, 365, 383, 432, 434, 521-22, 620, 782-83. Οι Νογκαρόλα και Λάμπεργκ έδωσαν στον Φερδινάνδο πλήρη αναφορά για την πρεσβεία τους, στο Λιντς στις 11-21 Σεπτεμβρίου 1532.

[←66]

Sanudo, Diarii, lvi, 743, επιστολή από κάποιο Τζιοβάννι ντι Ρόκκο, Ραγουσαίο, προς κάποιο Μπαρτολομμέο ντι Νικκολό, Γενουάτη, γραμμένη στη Ραγούσα στις 2 Ιουλίου 1532: «Ο εν λόγω κ. πρεσβευτής [Ρινκόν] βγήκε με μεγάλη λαμπρότητα και τιμές από αυτή τη χώρα και τού αξίζει μεγάλη τιμή: είναι ωραίος και φιλελεύθερος…» (El ditto signor ambassator è ussito fora con grandissima pompa e honori di questa terra, et merita grande honor: è piacevole e liberal…).

Αν και o Ursu, La Politique orientale de François Ier (1908), σελ. 58-60 πιστεύει ότι o Ρινκόν ανέλαβε αποστολές στην Πύλη το 1530 και πάλι το 1531, φαίνεται ότι ο Ρινκόν είχε περάσει στην πραγματικότητα τα μεγαλύτερο μέρος αυτών των δύο ετών στη Γαλλία, για το οποίο πρβλ. V.-L. Βourrilly, «Antonio Rincon et la politique orientale de François 1er (1522-1541)», Revue historique, CXIII (1913), 273-78, ιδιαίτερα σελ. 276, σημείωση 2. O Bourrilly ασχολείται συνοπτικά με το υπόβαθρο τού ταξιδιού τού Ρινκόν στο στρατόπεδο τού σουλτάνου το καλοκαίρι τού 1532.

[←67]

Charrière, Négociations. 1,207, επιστολή τού ντε Μπαιφ προς τον Ντιντεβίλ, γραμμένη στη Βενετία την 1^η Αυγούστου 1532 και πρβλ. Sanudo, Diarii, lvi, 799. Ο Ρινκόν έδινε παράλογους αριθμούς για τη δήθεν τεράστια έκταση τού τουρκικού στρατού, προφανώς αναμένοντας ότι ο ντε Μπαιφ θα άφηνε τα νέα να διαρρεύσουν. Επιστρέφοντας στη Βενετία, ο Ρινκόν μίλησε για τέσσερις ώρες την 1^η Αυγούστου με τον Τζιαν Τζάκομο Λεονάρντι τού Πέζαρο (τον απεσταλμένο ή εκπρόσωπο τού Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε στη Βενετία), ο οποίος ενημέρωσε τη Σινιορία για το γεγονός [Sanudo, lvi, 580]. Στις 7 τού μηνός ο Λεονάρντι εμφανίστηκε ενώπιον τού Κολλέγιου και έδωσε λεπτομερή περιγραφή αυτών που τού είχε πει ο Ρινκόν [στο ίδιο, στήλες 705-9] και η αναφορά του συμβαδίζει με την επιστολή τού ντε Μπαιφ προς τον Ντιντεβίλ, όπως συμβαδίζει και με άλλη περιγραφή τής αποστολής τού Ρινκόν [στο ίδιο, στήλες 767-69], που τον παρουσιάζει να αναφέρει ότι οι Τούρκοι έφερναν μαζί τους 500.000 άλογα και 8.000 καμήλες. Στη Βενετία ο Ρινκόν διέμενε στο σπίτι τού ντε Μπαιφ, ο οποίος ενημέρωσε το Κολλέγιο στις 20 Αυγούστου ότι «καταλάβαινε ότι υπήρχαν τρεις Ισπανοί [στη Βενετία], που προσπαθούσαν να τον σκοτώσουν [τον Ρινκόν]» [στο ίδιο, στήλη 781]. Η ενετική κυβέρνηση δεν έχασε στιγμή να ενημερώσει τούς Αψβούργους για την επιστροφή τού Ρινκόν στη λιμνοθάλασσα [στήλη 819].

[←68]

Αναφερόταν στη Βενετία από επιστολές γραμμένες στην Κέρκυρα στις 13 Ιουλίου (1532) ότι «ο στόλος τού Τούρκου» (l’ armée de mer du Turcq), δύναμης 130 σκαφών, είχε φτάσει στη Μεθώνη στις 5 τού μηνός, με πρόθεση να αλώσει το κατεχόμενο από τούς Ενετούς νησί τής Ζακύνθου [Charrière, Négociations, I, 206]. Στις 28 Ιουλίου ο λ’ Ιλ-Αντάμ έγραφε από τη Μάλτα στον Γάλλο πρεσβευτή στη Ρώμη ότι η τουρκική αρμάδα στη Μεθώνη αριθμούσε 150 πλοία. Λεγόταν ότι κατευθύνονταν στη Μάλτα και ο λ’ Ιλ-Αντάμ ετοιμαζόταν να την αντιμετωπίσει [στο ίδιο, i, 207]. Η απάντηση τού σουλτάνου στον Ρινκόν για την άλωση τής Ρώμης από τον Κάρολο επαναλήφθηκε τον Ιούνιο τού 1533 από τον Ιμπραήμ πασά προς τούς Αυστριακούς απεσταλμένους, τον Τζερόμ τής Ζάρα και τον Κορνέλιους Σέππερ. Βλέπε πιο κάτω, όπου η σημαντική αποστολή τους εξετάζεται με κάποια λεπτομέρεια.

[←69]

A. Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, Ι-5 (1838), σελ. 3-11. Ο Φερδινάνδος αναφερόταν συνήθως στον Ιωάννη Ζαπόλυα ως κόμη τού Σέπες, όχι ως βασιλιά τής Ουγγαρίας. Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 9, σημείωση 11.

[←70]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, Ι-5, έγγραφο με αριθ. iii, σελ. 47-48 και σημειώστε τις επιστολές τού Φερδινάνδου στις 5 Νοεμβρίου προς τον Σουλεϊμάν και τον Ιμπραήμ πασάΣτο ίδιο, αριθ. VI-VIl, σελ. 51-52.

[←71]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, Ι-5, αριθ. viii, σελ. 56 και εξής: «…Ο Τούρκος δεν θα διαπραγματευτεί μαζί μας για οποιονδήποτε άλλο λόγο και δεν επιθυμεί να αποδεχθεί ειρήνη ή ανακωχή, αλλά να τού παραδώσουμε ελεύθερα το σύνολο τού βασιλείου τής Ουγγαρίας μαζί με τα παρελκόμενα του, να τού δώσουμε το σύνολο εκείνου που μέχρι τώρα έχουμε καταλάβει και κατέχουμε….» (…Turcum non alia ratione nobiscum pacisci, nec inducias aut pacem assumere velle, nisi totum illi Hungarie regnum eiusque pertinentias, atque totum id quod nos in eo hucusque occupavimus et possidemus, libere cedamus….).

[←72]

Πρβλ. Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, Ι-5, αριθ. X, σελ. 66, έγγραφο με ημερομηνία 29 Ιανουαρίου 1532.

[←73]

Στο ίδιο, Ι-5, αριθ. XII, σελ. 68, επιστολή τού Φερδινάνδου προς την αδελφή του Μαρία τής Ουγγαρίας, κυβερνήτη (Statthalterin) τής Ολλανδίας, γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 20 Φεβρουαρίου 1532:

«Κυρία, έχετε και εσείς ειδοποηθεί για τον Τούρκο, ότι συχνά υπάρχουν ειδήσεις για μεγάλες και αξιοθαύμαστες προετοιμασίες που γίνονται τόσο από τη θάλασσα όσο και από τη στεριά, για να εισέλθει ξανά αυτή τη χρονιά στη Χριστιανοσύνη…»

(Quant est du Turc vous avertis aussi, Madame, que iay souvent nouvelles du groz et merveilleux appareil quil fait tant par mer que par terre pour de rechief entrer ceste année en la Chrestienté…).

Βλέπε επίσης στο ίδιο, αριθ. xiv-xviii, σελ. 71-72, 73, 75, 77, 78, επιστολές τού Φερδινάνδου προς τη Μαρία:

«Και είναι μεγάλη ανάγκη, όπως λένε, Κυρία, να φροντίσουμε η μεγαλειότητά του [Κάρολος Ε΄] και εγώ τις υποθέσεις μας, χωρίς να περιμένουμε μεγάλη βοήθεια από άλλους ηγεμόνες, γιατί σίγουρα η εμφάνιση είναι πολύ μικρή, ιδιαίτερα εκείνων που αυτοαποκαλούνται “Χριστιανικότατος” [Φραγκίσκος Α’] και “Υπερασπιστής” [Ερρίκος Η’], οι οποίοι δικαίως θα μπορούσαν μάλλον να επονομαστούν καταστροφείς τής χριστιανοσύνης για τις έμμεσες πρακτικές τους, για τις οποίες πιο καθαρά αντιλαμβάνεται κανείς τον βασιλιά τής Γαλλίας!…»

(Et est bien besoing, comme dictes, Madame, que sadicte Maiesté et moy regardons a noz affaires sans actendre grant aide des autres princes, car certes lapparance y est bien petite, principalement sur ceulx qui se nomment ‘tres-chrestien’ et ‘deffenseur’, qui méritoirement on peult plustost intituler destruiseurs de la Chrestienté par leurs indirectes praticques, dont lon peult clerement percevoir du roy de France!..)

[σελ. 78].

[←74]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, Ι-5, αριθ. xx, σελ. 80-81, επιστολή γραμμένη στο Ρέγκενσμπουργκ στις 22 Ιουνίου 1532 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xxi, xxvii–xxix. Oι εκτιμήσεις τού Φερδινάνδου μοιάζουν πολύ εξωπραγματικές, αλλά σημειώστε τούς παράλογους αριθμούς —200.000 πεζοί και 30.000 ιππείς— που παρέχονται σε ενετική επιστολή με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου (1532), για τη δήθεν συνεισφορά των Γερμανών αρχόντων εναντίον των Τούρκων [Sanudo, Diarii, lvi, 927]. Αν και υπήρχε κάποια αβεβαιότητα για τη στάση των Λουθηρανών, υπήρχε τότε η γενική άποψη ότι θα βοηθούσαν τούς Καθολικούς εναντίον των Τούρκων, για το οποίο σημειώστε τις επιστολές τού Τζερόμ Αλεάντερ προς τον παπικό γραμματέα Τζιοβανμπατίστα Σάνγκα στο Hugo Lämrner (επιμ.), Monumenta Vaticana historiam eccleciasticam saeculi XVI illustrantia (1861), αριθ. xcvii–cx, σελ. 127-44.

[←75]

Von Gévay, Ι-5, αριθ. xxv, σελ. 87-88. O Ρινκόν έφερε ισπανική εκδοχή αυτής τής επιστολής (και πολύ περισσότερες στα τουρκικά) στη Βενετία, επιστρέφοντας από το στρατόπεδο τού δόγη [στο ίδιο, αριθ. xxvi, σελ. 88-89], καθώς και τα λατινικά κείμενα των επιστολών τού Φερδινάνδου στις 5 Νοεμβρίου 1531, προς τον Σουλεϊμάν και τον Ιμπραήμ πασά [στο ίδιο, αριθ. VI-VΙΙ και Sanudo, Diarii, lvi, 782-83].

[←76]

Sanudo, Diarii, lvi, 814. Οι αριθμοί φαίνεται ότι είχαν μικρή σημασία για τα μυαλά τού 16^ου αιώνα. Κάποιος Λοντοβίκο ντε Τάξις, προϊστάμενος των αυτοκρατορικών αγγελιοφόρων, έγραφε στον φίλο τού Φραντσέσκο Ντονάτι, έμπορο μεταξιού στη Βενετία, ότι οι δυνάμεις των Αψβούργων αριθμούσαν 200.000 άνδρες, των Τούρκων 700.000 και ο σουλτάνος ανέμενε βοήθεια από τον Μεγάλο Τάταρο (Gran Tartaro) έκτασης άλλων «εκατό χιλιάδων ιππέων, σπουδαία δύναμη ανδρών!» (100 milia cavalli, cossa grandissima di gente!) [στο ίδιο, στήλη 823].

Πράγματι, ναι! Για την πολιορκία τής Γκυνς σημειώστε επίσης στο ίδιο, στήλες 827, 864, 900 («Gin?»), 901, 905, 906, 909 και βλέπε την πολύ χρήσιμη μελέτη των γεγονότων στη Gertrud Gerhard, Die Niederlage der Türken am Sternfeld (1532), Βιέννη, 1974, ιδιαίτερα σελ. 7 και εξής (Militärhistorische Schriftenreihe, Heft 26), που επίσης πιστεύει όμως ότι τον στρατό τού δόγη αποτελούσαν 200.000 στρατιώτες, 100.000 υπηρέτες και ακόλουθοι στρατοπέδου, με 100.000 άλογα και 50.000 υποζύγια.

[←77]

Sanudo, Diarii, lvi, 820-21.

[←78]

Στο ίδιο, lvi, 891, 959-60, 982, 1002-3 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 927: «Και στο Γκυνς έκαναν πολλές επιθέσεις και αυτό κρατούσε. Και ο Άρχοντας (Τούρκος) ήταν πολύ οργισμένος με τον Ιμπραήμ (πασά), που αργούσε πολύ να κατακτήσει αυτό τον άθλιο τόπο» (Et de Gins, havea auto più asalti et si tenea. Et il Signor era in gran collera contra Imbrain che si tardasse tanto a expugnar si vil loco).

[←79]

Στο ίδιο, lvi, 865, 868.

[←80]

Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 215-20, 226, Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 110-14, μεταφρ. J. J. Hellert, v (1836), 160-64, Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., ii (1815, ανατυπ. 1966), αριθ. 288, σελ. 3-4, αριθ. 293, σελ. 9 και αλλού και πρβλ. Karl Brandi, Kaiser Karl V., 2 τόμοι, Μόναχο, 1941-42, i, 281-82 και II, 227, G. E. Rothenberg, The Austrian Military Border in Croatia, Ούρμπανα, 1960, σελ. 22. Σύμφωνα με τον Brandi, I, 280-81, ο ύμνος τού Λούθηρου «Ισχυρό οχυρό μας είναι ο Θεός» (Εin’ feste Burg ist unser Gott) υπήρχε τότε η άποψη ότι στρεφόταν εναντίον των Τούρκων. Στις 6 Σεπτεμβρίου (1532) ο Κλήμης Ζ΄ ενημέρωνε το εκκλησιαστικό συμβούλιο ότι δεν είχε «τίποτε νέο» να αναφέρει όσον αφορά τούς Τούρκους [Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia: Acta Miscellanea, Reg. 31, φύλλο 266 και σημειώστε φύλλο 266, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλο 96 και σημειώστε φύλλο 97].

[←81]

Gerhard, Die Niederlage der Türken am Sternfeld (1532), 1974, σελ. 9-18. Οι ακιντζή δεν έπαιρναν ούτε μισθό ούτε επίδομα συντήρησης. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας αυτοϋποστηρίζονταν και προσπαθούσαν να βγάλουν κέρδος από τον πόλεμο αναζητώντας λάφυρα και συλλαμβάνοντας αιχμαλώτους, όπου συγκεκριμένο μερίδιο των λαφύρων τους διεκδικούσε η Πύλη. Όντας επιδρομείς ελαφρού ιππικού, φορούσαν θώρακα και συνήθως κρατούσαν λόγχη, καθώς και τόξο και βέλη, κοντό σπαθί και ασπίδα.

[←82]

Charrière, I, 237, Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 122, μεταφρ. Hellert, v, 175. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1532 διαδιδόταν πια παντού το νέο ότι οι Τούρκοι είχαν αποχωρήσει από το Γκυνς, «…και από όλους αυτούς τούς τόπους επιβεβαιώνεται ότι έχει ξεστηθεί το στρατόπεδο των Τούρκων στο Γκυνς, χωρίς να έχει αυτό κατακτηθεί…» (… che per tutti quelli paesi si afferma esser levato el campo de Turchi da Gins, re infecta…) [Sanudo, Diarii, lvi, 896, επιστολή από Ούντινε, που παραλήφθηκε στη Βενετία την 1^η Σεπτεμβρίου]. Ο απογοητευμένος σουλτάνος ήθελε να αντιμετωπίσει τούς Αψβούργους στο πεδίο. Τρεις Τούρκοι αιχμάλωτοι, που ανακρίθηκαν στις 23 Αυγούστου, είχαν αναφέρει ότι «δεν είναι σωστό ότι ο Αρχοντας [Τούρκος] θα σάς χτυπήσει στη Βιέννη, στο Νόιστατ ή αλλού, αλλά λένε ότι περιμένει τον Αυτοκράτορα και τον γαληνότατο βασιλιά Φερδινάνδο, τούς οποίους δεν φοβάται και έρχεται να περάσει τη μέρα του μαζί τους» (non sano se ‘l Signor (Turco) voi hater Viena, Neustat o altro, ma dicono che aspeta Cesare et il serenissimo re Ferdinando, de li quali non teme punto et vien per far la giornata con loro) [στο ίδιο, στήλη 894].

Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 915, 925, 926, 947 48, ιδιαίτερα στήλες 949-50, 951-52, 962-63, 965-66 και 969: «Για τον Τούρκο και τον στρατό του τίποτε άλλο δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα, εκτός από το ότι στις 29 [Αυγούστου] ήρε την πολιορκία τού Γκυνς και έχει κάνει ντροπιαστική συμφωνία με αυτόν τον διοικητή Νικολίτσα [Γιούριτσιτς]» (Dil Turco et suo exercito altro non se intende con certeza se non che a h 29 si levò di l’ assedio di Gins, et ha fata acordo vergognoso con quel capitanio Nicoliza) [από επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο Κονταρίνι, που γράτηκε στo Λιντς στις 12 Σεπτεμβρίου και παραλήφθηκε στη Βενετία στις 18 τού μηνός].

Στη γραφική, περιτειχισμένη πόλη Waidhofen an der Ybbs, εκατό περίπου μίλια νοτιοδυτικά τής Βιέννης, ο Πύργος τής Πόλης (Stadtturm) χτίστηκε περίπου στα μέσα τού 16^ου αιώνα, για να γιορταστεί η απόκρουση των Τούρκων, που είχαν προσπαθήσει να πάρουν την πόλη στην εκστρατεία τού δόγη το 1532. Σε μία από τις τέσσερις όψεις τού ρολογιού στον τετράγωνο πύργο ο χρόνος σταμάτησε στις 11:45, όταν οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την πολιορκία, αιώνια υπόμνηση τού κινδύνου που είχε μόλις αποφευχθεί.

[←83]

Ήδη στις 9 Οκτωβρίου (1532) ο δόγης Αντρέα Γκρίττι και η Γερουσία μπορούσαν να ενημερώσουν τον Βιντσέντσο Καπέλλο, τον ναυτικό γενικό διοικητή, ότι ο Ενετός πρεσβευτής στον αυτοκράτορα (Μαρκ’ Αντόνιο Κονταρίνι) είχε γράψει από τη Βιέννη ότι

«… η αυτοκρατορική του μεγαλειότητα έχει πει με το στόμα του σε αυτόν τον εκπρόσωπό μας, ότι είχε αποφασίσει να πάει στην Ιταλία μέσω Φριούλι, θέλοντας να συναντηθεί με την Αγιότητά του τον ποντίφηκα στη Μπολώνια ή στην Πάρμα ή στην Πιατσέντσα, ώστε να περάσει στη συνέχεια στην Ισπανία χωρίς καμία καθυστέρηση, και ότι έπρεπε να φύγει από τη Βιέννη μέσα σε δύο μέρες, γνωρίζοντας από σίγουρη πηγή ότι ο γαληνότατος Άρχοντας Τούρκος θα αναχωρήσει από αυτές τις χώρες…»

(… sua cesarea Maestà de bocca sua ha ditto ad esso orator nostro haver deliberato venir in Italia per la via del Friul volendo vedersi con la Santità del Pontifice in Bologna o in Parma o Piasenza per passar poi in Spagna senza alcuna interposition di tempo, et dovea partir da Vienna fin doi giorni, havendo per cosa certa ch’ el serenissimo Signor Turco sia partito di quel paese…)

[Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλο 36 (56) και σημειώστε φύλλα 37 (57), 41-42 (61-62), 44 και εξής (64 και εξής)].

[←84]

Sanudo, Diarii, lvii, 25-26, 31-32, 40-41, 75 και εξής, ιδιαίτερα 93-95, 134 και εξής, 181-83, 227-32, 237-38, 251 και εξής, 278 και εξής, κλπ., 555 και πρβλ. στήλες 666-67. Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., ii, αριθ. 303, σελ. 16-17. Charrière, Négociations, i, 209-210, 213, 229, 230, 238. Ludwig Forrer, Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, Λειψία, 1923, σελ. 76. Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 103. Οι Έλληνες και οι Αλβανοί ξεσηκώνονταν εναντίον των Τούρκων. Charrière, i, 235. Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 122-23, μεταφρ. Hellert. V, 176-77 για το πάρσιμο τής Κορώνης και τής Πάτρας και βλέπε γενικά Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 65-73, Francisco de Laiglesia, «Un Establecimiento español en Morea en 1532», στο Estudios historicos (1515-1555), 3 τόμοι, Μαδρίτη, 1918-19, i, 159-201, ιδιαίτερα σελ. 168 και εξής, με έγγραφα από το Archivo de Simancas και José Marìa del Moral, El Virrey de Nàpoles Don Pedro de Toledo y la guerra contra el Turco, Μαδρίτη, 1966, σελ. 99 και εξής.

Mπορεί κανείς να παρακολουθήσει τη σταδιακή προσέγγιση τού Ντόρια στη νότια ακτή τού Μοριά κατά τη διάρκεια τού Σεπτεμβρίου (1532) στον Sanudo, lvi, 915, 921, 929, 931, 932, 970, 988, 1006-7, 1015, 1019-21 και 1023. Στις αρχές τού μήνα ο Ντόρια είχε ρωτήσει δύο Ενετούς διοικητές γαλερών, τούς οποίους ο Βιντσέντσο Καπέλλο, ο ναυτικός γενικός διοικητής, είχε στείλει να διαβουλευτούν μαζί του, αν οι Ενετοί ήθελαν να ενωθούν μαζί του για να καταστρέψουν τον τουρκικό στόλο, που βρισκόταν τότε στην Κορώνη: «Αυτός ο διοικητής [Ντόρια] είπε και ρώτησε αν εγώ [ο Καπέλλο] ήθελα να συμμετάσχω μαζί του εθελοντικά σε αυτή την τόσο μεγάλη και όμορφη ευκαιρία καταστροφής τού τουρκικού στόλου…» (Esso capitanio li disse et dimandò se io in questa tanto grande et bella occasion de ruinar l’armata turchesca non volesse intervenir con lui voluntieri…).

Όταν ενημερώθηκε ότι δεν θα ήταν συμβατό με την τρέχουσα πολιτική τής Σινιορίας, ο Ντόρια απάντησε: «…Το ξέρω, γιατί είχα επιστολές από τη Βενετία ότι είναι δεμένα τα χέρια τού διοικητή σας, λέγοντας στους δικούς σας αν εξαπατούσαν, σκεπτόμενοι να συνεχίσουν με τέτοιους όρους με αυτούς τούς Τούρκους» (… Io so ben, perchè ho hauto lettere di Venetia, che al vostro capitanio li son legate le mane, dicendo li vostri se inganano pensando di continuar in tal termeni con questi Turchi), κλπ. [στο ίδιο, στήλες 1019-20], αποκαλύπτοντας κάποια πολιτική διορατικότητα από την πλευρά τού Ντόρια.

Στις 30 Οκτωβρίου o δόγης Αντρέα Γκρίττι έγραφε στον Βιντσέντσο Καπέλλο:

«Έχουν τεθεί υπόψη σας τα δεινά που προκάλεσε ο αυτοκρατορικός στόλος στους τόπους αυτού τού γαληνότατου Άρχοντα [Τούρκου] καθώς και η κατάληψη τής Κορώνης, τα οποία ζητήματα, ακόμη κι αν τα θεωρούμε αχάριστα, λόγω τής φιλίας που μεσολαβεί με αυτόν τον γαληνότατο Άρχοντα, ακόμη κι αν αξιολογηθούν ως ενοχλήσεις και όχι θεμελιώδη, τόσο περισσότερο τώρα επιβεβαιώνουμε μια τέτοια άποψη, ότι πρέπει να φύγει αμέσως ο αυτοκρατορικός στόλος…»

(Serà venuto a notitia vostra li danni fatti per l’armata cesarea nelli lochi di quel serenissimo Signor [Turco] et occupatione di Coron, lequal cose seben anchor nui habbiamo inteso ingratamente per la amicitia che cum esso serenissimo Signor ne intercede, nientedimeno existimandole tumultuarie et non di fondamento, tanto più hora ne confirmamo in tale opinione, havendo ad partir essa armata cesarea…)

[Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλο 42 (62)].

Σε έγγραφο γραμμένο στη Βαρκελώνη στις 13 Ιουλίου 1533, ο Κάρολος Ε΄ αντέμειψε τον Θεόδωρο Αγιαποστολίτη, ντόπιο τής Κορώνης, με παραχώρηση των χωριών Λεοντάρι και Άγιος Γεώργιος στα Σκόρτα, καθώς και με την τιμή τού ιππότη, για τις σημαντικές υπηρεσίες που είχε προσφέρει για να κερδηθεί η Κορώνη από τούς Τούρκους [Ανδρέας Μουστοξίδης, Ἑλληνομνήμων, iii( Μάρτιος 1843), 147-49]. Ο Θεόδωρος έπρεπε δυστυχώς να περιμένει μέχρι να εκδιωχτούν οι Τούρκοι από τα χωριά αυτά, για να απολαύσει τα δικαιώματα και τα έσοδά του. Ενώ ο Κάρολος είχε έτσι επιβραβεύσει τον πιστό υπηρέτη του, ο Κορνέλιους Ντουπλίκιους Σέππερ και ο Τζερόμ τής Ζάρα (όπως θα σημειώσουμε τώρα) προσπαθούσαν να επιστρέψουν την Κορώνη στην Πύλη, σε αντάλλαγμα για την τουρκική αναγνώριση τής κυριαρχίας τού Φερδινάνδου στην Ουγγαρία.

Στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. VII, φύλλα 360, 415, 441, 448, 453, 519, 522, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση υπάρχουν αναφορές προς τον Κλήμεντα Ζ΄ για την πρόοδο και τα προβλήματα τού χριστιανικού στόλου. Μια επιστολή από τον Αντρέα Ντόρια [στο ίδιο, φύλλα 448, 453] είναι γραμμένη «στη γαλέρα, στον κόλπο τής Κορώνης, στις 26 Σεπτεμβρίου 1532» (di gallera nel golfo di Corone alli XXVI de Septembre, MDXXXIΙ).

Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 459, σημείωση I, λέει ότι αυτή η επιστολή είναι γραμμένη εξ ολοκλήρου από το χέρι τού Ντόρια (ganz eigenhändig), αλλά μού φαίνεται ότι ο γραφικός χαρακτήρας είναι εκείνος τής πρώτης επιστολής που αναφέρθηκε [φύλλο 360], γραμμένης στη Ζάκυνθο στις 6 Σεπτεμβρίου 1532 και μόνο υπογραφόμενης από τον Αντόνιο Ντόρια. Στην επιστολή του της 26^ης τού μηνός [φύλλα 448, 453] ο Αντρέα Ντόρια λέει ότι οι πυροβολαρχίες του άνοιξαν πυρ κατά τού κάστρου τής Κορώνης στις 21 Σεπτεμβρίου. Στη συνέχεια οι άνδρες του νίκησαν δύναμη επκουρίας 500 Τούρκων ιππέων. Η τουρκική φρουρά ζήτησε όρους παράδοσης τη νύχτα τής 22ας τού μηνός και τούς χορηγήθηκε ασφαλής αποχώρηση με τις συζύγους, τα παιδιά και τα αγαθά τους. Tο κάστρο τής Κορώνης καταλήφθηκε τυπικά το πρωί τής 25ης (heri matina), όταν τα παπικά και αυτοκρατορικά λάβαρα υψώθηκαν πάνω στα προπύργια. Σε επιστολή γραμμένη «στη γαλέρα, κάτω από το Καστέλ Νόβο, κάτω από τον κόλπο τής Ναυπάκτου, στις 18 Οκτωβρίου 1532» (di gallera appresso Castel Novo appresso del Golfo di Lepanto alli XVIII d’ Octobre, MDXXXΙΙ) [φύλλα 519, 522], ο Αντρέα Ντόρια περιγράφει το πάρσιμο των δύο κάστρων τής Πάτρας στις 15 και 17 Οκτωβρίου. Στο Arm. xliv [τομ. 8, φύλλα 247-249] βρίσκω επιστολές τού Κλήμεντος Ζ΄ με ημερομηνία 27 και 29 Ιουλίου 1532, προς τούς Αντόνιο και Αντρέα Ντόρια, ενθαρρύνοντάς τους να κερδίσουν τις νίκες που περίμενε ο χριστιανικός κόσμος κλπ. Η επιτυχία τού Ντόρια ήταν φυσικά πηγή μεγάλης ικανοποίησης για τούς Αψβούργους. Σημειώστε την επιστολή τού Τζερόμ τής Ζάρα προς τον Βίλελμ φον Ρόγκεντρορφ, τον αρχιοικονόμο τού Φερδινάνδου, γραμμένη στη Ραγούσα στις 26 Νοεμβρίου 1532, στο Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, τομ. II, μέρος 1 (Βιέννη, 1838), έγγραφο με αριθ. vii, σελ. 58. Οι Τούρκοι ανέκτησαν την Κορώνη, όπως σημειώνεται πιο κάτω, σελ. 392, τον Απρίλιο τού 1534, όταν ο Κάρολος Ε΄ αποφάσισε ότι το φρούριο ήταν ανυποστήριχτο [Wm. Miller, Latins in the Levant, Λονδίνο, 1908, σελ. 505-7]. Γα κάποιο διάστημα ο Κλήμης Ζ΄ και ο Κάρολος Ε΄ είχαν θεωρήσει την πόλη ως πιθανό τόπο για τούς Ιωαννίτες [Charrière, i, 238].

[←85]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 2-4. Ο Τζάκοπο Σαλβιάτι υπέγραψε τη συνθήκη στο όνομα τού πάπα και ο Φρανσίσκο ντε λος Κόμπος σε εκείνο τού αυτοκράτορα. Στις 27 Φεβρουαρίου (1533) συγκροτήθηκε ένωση για την υπεράσπιση τής Ιταλίας από τον πάπα, τον αυτοκράτορα και τούς δούκες Μιλάνου, Φερράρας και Μάντουα [στο ίδιο, ii, 7-19]. Tο έγγραφο τής ένωσης είναι μακροσκελές και ενημερωτικό, με μάρτυρες τούς Φλωρεντινούς Τζάκοπο Σαλβιάτι και Φραντσέσκο Γκουτσαρντίνι και τούς αυτοκρατορικούς συμβούλους Νικολά Περρενώ, άρχοντα τής Γκρανβέλ και Φρανσίσκο ντε λος Κόμπος, διοικητή τού Τάγματος τού Αγίου Ιακώβου τής Σπάτα (για αυτή την ένωση βλέπε πιο κάτω στο κείμενο). Ο Νικολά Περρενώ ήταν πατέρας τού Αντουάν, τού αργότερα καρδινάλιου τής Γκρανβέλ, τού οποίου τα έγγραφα (περιλαμβανομένων πολλών σχετικών με τα χρόνια που ο Νικολά υπηρετούσε ως καγκελλάριος τού Καρόλου Ε΄) επιμελήθηκε ο Weiss, στα Documents inédits, αριθ. 44. Πρβλ. Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 105, Ehses, Conc. Trident., iv, εισαγωγή, σελ. cxxxvi.

[←86]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 121, 139-40, 143, 145, 152, 211-12 και εξής, 234, 243-44, 295, 330.

[←87]

Sen. Secreta, Reg. 55, ιδιαίτερα φύλλα 36 (56), 47 (67), 48 (68) και πρβλ. το κείμενο που παρέχεται πιο πάνω στη σημείωση 83.

[←88]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 63-64 (83-84). Για τη «συνομοσπονδία» τής 23^ης Δεκεμβρίου 1529, την οποία υπαινίσσεται το κείμενο, βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 9, σημείωση 88 και για τη συνάντηση τού πάπα και τού αυτοκράτορα στη Μπολώνια, βλέπε Sanudo, Diarii, lviι, 365-67, 368-70, 380, 383 και εξής, κλπ., 572-74, 600-10.

[←89]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλο 65 (85) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 66 (86) όσον αφορά «κάποια έντυπη γραφή» (certa srrittura stampata), μια τυπωμένη αφίσα, που κατέγραφε τη Βενετία ως μέλος τής ένωσης, προς αγανάκτηση τής Γερουσίας.

[←90]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 69 και εξής (89 και εξής). Ο Κονταρίνι έπρεπε επίσης να ασχοληθεί με κάποια δευτερεύοντα προβλήματα, που προέκυπταν από συμβάντα στο Ναύπλιο, στην Κορώνη και στη Μονεμβασία, με την απελευθέρωση τού Πάολο Μπέμπο, τού Ενετού πρόξενου στην Αλεξάνδρεια, με την ελευθερία τού εμπορίου και την «εκστρατεία» των εμπορικών γαλερών για το ταξίδι επιστροφής, με την αποτυχία άφιξης στη Βενετία των 500 κανταριών νιτρικού κάλιου που είχαν χορηγηθεί από τον σουλτάνο και με την ανάγκη τής Δημοκρατίας για ακόμη περισσότερο νιτρικό κάλιο. Επιπλέον ο Κονταρίνι θα πλήρωνε τώρα τον φόρο 8.000 δουκάτων για την Κύπρο. Λεγόταν ότι οι Τούρκοι ετοίμαζαν τον στόλο τους για την ανάκτηση τής Κορώνης [στο ίδιο, φύλλα 74 (94), 75 (95)], την οποία ο Κάρολος Ε΄ και οι φιλο-αυτοκρατορικοί έδειχναν αποφασισμένοι να υπερασπιστούν [φύλλα 102-103 (122-123), 108 (128), 112-113 (132-133), 120 (140)].

Οι Ενετοί προσπαθούσαν να αποφύγουν επαναδιαπραγμάτευση τής συνθήκης ειρήνης τους με τούς Τούρκους, την οποία πρότεινε ο Ιμπραήμ πασάς για να γίνουν τα πράγματα «σαφέστερα και ευκολότερα», φοβούμενοι ότι αν κάποια ζητήματα γίνονταν σαφέστερα, ίσως δεν θα ήσαν ευκολότερα για τη Βενετία [Reg. 55, φύλλα 67-68 (87-88), 70 και εξής (90 και εξής), 75 και εξής (95 και εξής)]. Ο υποβαΐλος Πιέτρο Ζεν, επίσης πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στην Πύλη, μπορούσε να αναχωρήσει από την Ισταμπούλ όταν οι Κονταρίνι και Τζουστινιάν έφταναν και αναλάμβαναν τα ηνία των αξιωμάτων [πρβλ. φύλλο 85 (105) και αλλού και σημειώστε Sanudo, Diarii, lvii, 633].

[←91]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. viii, φύλλα 70, 78, και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 83-84, 96, 104, γραμμένες «στην πρωτεύουσά μας Τολέδο, στις 8 Απριλίου 1533» (Toleti in loco nostro capitulari, die VIII Aprilis, MDXXXIII):

«Αυτά τα τελευταία χρόνια (ενώ παραβλέπουμε τούς φόρους δεκάτης και τις επιδοτήσεις άλλων παπών) η Αγιότητά σας χορήγησε στην αυτοκρατορική Μεγαλειότητα δύο τέταρτα όλων των εκκλησιαστικών εσόδων ολόκληρης τής Ισπανίας, υπό το πρόσχημα τής επίθεσης στους Μαυριτανούς τής Αφρικής, αν και αυτό αποτελεί δυσβάσταχτο φορτίο που επιβάλλεται στους ώμους τής Εκκλησίας. … Ιδού, (στο οποίο αναφερόμαστε όχι χωρίς δάκρυα) λεφεραν στην Αγιότητά σας άλλα, όχι επιχορήγηση, όχι φόρο δεκάτης, τελικά ούτε το τέταρτο, αλλά το μισό των συνολικών εσόδων τής ανήκουστης επιχορήγησης, παρά το γεγονός ότι δεν αμφιβάλλουμε ότι η Αγιότητά σας θα ζητήσει επίμονα να αποσπάσει. … Υφιστάμεθα κακομεταχείριση, σαν κάρβουνα πέφτουμε στις φλόγες και από ελεύθεροι παραμένουμε διαρκώς υποτελείς…»

(Hiis proximis annis decursis (ut decimas et subsidia aliorum pontificum omittamus) Sanctitas vestra duas quartas partes omnium fructuum ecclesiasticorum totius Hispanie sub pretextu expugnationis Maurorum Africe Cesaree Maiestati concessit, quod intolerabile onus etsi ecclesie humeris importable fuit. … Cum ecce (quod non sine lachrimarum effusione refferimus) adducunt a Sanctitate vestra aliam, non subsidium, non decimam, non denique quartam, sed medietatis omnium fructuum inauditam concessionem, quam rem etsi a Sanctitate vestra non dubitamus importune fuisse extorsam. … Infelicitate nostra actum est ut ex prunis saliremus in flamas, et ex liberis perpetuo tributarii maneamus…).

Ο αρχιεπίσκοπος τού Τολέδο είχε τα προβλήματά του [στο ίδιο, φύλλο 80].

[←92]

Ο διαμαρτυρόμενος κλήρος τού Τολέδο θα στενοχωριόταν μαθαίνοντας ότι ο Κλήμης είχε χορηγήσει στον Κάρολο άδεια «να στραφεί με καθαρή συνείδηση σε άλλους που κάνουν χρήση αυτού τού σταυροφορικού φόρου» (cum recta conscientia convertere in alios quam dicte cruciate usus), όπου τα κεφάλαια θα συγκεντρώνονταν από συγχωροχάρτια, φόρο δεκάτης και εισφορά ενός τετάρτου στα έσοδα από όλα τα εκκλησιαστικά επιδόματα [Arch. Segr. Vaticano, Arm. xliv. τομ. 8, φύλλο 124], για τα οποία ανταπόδοση αναμφίβολα δεν θα υπήρχε ποτέ για τη χρηματοδότηση των σκοπών που ανακοινώνονταν κατά τον χρόνο συλλογής των χρημάτων.

[←93]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. viii, φύλλο 82:

«Ενημέρωσα συχνά την Αγιότητά σας για τις ουγγρικές μας υποθέσεις, με επιστολές γραμμένες προς τούς άρχοντες γαιοκτήμονες, καθώς και από το Ποσόνιουμ [Μπρατισλάβα], ότι πρέπει να συναντηθούμε για την υπόθεση των αποφάσεων για ειρήνη, και τελικά από εδώ, τις Πέντε Εκκλησίες [Φυνφκίρχεν, σήμερα Πετς], αυτές τις ημέρες. Τώρα δεν μπορώ να γράψω κάτι άλλο, εκτός από το ότι η χριστιανική υπόθεση έχει τόσο εξασθενήσει, ανεξαρτήτως με τίνος υπαιτιότητα συνέβη αυτό, ώστε το ουγγρικό βασίλειο, το οποίο είδαμε πριν από λίγo καιρό να ευημερεί και να είναι ισχυρότατο ανάμεσα στα χριστιανικά βασίλεια, πριν αμφιβητηθεί από τον αυτοκράτορα των Τούρκων και παραμείνει στην κρίση δύο βασιλέων. Ακόμη δεν γνωρίζουμε τίποτε για εκείνο που κρατιέται κρυφό από εμάς. Όποιο κι αν είναι, η Αγιότητά σας πρέπει να προσπαθήσει να βεβαιωθεί αμέσως. Γεννήθηκα κάτω από ένα θαυμάσιο αστέρι που καταλήφθηκε από τούς Τούρκους, την επισκοπή Σίρμιου [σήμερα Σρέμσκα Μιτροβίτσα στη Σερβία], την οποία ο βασιλιάς Λουδοβίκος έδωσε στην ουγγρική Καγκελλαρία Πολέμου. Τώρα, έχω την επισκοπή των Πέντε Εκκλησιών και όντας αυτή σε απόσταση τριών ή τεσσάρων μιλίων από τούς Τούρκους, εξακολουθεί να είναι αρκετά αξιοσημείωτη, αλλά εκτεθειμένη σε μεγάλο κίνδυνο. O πανάγαθος Θεός να διατηρεί πάντοτε ευτυχισμένη και ασφαλή την Αγιότητά σας. Από τις Πέντε Εκκλησίες, 8 Μαΐου 1533, ο ταπεινός υπηρέτης τής Αγιότητάς σας και εφημέριος, ο υπογράφων Στέφεν Μπρόντεριτς από το Σίρμιον»

(Feci vestram Sanctitatem sepe cerciorem de rebus nostris Hungaricis per litteras ad dominos Casalios scriptas et ex Posonio quo pacis faciende causa conveneramus ac novissime hinc ex Quinque-Ecclesiis his diebus proximis. Neque nunc aliud scribere possum nisi rem Christianam eo esse deductam cuiuscumque culpa id acciderit ut de regno Hungarico quod paulo ante vidimus florentissimum ac inter Christiana regna potentissimum coram Thurcarum imperatore disceptetur et utrique regi illius arbitrio sit standum. Adhuc nihil intelligimus quid de nobis sit secretum. Quicquid erit conabor vestram Sanctitatem facere cerciorem statim. Ego sub mirabili sidere sum natus occupato per Thurcas episcopatu Sirmiensi quem mihi divus Rex Ludovicus cum cancellariatu dederat. Nunc episcopatum Quinque-Ecclesialem teneo et ipsum Thurcis ad III vel IIII miliaria vicinum, adhuc quidem satis insignem sed magno periculo expositum. Deus optimus Sanctitatem vestram semper conservet felicem et incolumem. Ex Quinque-Ecclesiis, 8 Maii, 1533, Eiusdem vestre Sanctitatis humilimus servulus et capellanus, S. Brodericus Sirmiensis subscripsit).

Έτσι η διόρθωση την οποία κάνει ο Walter Friedensburg στην επιστολή τού Έννιο Φιλονάρντι, επισκόπου τού Βερόλι, γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Δεκεμβρίου 1534, προς τον Τζιρολάμο Ροράριο, προσφάτως διορισμένο παπικό νούντσιο στην Ουγγαρία («Havendo Nostro Signore visto lettere del vescovo Sirmiense o vogliano dire Cinque Chiese…»), ότι ο Μπρόντεριτς ήταν «επίσκοπος Σίρμιου και όχι Φυνφκίρχεν» (Bischof von Sirmium, nicht von Fünfkirchen»), δεν είναι απαραίτητη και είναι λανθασμένη. Ο Φιλονάρντι γνώριζε για ποιο πράγμα μιλούσε και η επιστολή τού Μπρόντεριτς στις 8 Μαΐου 1533 ήταν μια που οι Κλήμης Ζ΄ και Φιλονάρντι είχαν προφανώς διαβάσει [βλέπε Friedensburg (επιμ.), Nuntiaturen des Vergerio (1533-1536), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland nebst ergänzenden Actenstücken, μέρος 1 (1533-1559), τομ. 1, Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, σελ. 326, σημείωση I]. Όπως έχουμε δει, αναφορές στον Μπρόντεριτς αφθονούν στα έγγραφα [πρβλ. Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., ii, σελ. 137, 148, 151, 154, 166-68, κλπ. και ιδιαίτερα σελ. 207].

[←94]

Charrière, Négociations, i, 239-40, σημείωση, έγγραφο γραμμένο στη Μπολώνια «το 1533, 4 μέρες πριν από τις Ίδες Φεβρουαρίου, κατά το δέκατο έτος τής παπικής μας θητείας» (anno MDXXXIII quarto idus Februarii, pontificatus nostri anno decimo).

[←95]

Alfred Hamy, «Entrevue de François Ier avec Clément VII à Marseille (1533)» (γαλλική μετάφραση κειμένου τής εποχής στα προβηγκιανά), στο Bulletin de la Société académique de l’ arrondissement de Boulogne-sur-Mer, vi (1900-3), 131-52. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii (1841), 75 και εξής, 341-42. H επιστολή τού Καρόλου Ε΄ στις 19 Απριλίου 1535, απευθυνόμενη στον Αντριάν ντε Κρόυ, κόμη τής Ρου (Roeulx). Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, I-l, αριθ. 34, σελ. 129-30, επιστολή τού Βεργκέριο προς τον Κλήμεντα Ζ΄, γραμμένη στη Βιέννη στις 3 Οκτωβρίου 1533 και βλέπε στο ίδιο, ιδιαίτερα αριθ. 35-36, 42-45, 47-48, 52-53. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 475-82 με πλήρη καταγραφή των πηγών. Brandi, Kaiser Karl V., I, 300-1 και II, 242-43 και πρβλ. Ehses, Cons. Trident., IV, εισαγωγή, σελ. CII-CIII. Οι Αψβούργοι ανέμεναν για καιρό αυτόν τον γάμο [Lanz, Cοrrrespondenz d. Kaisers Karl V., I, αριθ. 195, σελ. 507].

Φήμες, σχέδια και προετοιμασίες για τη συνάντηση τού Κλήμεντος Ζ΄ και τού Φραγκίσκου Α’, που θα παραγματοποιόταν στη Νις (Nizza), αλλά άλλαξε για τη Μασσαλία, υπάρχουν στα ενετικά Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 100 (120), 101 (121), 103 (123), 114-115 (134-135), 123-124 (143-144), 125 (145), 127 (147), έγγραφα με ημερομηνία από Ιούνιο μέχρι Οκτώβριο 1533.

[←96]

Sanudo, Diarii, lvii, 541-42 και σημειώστε στήλες 394, 574-76, Charrière, Négociations, i, 242-45.

[←97]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1 (1838), αριθ. x-xi, σελ. 62-63, «από Κωσταντινούπολη στις 20 και 22 Ιανουαρίου 1533» (ex urbe Constantinopolitana XX et XXII mensis Ianuarii 1533) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xii προς τον Μπέρναρντ φον Κλες τού Τρεντ. Πλήθος σημαντικών εγγραφών από τον Μάρτιο τού 1533 μέχρι τον Οκτώβριο τού 1534, σχετικών με τις αυστρο-τουρκικές διαπραγματεύσεις για ειρήνη και με παράλληλα προβλήματα, υπάρχει στους L -P. Gachard και C. J. Chas. Piot (επιμ.), Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, iii (Βρυξέλλες, 1881), αριθ. lixii, σελ. 450-567.

[←98]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1, αριθ. xiii-xvi, xviii-xviv, xxvi-xxvii, σελ. 65 και εξής, και πρβλ. αριθ. xxviii, σελ. 82, επιστολές με ημερομηνία από 21 Ιανουαρίου έως 4 Μαρτίου 1533.

[←99]

Στο ίδιο, II-1, αριθ. xxiv, σελ. 77-78:

«…Λάβαμε επιστολή τής Σινιορίας σας μέσω τού φλαμπουλάρη τού Μορέως …. αλλά είμαστε εδώ για να προστατεύσουμε αυτή τη γη και να κάνουμε πόλεμο με τούς απίστους και μέχρι να δούμε την εντολή τής μεγαλειότητάς του [του Κάρολου Ε΄], δεν μπορούμε να κάνουμε το αντίθετο…»

(…Recibimos una letra de vuestra señoria por via del fanbulari de la Morea …. pero nosotros quedamos aqui por guarda desta tierra y para hazer guerra a ynfieles y hasta que veamos la horden de su Magestad no podemos hazer al contrario…).

Στις 28 Φεβρουαρίου ο Τζερόμ έγραψε (για τρίτη φορά) στην φρουρά τής Κορώνης, λέγοντάς τους ότι τόσο ο Κάρολος Ε΄ όσο και ο Κλήμης Ζ΄ είχαν συμπεριληφθεί στην «ειρήνη και φιλία» (pace et amicicia) του με τον σουλτάνο, ο οποίος είχε διατάξει δύο φορές τούς δικούς του ανθρώπους να σταματήσουν τις εχθροπραξίες με τούς χριστιανούς [στο ίδιο, αριθ. xxvi, σελ. 79].

[←100]

Στο ίδιο, ii-1, αριθ. xxvi–xxvii, σελ. 79-80 και πρβλ. την προηγούμενη σημείωση.

[←101]

Στο ίδιο, ΙΙ-1, σελ. 3-4, από την αναφορά (σελ. 3-48) την οποία ο Τζερόμ τής Ζάρα και ο Κορνέλιους Ντουπλίκιους Σέππερ, που ενώθηκε μαζί του στην Ισταμπούλ στις 20 Μαΐου, παρουσίασαν στον Φερδινάνδο στις 20 Σεπτεμβρίου (1533). Tο γραπτό κείμενο είχε ημερομηνία 27 τού μηνός [στο ίδιο, σελ. 48], αλλά επιστολή τού Πιέτρο Πάολο Βεργκέριο, τού διαδόχου τού Βιντσέντσο Πιμπινέλλα ως νούντσιου στον Φερδινάνδο, μάς πληροφορεί ότι οι Τζερόμ και Σέππερ επέστρεψαν στην Βιέννη στις 20 τού μηνός και ότι ο Φερδινάνδος τούς υποδέχθηκε αμέσως, περνώντας προφανώς πολλή ώρα μαζί τους. Βλέπε Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, I-1 (1892, ανατυπ. 1968), αριθ. 31, σελ. 121-23, επιστολή προς τον παπικό γραμματέα Τζάκοπο Σαλβιάτι, γραμμένη στη Βιέννη στις 22 Σεπτεμβρίου 1533.

[←102]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii-1, σελ. 4 και στο ίδιο, έγγραφο με αριθ. xliv, σελ. 107-8. Βλέπε επίσης την επιστολή τού Πιέτρο Ζεν στις 3 Απριλίου προς την Ενετική Σινιορία, στο Sanudo, Diarii, lviii, 141-43. Υπάρχει συνοπτικό διάγραμμα τής σταδιοδρομίας τού Ιμπραήμ πασά από τον M. T. Gökbilgin, στην Encyclopaedia of Ιslam, ΙΙΙ (1971), 998-99. Ο Sanudo παρακολουθούσε τις αυστρο-τουρκικές διαπραγματεύσεις όσο καλύτερα μπορούσε [Diarii, lviii, 41, 56, 72-73, 74-75, 141-43, 160-61, 205, 226, 208-09, 303 και εξής, 442-45, 494, 504-5, 624-25, 736] καθώς και τις συνθήκες στην Κορώνη [στο ίδιο, στήλες 118-21, 329-31, 431 και εξής, 501-2, 525 και εξής, 585, 609 και εξής, 645 και εξής, 673 και εξής, 721 και εξής και αλλού].

[←103]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii-1, σελ. 4-5 και στο ίδιο, έγγραφο με αριθ. xlvιιι, σελ. 112-13, επιστολή τού Τζερόμ στις 6 Απριλίου 1533 προς τον Φερδινάνδο. Στην έλλειψη ενδιαφέροντος για περιήγηση στα αξιοθέατα τής Τουρκίας ο Τζερόμ τής Ζάρα ήταν πολύ διαφορετικός από τον διάδοχό του μια γενιά αργότερα, τον Οζιέ Γκιζλέν ντε Μπουσμπέκ, τον πρεσβευτή τού Φερδινάνδου στην Πύλη (περιοδικά από το 1554 μέχρι τo 1562), που πήγαινε να δει οτιδήποτε μπορούσε, συλλέγοντας νομίσματα και αντιγράφοντας επιγραφές καθ’ οδόν και περιγράφοντας τουρκικά έθιμα και την ύπαιθρο, καθώς και τη χλωρίδα και πανίδα που συναντούσε, όποτε μπορούσε να βγει από την Ισταμπούλ.

[←104]

Von Gévay, II-1, σελ. 5-7.

[←105]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke ΙΙ-1, σελ. 7-8, Η αναφορά τού Βεσπασιάν τής Ζάρα για την αποστολή του στην Πύλη, από την οποία επέστρεψε στην αυλή τού Φερδινάνδου μαζί με τον Τούρκο απεσταλμένο, παρέχεται στο Gachard και Piot, Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, iii( 1881), αριθ. 1, σελ. 450-55 με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1535.

[←106]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1, αριθ. xvii, σελ. 106-7. Για τις οδηγίες τού Καρόλου Ε΄ προς τον Σέππερ, επίσης γραμμένες στην Αλεσσάντρια στις 26 Μαρτίου 1533, βλέπε Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. II-ΙΙΙ, σελ. 455-61. O Σέππερ βρισκόταν τότε στη Βιέννη, όπως φαίνεται από την επιστολή του στις 12 Απριλίου προς τον Κάρολο [στο ίδιο, αριθ. iv, σελ. 462].

[←107]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ΙΙ-1, αριθ. XLV-XLVII, σελ. 108-11, όπου και οι τρεις επιστολές έχουν ημερομηνία 4 Απριλίου 1533.

[←108]

Στις 2 Απριλίου 1533 ο παπικός νούντσιος στον Φερδινάνδο, ο Πιέτρο Πάολο Βεργκέριο, έγραφε από Βιέννη στον Τζάκοπο Σαλβιάτι, τον γραμματέα τού Κλήμεντος Ζ΄:

«Ο απεσταλμένος τού Τούρκου αναμενόταν προχτές και η αποστολή είναι τέτοια, ώστε στην Κωνσταντινούπολη, όπου υπάρχει ένας απεσταλμένος τής μεγαλειότητάς του [δηλαδή ο Τζερόμ τής Ζάρα], οφείλει να προχωρήσει στη σύναψη, όπως επίσης οφείλει να έχει τη γνώμη τής Αγιότητάς του και τής μεγαλειότητας τού αυτοκράτορα»

(L’orator del Turco fu expedito l’altroheri, et la expedition è tale che a Constantinopoli, dove è un nuncio della Maestà del re, se haverà a far la conclusion, come si haverà havuta l’opinion di Sua Santità et della Maestà del imperator)

[Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ. 1, Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, αριθ. 1, σελ. 82 και πρβλ. αριθ. 3-4, 8, 10-13, 14, 16-17, 21].

Υπήρχε συμφωνία μεταξύ Βιέννης και Ρώμης για την αναγκαιότητα «σύναψης ειρήνης με τούς Τούρκους και απομάκρυνσης των σφαλμάτων και τής ασέβειας που υπάρχει για τη Γερμανία…» (di concluder pace con Thurchi et di rimover i errori et le impietà che sono per Alemagna) [στο ίδιο, I-1, αριθ. 14, σελ. 99 και πρβλ. αριθ. 15].

Για τις προσπάθειες των Αψβούργων να χρησιμοποιήσουν την Κορώνη στις διαπραγματεύσεις με τούς Τούρκους, πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 13, 14, 29, 38, 63, 83, 91. Ο γάμος τού Ερρίκου τής Ορλεάνης με την ανηψιά τού πάπα Αικατερίνη των Μεδίκων προσέγγιζε τόσο στενά μια παπική-γαλλική συμμαχία, που ήταν φυσικά ανησυχητικός για τον οίκο τής Αυστρίας [στο ίδιο, αριθ. 44, 45, 47-48, 52, 62, 72, 101-2].

[←109]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 127, παραφραζόμενος από τον J. J. Hellert, Hist. de l’ empire ottoman, V (1836), 182-83.

[←110]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii–1, σελ. 8-15, εγγραφή στις 27 Μαΐου 1533, στην αναφορά την οποία οι Τζερόμ τής Ζάρα και Κορνέλιους Σέππερ παρουσίασαν στον Φερδινάνδο στη Βιέννη, με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου (1533). Για το μικρό νησί τού Αλγεριού, το Πένον ή Βράχο που ο Μπαρμπαρόσσα είχε καταλάβει το 1529, βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 7, περιοχή σημ. 22-23. Ο Μπαρμπαρόσσα έχτισε μώλο, συνδέοντας το «μικρό νησί» (parva insula) με την ενδοχώρα.

[←111]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, lviii, 442-43. Οι Ενετοί είχαν επίσης δυσκολίες με τούς Τούρκους. Όπως σημείωναν οι Τζερόμ τής Ζάρα και Κορνέλιους Σέππερ στην αναφορά τους προς τον Φερδινάνδο, «…[ο Λοντοβίκο Γκρίττι] πρόσθεσε ότι ο Ιμπραήμ πασάς ήταν πολύ ικανοποιημένος με τούς Ενετούς» (…[Aloisius Gryti] subiunxit Imbrahimum bassam male contentum esse de Venetis).

Όταν ο Σέππερ απάντησε ότι, όντας Ενετός, ο Γκρίττι μπορούσε και έπρεπε εύκολα να αλλάξει τη διαφαινόμενη εχθρική στάση τού Ιμπραήμ απέναντι στους Ενετούς (τους οποίους είχε συνήθως βοηθήσει), ο Γκρίττι αναγνώρισε «…ότι είναι αλήθεια, επειδή είναι αδύνατον να μετατραπεί το αίμα σε νερό» (…verum esse, se illis favere quia impossibile esset sanguinem converti in aquam) [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ΙΙ-1, σελ. 19]. Αν και το αίμα είναι πιο παχύρρευστο από το νέρο, σύμφωνα με την αγγλική έκφραση, η παράνομη γέννηση τού Γκρίττι αποτελούσε εμπόδιο για σταδιοδρομία που θα τον ικανοποιούσε στη Βενετία, για το οποίο σημειώστε Paolo Preto, Venezia e i Turchi, Φλωρεντία, 1975, σελ. 210-14, 328.

[←112]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1, σελ. 15-19, εγγραφές στις 28 και 30 Μαΐου 1533, στην αναφορά των Τζερόμ τής Ζάρα και Κορνέλιους Σέππερ προς τον Φερδινάνδο. Έχω προσκολληθεί αυστηρά στο λατινικό κείμενο των Τζερόμ και Σέππερ, που συνοψίζεται με κάποια αταξία στον Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 124-31, μεταφρ. Hellert, v, 178-88. Πρβλ. H. Kretschmayr, Ludovico Gritti, σελ. 53-55 και Merriman, Suleiman the Magnificent, σελ. 120-25.

O Κορνέλιους Σέππερ είχε υπάρξει γραμματέας τού βασιλιά Χριστιανού Β΄ τής Δανίας πριν από την πτώση τού τελευταίου από την εξουσία το 1523-1524 [πρβλ. Karl Brandi, Kaiser Karl V., i, 166 και II, 141]. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από τον Κάρολο Ε΄ σε διάφορες διπλωματικές αποστολές [Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 230-43, 247-48, 253, 261-63, 269, 344] και εμφανίζεται συχνά στην αλληλογραφία τού Καρόλου [επιμ. Karl Lanz, Λειψία, 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1966].

Από την άνοιξη τού 1532 ο Λοντοβίκο Γκρίττι προσπαθούσε, ως χριστιανός υπήκοος τής Πύλης, να αποκτήσει την κατοχή τής Κλίσσα (Κλις), ακριβώς βορειοανατολικά τού Σπαλάτο (Σπλιτ). Eκτεταμένα ερείπια των τειχών τού κάστρου υπάρχουν ακόμη στο ύψωμα τού βράχου που δεσπόζει πάνω από τον (σύγχρονο) δρόμο. Στον Γκρίττι αντιτασσόταν ο κόμης Πέταρ Κρούζιτς, γνωστός στους Ιταλούς ως Πιέτρο Κρόζιτς, υποτελής κατά κάποιον τρόπο τού Φερδινάνδου [Arch, di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 15-17 (35-37), 47-48 (67-68), 53 (73) και Sanudo, Diarii, lvii, 44, 401 και LVIII, 143, 422 και αλλού]. Το 1537 ο Κρούζιτς, καταγόμενος από τη Σένια (Σεν), έχασε τη ζωή του και το κάστρο από τούς Τούρκους, που το έκαναν κομβικό σημείο τού ελέγχου τους επί τής δαλματικής κεντρικής περιοχής μέχρι τα μέσα τού 17^ου αιώνα.

[←113]

Ο Ιμπραήμ πασάς δεν έκανε καμία αναφορά στην εξόντωση μεγάλων αποσπασμάτων Τούρκων ακιντζή στις συγκρούσεις νότια τής Βιέννης, για το οποίο βλέπε πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο, περιοχή σημ. 80-82.

[←114]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii-1, σελ. 20-28 και πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 131-36, μεταφρ. Hellert, v, 188-95, που δεν κάνει όμως καμία αναφορά στις αναμνήσεις τού Τζερόμ τής Ζάρα και τού Σέππερ, ότι δεν αξιολογούσαν πολλά από αυτά που είχε πει ο Ιμπραήμ, λόγω τής παρουσίας τού Μουσταφά Τσελεμπή και τού Γιουνούς μπέη.

Ο προφανής υπαινιγμός τού Ιμπραήμ ότι ο Κάρολος Ε’ διακινούσε τα κοσμήματα τού πάπα και τού βασιλιά τής Γαλλίας ήταν φυσικά απόλυτα αναληθής. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τον τρόπο με τον οποίο ο Ιμπραήμ απέκτησε το ρουμπίνι, που ήταν σχεδόν σίγουρα εκείνο που ο σαντζακμπέης τής Βοσνίας είχε αποσπάσει από τον Γάλλο απεσταλμένο το 1525 [βλέπε πιο πάνω, σελ. 245]. Όμως αυτή η δηκτική αναφορά στα κοσμήματα ήταν πιθανότατα λιγότερο σχεδιασμένη για να ενοχλήσει τούς Τζερόμ και Σέππερ, από το να τον εμφανίσει ως επαρκώς εναντίον τού Καρόλου παρουσία τού Μουσταφά και τού Γιουνούς μπέη.

Για τη δήλωση τού Ιμπραήμ ότι ο στόλος τού Μπαρμπαρόσσα ήταν στη διάθεση τού βασιλιά τής Γαλλίας, πρβλ. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle , ii (1841), 344. Είναι αλήθεια ότι ο σουλτάνος απευθυνόταν στον Φραγκίσκο Α’ ως αδελφό του [πρβλ. Charrière, Négociations, i, 408, 417, επιστολές τού 1539].

[←115]

Αργότερα ο Φερδινάνδος έγραφε στον Γκρίττι ότι προσέβλεπε με έντονη αναμονή να τον δει στη Βιέννη την 1^η Ιανουαρίου 1534 [Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. XI, σελ. 468, επιστολή γραμμένη στη Βιέννη την 1^η Οκτωβρίου 1533]. Την ίδια ημερομηνία ο Φερδινάνδος απεύθυνε μακροσκελή, υπενθυμίζοντας γεγονότα τού παρελθόντος και ρυθμίσεις τού παρόντος στον Ιμπραήμ πασά [στο ίδιο, αριθ. XΙΙ, σελ. 469-76].

[←116]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1, σελ. 28-32. Το σπίτι τού Γκρίττι βρισκόταν βόρεια τού Κεράτιου κόλπου, στον Γαλατά [στο ίδιο, II-2 (1839), έγγραφο με αριθ. xxvii, σελ. 106, 116].

[←117]

Παρ’ όλα αυτά στις 30 Νοεμβρίου 1533 ο Λοντοβίκο Γκρίττι βρήκε την ευκαιρία να πει στον Βεσπασιάν τής Ζάρα, τον γιο του Τζερόμ, ότι οι σουλτάνοι δεν δέσμευαν τούς διαδόχους τους με μακροχρόνιες συνθήκες, «επειδή γνωρίζουν ότι μετά τον θάνατο τού αυτοκράτορα [των Τούρκων] εξαρτάται ποιος θα βασιλεύσει» (quia nesciunt cui post mortem imperatoris [Turcarum] imperare contingerit) [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, 11-2 11839), έγγραφο με αριθ. XXVII, σελ. 108].

Για τούς Τούρκους διερμηνείς (δραγουμάνους) στην Πύλη κατά τη διάρκεια τής βασιλείας τού δόγη (και αργότερα), βλέπε Josef Matuz, «Die Pfortendolmetscher zur Herrschaftszeit Süleymans des Prächtigen», Südost-Forschungen, xxxiv (1975), 20-60, που δίνει μεγάλη προσοχή στον Γιουνούς μπέη, για τον οποίο σημειώστε στο ίδιο, ιδιαίτερα σελ. 42-46.

[←118]

Σε επιστολή που απεύθυνε ο Σέππερ στον Κάρολο Ε΄ μια περίπου βδομάδα αργότερα (στις 2 Ιουλίου 1533), περιέγραφε τον Γκρίττι ως «το τρίτο πρόσωπο μετά τον μεγάλο Άρχοντα» (la troisiesme personne après le grand Seigneur) [Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. vii, σελ. 164].

[←119]

Tα κείμενα των επιστολών υπάρχουν στο Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-1, αριθ. lxiv–lxvii, σελ. 135-40. Oι Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ έφερναν επίσης επιστολή με ημερομηνία 15 Ιουλίου (1533) από τον Λοντοβίκο Γκρίττι, «κυβερνήτη τού βασιλείου τής Ουγγαρίας» (regni Hungarie gubernator), προς τον Φερδινάνδο [στο ίδιο, αριθ. LXVIII, σελ. 140-41]. Bλέπε επίσης Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. vi-viii, σελ. 463-66, επιστολές των Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ προς τον Φερδινάνδο και τον Κάρολο Ε΄, γραμμένες στην Ισταμπούλ στις 2 Ιουλίου 1533. Για την άφιξη τού Τομμάζο Κονταρίνι στην Ισταμπούλ, πρβλ. Sanudo, Diarii, lviii, 575-77, 623.

[←120]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, IΙ-1, σελ. 33-48, που οδηγεί σε κατάληξη την αναφορά των Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ, με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου (1533) και πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 137-40, μεταφρ. Hellert. V, 196-201, Charrière, Négociations, i, 242-45, Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 54, 55, N. Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, ii (1909), 418-19. Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Λοντοβίκο Γκρίττι, γραμμένη στη Βιέννη την 1^η Οκτωβρίου 1535, στο H. Kretschmayr, Ludovico Gritti, Βιέννη, 1896, σελ. 100-1, με τις αναφορές της στον «πατέρα μας, τον αυτοκράτορα των Τούρκων και στον Ιμπραήμ πασά, τον μεγαλύτερο αδελφό μας» (imperatorem Turcorum patrem nostrum et Ibraimum Bassam fratrem nostrum seniorem), με την «προτεραιότητα» τού Ιμπραήμ να αυξάνει την ταπείνωση των Αψβούργων. Ο Γιουνούς μπέης ήταν εχθρός τού Γκρίττι [Kretschmayr, ό. π., σελ. 61, 64-65], όπως και ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα. Η επιρροή τού Γκρίττι φαινόταν να εξασθενεί. Για το ενδιαφέρον των αδελφών Γκρίττι για την κατάληψη τής Κλίσσα, την οποία ο Σουλεϊμάν λεγόταν ότι έχει «δώσει» στον Λοντοβίκο, πρβλ. Sanudo, Diarii, lviii, 41-42, 573, 574, 722.

Κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου ο Γιουνούς μπέης (Jonus Bey) ήταν εμφανής φυσιογνωμία στις οθωμανικές υποθέσεις. Ήταν απεσταλμένος τού δόγη στη Βενετία τον Μάιο και τον Ιούνιο τού 1522, όταν η Γερουσία είχε ψηφίσει να τού δοθεί δώρο αποχωρισμού 300 χρυσών δουκάτων και να δοθούν στη συνοδεία του νέα ρούχα αξίας άλλων 200 δουκάτων [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 85-88 (100-103)]. Η Γερουσία έδινε συνήθως άδεια για τέτοια δώρα, όπως είχαμε προηγουμένως ευκαιρίες να παρατηρήσουμε, σε όλους τούς Τούρκους απεσταλμένους στη Σινιορία [πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 126 (141)]. Ο Γιουνούς ήταν πάλι στη Βενετία τον Δεκέμβριο τού 1529 και τον Ιανουάριο τού 1530 (βλέπε πιο πάνω, σελ. 331 και εξής) και δύο χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο τού 1532 και τον Ιανουάριο τού 1533 [Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλο 44 (64), 46 και εξής (66 και εξής), Sanudo, Diarii, lvii, 305, 307, 312, 323-24, 330-32, κλπ., 413, κλπ.]. Όταν επέστρεψε στην Ισταμπούλ, ισχυρίστηκε ότι τον είχαν αντιμετωπίσει με λιγότερο από την απαιτούμενο σεβασμό στη Βενετία [Reg. 55, φύλλα 83 (103), 84-85 (104-105), Sanudo, LVIII, 95, 116]. Ο Γιουνούς δεν είχε βρεθεί για πολύ καιρό στην πατρίδα του, όταν υπηρετούσε ως διερμηνέας για τούς Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ. Ο Γιουνούς ήταν ελληνικής καταγωγής «και είναι τώρα Τούρκος και μεγάλος δραγουμάνος τού σουλτάνου» [βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 11, σημείωση 42].

[←121]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 269, επιστολή τού Καρόλου Ε΄ προς τον πρεσβευτή του στη γαλλική αυλή, με ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1535. Το ότι ο Κλήμης Ζ΄ ήταν ενημερωμένος για την πορεία των διαπραγματεύσεών του φαίνεται, πέρα από άλλα αποδεικτικά στοιχεία, από την αναφορά που πήρε από τον Λουίτζι Γκεράρντι, τον Φλωρεντινό πρόξενο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου 1533, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. 1, φύλλα 100-1, για το οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 134. Το Γκραν (Στριγκόνια, Έστεργκομ) είχε υποφέρει πολύ από τουρκικές επιθέσεις, αλλά μια σχεδόν τετράμηνη πολιορκία δεν είχε αποδειχτεί αρκετή για να πάρουν την πόλη και το φρούριο [στο ίδιο, τομ. viii, φύλλα 205, 207, επιστολή τού αρχιεπισκόπου τού Γκραν Παύλου ντε Βάρντα προς τον πάπα, γραμμένη την Κυριακή των Βαΐων τού 1533]. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια τού δεύτερου μισού τού έτους 1533 οι Αψβούργοι έστειλαν —ή σχεδίαζαν να στείλουν— δύο απεσταλμένους στον Κλήμεντα, για να τον ενημερώσουν για τα αποτελέσματα τής πρεσβείας των Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ στην Πύλη και για τούς φόβους και τα προβλήματα που υπήρχαν ακόμη [Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. LIX, σελ. 559-61].

[←122]

Πρβλ. Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ, i, αριθ. 13-15, σελ. 98, 99, 101, επιστολές γραμμένες στη Βιέννη στις 1 και 9 Ιουλίου 1533. Για την πρώιμη σταδιοδρομία (μέχρι το 1533-1535) τού Βεργκέριο, που αργότερα (το 1548) έγινε ένθερμος Προτεστάντης, βλέπε στο ίδιο, σελ. 12-34 και ιδιαίτερα την πολυμαθή μονογραφία τού Pio Paschini, Pier Paolo Vergerio il Giovane e la sua apostasia: Un Episodio delle lotte religiose nel Cinquecento, Ρώμη, 1925.

[←123]

Nuntiaturberichte aus Deutschland, i-1, αριθ. 1, σελ. 81, επιστολή που αναφέρθηκε πιο πάνω, στη σημείωση 108.

[←124]

Στο ίδιο, i–1, αριθ. 22, σελ. 110, επιστολή προς Σαλβιάτι γραμμένη στη Βιέννη στις 21 Ιουλίου 1533. Ήρθαν νέα σε «μικρή επιστολή» (picciola lettra) από τον Τζερόμ τής Ζάρα και τον Σέππερ (με ημερομηνία 2 Ιουλίου), που ανέφεραν ότι είχαν πάρει επίσημη άδεια αναχώρησης από τον σουλτάνο στις 23 Ιουνίου και από τον Ιμπραήμ πασά στις 24 τού μηνός. Tην επόμενη μέρα [στο ίδιο, αριθ. 23, με ημερομηνία 22 Ιουλίου] ο Βεργκέριο ενημέρωνε τον Σαλβιάτι πιο αναλυτικά ότι ένας αγγελιοφόρος είχε φέρει δύο επιστολές (με ημερομηνία 2 Ιουλίου) από την Ισταμπούλ στη Βιέννη μέσω Βούδας σε δεκαεννέα μέρες, μια προς τον Φερδινάνδο και την άλλη προς τον κύριο σύμβουλό του, τον Μπέρναρντ φον Κλες, καρδινάλιο τού Τρεντ. Οι επιστολές, γραμμένες από το χέρι τού Τζερόμ τής Ζάρα και υπογραφόμενες από αυτόν και από τον Σέππερ, έφερναν νέα «ότι έχει συναφθεί και δημοσιευτεί η ειρήνη, και γράφουν ειρήνη μακρά, καλή και έντιμη και τέτοια που πιστεύουν ότι μπορεί να είναι πολύ ικανοποιητική για τον βασιλιά» (ch’ era stata conclusa et publicata la pace, et scriveno pace longa, bona et honorevole et tale che credeno dover esser molto satisfattoria al re) και ότι σύντομα θα ήσαν και οι δύο πίσω στην αυλή τού Φερδινάνδου, για να εξηγήσουν τις λεπτομέρειες τής ειρήνης. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 27, 29, ιδιαίτερα 30-31, 32, 33-34 και Lanz, Correspondenz d. Kaisers Karl V., ii, αριθ. 359, σελ. 80. Ο Τζάκοπο Σαλβιάτι, ο στενός φίλος και γραμματέας τού Κλήμεντος Ζ΄, πέθανε την 1^η Σεπτεμβρίου 1533 [Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, Ι-1, αριθ. 30, σελ. 119].

[←125]

Nuntiaturberichte aus Deutschland, i–1, αριθ. 31, σελ. 122, αναφορά τού Βεργκέριο από τη Βιέννη, με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1533. Οι Τζερόμ τής Ζάρα και Σέππερ είχαν ενημερώσει τον Φερδινάνδο ότι, με κατάλληλες εξουσιοδοτήσεις από τον πάπα και τον αυτοκράτορα, εύκολα θα μπορούσαν να τούς είχαν συμπεριλάβει στην ειρήνη,

«προσθέτοντας στη συνέχεια ότι οι υποθέσεις αυτής τής αυτοκρατορίας [δηλαδή τής Οθωμανικής] βρίσκονται τώρα σε μεγάλη σύγχυση για διάφορους λόγους, κυρίως επειδή τώρα θα συμβεί να κάνουν πόλεμο εναντίον των Περσών, έχοντας μάλιστα τον στόλο τού Ντόρια στις θάλασσές τους, πέρα από μια άγρια πανούκλα, που ήταν εκεί και ασύγκριτη»

(agiongendo appresso che le cose di quel imperio sono hora in gran confussion per diversi rispetti, maxime ch’ ora gli accaderà far guerra contra Persiani, et havevano l’armata del Doria nei suoi mari oltra una fierissima peste, che vi era, et incomparabile).

[←126]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 32, σελ. 123-27, γραμμένη στη Βιέννη στις 22 Σεπτεμβρίου 1533, επίσης τυπωμένη στο Hugo Lammer, Monumenta Vaticana historiam ecclesiasticam saeculi XVI illustrantia (1861), αριθ. cxvii, σελ. 146-49. Πρβλ. Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 33-34, σελ. 128, 129.

[←127]

Nuntiaturberichte aus Deutschland, I-1, αριθ. 60, σελ. 173.

[←128]

Στο ίδιο, ii, αριθ. 63, σελ. 183-84.

[←129]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii, μέρος 2 (Βιέννη, 1839), σελ. 3-16, «έγινε στη Μονσόν στις 20 Δεκεμβρίου 1533: Υπογράφει ως Κάρολος…» (actum Monsonii die vicesima quarta Decembris MDXXXIII: Subscriptum ita Charles…) και βλέπε στο ίδιο, έγγραφο με αριθ. VII, σελ. 83-88 και Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. xvi–xix, σελ. 486-505, το ίδιο (ή παρόμοιο) υλικό στα γαλλικά.

[←130]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-2, σελ. 19-25.

[←131]

Στο ίδιο, II-2, έγγραφο με αριθ. xxvi, σελ. 103-4. Σημειώστε επίσης αριθ. iv, σελ. 80 και xxviii, σελ. 124, 125 και στο ίδιο, σελ. 60-61. Οι Τζερόμ και Σέππερ είχαν πάρει εντολή να αναλάβουν την τουρκική αποστολή μαζί [στο ίδιο, αριθ. xιιι-xχiv, σελ. 92-100], αν και λεγόταν σύντομα, «ότι ο Πέταρ Κρούγιτς δεν ήταν ληστής, αλλά διεξήγαγε δίκαιο πόλεμο εναντίον των Τούρκων…» (quod novissime Petrus Chrusick non latrocinium, sed justum bellum intulit Thurcis…) [Gachard και Piot, Collection des voyages , iii, αριθ. xxvii, σελ. 515]. O Τζερόμ έγραψε στον Φερδινάνδο πάλι στις 8 Μαρτίου (1533), ότι «παραμένει η κακή δουλειά που έχει γίνει από τον Κρούγιτς στην Κλίσσα, επειδή οι Τούρκοι μπορούν να λένε ότι η μεγαλειότητά σας παραβίασε την ειρήνη…» (rimane la malla opera che a fato Chrusichio a Chglissa, per che li Turchi poterano dir che vostra Majestà a fracta la pace…) [στο ίδιο, αριθ. xxviii, σελ. 517 και πρβλ. στο ίδιο, xxix–xxxi, xxxiv].

[←132]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii-2, αριθ. xxix, σελ. 126 και σημειώστε Gachard και Piot, Collection des voyages , iii, αριθ. xxxvi- xxxvii, σελ. 529-32.

[←133]

Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 143 και εξής, μεταφρ. Hellert, V, 204-5 και εξής. Ο Ιμπραήμ πασάς είχε φύγει από την Ισταμπούλ στις 25 Οκτωβρίου (1533) «για την προετοιμασία στρατού εναντίον τού βασιλιά των Περσών» (ad preparandum exercitum contra regem Persarum) [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii–2, αριθ. xxvii, σελ. 104].

[←134]

Πρβλ. την επιστολή τού Λουίτζι Γκεράρντι προς τον Κλήμεντα Ζ΄, γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 12 Οκτωβρίου 1533 και την απάντηση τού παπικού γραμματέα Πιέτρο Καρνεζέκκι από τη Ρώμη στις 14 Δεκεμβρίου [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii-2, αριθ. iii, v, σελ. 77-79, 81-82]. Η επιστολή τής 12^ης Οκτωβρίου υπάρχει επίσης στο Gachard και Piot, Collection des voyages , iii, αριθ. xiii, σελ. 477-79.

[←135]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-2, σελ. 43, από την περιγραφή τού Σέππερ για την αποστολή του, που παρουσιάστηκε στον Φερδινάνδο στην Πράγα στις 2 Αυγούστου 1534. Ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα είχε φτάσει στην Ισταμπούλ «με μεγάλη πομπή και θρίαμβο» (magna pompa et triumpho) στις 21 Νοεμβρίου 1533 [στο ίδιο, II 2, έγγραφο με αριθ. xxviι, σελ. 119]. Στη συνέχεια είχε φύγει, είχε επιστρέψει στις 9 Μαρτίου και ήταν απασχολημένος στον ναύσταθμο [αριθ. XXXV, σελ. 135]. O σουλτάνος Σουλεϊμάν σχεδίαζε «σύμφωνα με τις φήμες» (ut comunis est rumor), να αναχωρήσει από την Ισταμπούλ για την περσική εκστρατεία στις 23 Απριλίου 1534 [αριθ. XXVΙΙ, σελ. 121].

[←136]

Πρβλ. πιο πάνω, Κεφ. 7, περιοχή σημ. 37-38, για την απελευθέρωση τού Φραγκίσκου με πληρωμή λύτρων μετά την Παβία.

[←137]

Για την εχθρότητα μεταξύ Γκρίττι και Μπαρμπαρόσσα πρβλ. Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. xxxvii-xxxviii, σελ. 532-33.

[←138]

Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutshland, I-1, αριθ. 107-8, σελ. 288, 289.

[←139]

Η αναφορά τού Σέππερ στις 2 Αυγούστου 1534, από την οποία έχουν ληφθεί τα προηγούμενα, παρέχεται στον Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-2, σελ. 29-05. Για την απώλεια τής Βύρτενμπεργκ από τούς Αψβούργους βλέπε Brandi, Kaiser Karl V., I, 283-84 και II, 227-31. Για τις δυσκολίες τού Σέππερ με τον Σουλεϊμάν σημειώστε Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. xliιι, σελ. 539-41 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xliv–xlv, επιστολές με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1534. Υπήρχε πάντοτε καχυποψία για τούς δυτικούς στην Πύλη και αυτοί έπρεπε πάντοτε να είναι προσεκτικοί [μεταξύ άλλων πηγών, βλέπε στο ίδιο, αριθ. li, σελ. 550-51]. Ο Σέππερ έγραψε στον Κάρολο Ε΄ μια ιδιαίτερα ενημερωτική επιστολή στις 3 Αυγούστου (1534) μετά την επιστροφή του στην Πράγα [στο ίδιο, αριθ. xlix, σελ. 547-49], στην οποία ανέφερε ότι ο Σουλεϊμάν σχεδιάζει τελικά να στείλει ένα πασά στην Ιταλία με δυνατό στρατό «για να πάρει κάποια πόλη που θα έχει λιμάνι και στη συνέχεια να έρθει προσωπικά για να καταλάβει τη Ρώμη!»

[←140]

Friedensburg, Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 53, σελ. 160, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 9 Ιανουαρίου 1534 και πρβλ. ιδιαίτεραΣτο ίδιο, αριθ. 58, σελ. 169, αριθ. 68, σελ. 190-91, αριθ. 69, σελ. 193-94, αριθ. 72, σελ. 200 και επίσης αριθ. 54-55, 59, 66-67, 75, 79-80, 88, 100, 105-6.

[←141]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 94, σελ. 254-55, επιστολή τού Βεργκέριο προς τον Καρνεζέκκι, γραμμένη στην Πράγα στις 2 Ιουνίου 1534.

[←142]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 105, σελ. 282, επιστολή γραμμένη στην Πράγα. 18 Ιουλίου 1534 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 107, σελ. 287-88.

[←143]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. viii, φύλλο 165, τυπωμένο στο Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 37, σελ. 133:

«Ο βασιλιάς μού είπε ότι είχε νέα από την Κωνσταντινούπολη, ότι από τις 15 Ιουνίου μέχρι τα μέσα Αυγούστου είχαν πεθάνει από πανούκλα πενήντα χιλιάδες άτομα και ότι εκείνη μόνο τη μέρα χάθηκαν χίλια πεντακόσια και ότι εκείνοι στην κυβέρνηση βρίσκονται σε πολύ κακή διάθεση έχοντας τόσο μεγάλη θνησιμότητα, που τη θεωρούν κακό οιωνό για την αυτοκρατορία τους»

(Il Re mi ha detto haver havuta nova da Constantinopoli che dalli XV di Zugno sino a meggio Agosto vi sono morti di peste cinquanta millia persone, et che tal giorno solo n’ erano mancati MCCCCC, et che quelli del governo stavanno d’un malissimo animo havendo quella tanta mortalità per sinistro augurio allo imperio loro)

(η μεταγραφή μου έχει παρθεί από την πρωτότυπη επιστολή στα Αρχεία τού Βατικανού). Περί τα τέλη Οκτωβρίου (1533) υπήρχε κάποια επιδημία στα κάστρα γύρω από τη Βιέννη [Nuntianturberichte, I-1, αριθ. 40, σελ. 136].

[←144]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 38, σελ. 134-35, επιστολή γραμμένη στο Τράουτεσντορφ στις 21 Οκτωβρίου 1533.

[←145]

Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Vat. 8075, φύλλα 92-93, όπως παρατίθεται από τον Friedensburg, Nuntiaturberichte, I-1, σελ. 135, σημείωση 1.

[←146]

Sen. Secreta, Reg. 55, φύλλα 125-28 (145-48), έγγραφα με ημερομηνία 18 έως 30 Οκτωβρίου 1533. Για τον Λούτφι μπέη πρβλ. Sanudo, Diarii, lviii, 303, 442, 548, 549, 552 και εξής, 651, 719-20.

[←147]

Στο ίδιο, Reg. 55, φύλλα 130-131 (150-151), 132-137 (152-157), 140 και εξής (160 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία από 14 Νοεμβρίου 1533 μέχρι 20 Ιανουαρίου 1534 (ενετική χρονολόγηση 1533). Για τον Λουντοβίτσι πρβλ. Von Cevay, Urkunden und Actenstücke. II-2, σελ. 50 και Sanudo, Diarii, lviii, 48, 215, 498, 559, όπου οι τελευταίες παραπομπές έχουν σχέση με τις δραστηριότητες τού Λουντοβίτσι στη Βενετία πριν από την αναχώρησή του για Ισταμπούλ.

[←148]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 56, σελ. 165, επιστολή τού Βεργκέριο προς Καρνεζέκκι γραμμένη στην Πράγα στις 23 Ιανουαρίου 1534.

[←149]

Στο ίδιο, Ι-1, σελ. 166.

[←150]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-3 (1841), αριθ. v–ix, σελ. 7-16, επιστολές από Σουλεϊμάν και Ιμπραήμ πασά προς Φερδινάνδο, γραμμένες στη Βαγδάτη («Βαβυλώνα») τον Δεκέμβριο τού 1534 και τον Φεβρουάριο τού 1535. Για τη συμμετοχή τού δόγη στην περσική εκστρατεία, βλέπε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 146-59, μεταφρ. Hellert, v, 211-28. O Σουλεϊμάν επέστρεψε στην Ισταμπούλ στις 8 Ιανουαρίου 1536.

[←151]

Πρβλ. Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. xxviii, σελ. 517.

[←152]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 108, σελ. 289-90, επιστολή τού Βεργκέριο προς Καρνεζέκκι, γραμμένη στην Πράγα στις 3 Αυγούστου 1534. Ο Σέππερ είχε πάει στην Ισταμπούλ ως εκπρόσωπος τού Καρόλου καθώς και τού Φερδινάνδου. Η περιγραφή τής αποστολής του, την οποία υπέβαλε στον δεύτερο στην Πράγα στις 2 Αυγούστου, το καθιστά σαφές [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, ii–2, σελ. 38, 40-41 και εξής, 52 και βλέπε στο ίδιο, αριθ. viii–ix, σελ. 89-90]. Για την ασθένειά του πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xliii, xlv.

[←153]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 105, σελ. 282 (αναφέρθηκε πιο πάνω, σημείωση 142).

[←154]

Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-3 (Βιέννη, 1841), έγγραφο με αριθ. ii, σελ. 3, με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1534.

[←155]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 109, σελ. 292-93, επιστολή προς Καρνεζέκκι γραμμένη στην Πράγα στις 4 Αυγούστου 1534. Η ασθένεια τού Σέππερ παρέμενε και στις 18 Αυγούστου δεν είχε ακόμη «απαλλαγεί» από αυτήν [Gachard και Piot, Collection des voyages , iii, αριθ. liv, σελ. 555]. Παρά τα όσο είχε προφανώς πει στον Βεργκέριο ότι ο Γκρίττι διατηρούσε την εύνοια τού σουλτάνου, ο Σέππερ έγραφε στον Κάρολο Ε΄ στις 3 Αυγούστου ότι «αυτός [ο Γκρίττι] έχει χάσει αρκετή από την εμπιστοσύνη τού αυτοκράτορα των Τούρκων» (il a perdu assez de son crédit emprez du Turcq) [στο ίδιο, αριθ. xlix, σελ. 549].

[←156]

Nuntiaturberichte, i–1, αριθ. 113, σελ. 299, επιστολή τού Βεργκέριο προς Καρνεζέκκι, γραμμένη στη Βιέννη στις 27 Αυγούστου 1534. Κατά τη διάρκεια τού Αυγούστου έφταναν νέα στην Πράγα και τη Βιέννη για την ασθένεια τού πάπα Κλήμεντος Ζ΄, «του οποίου κινδυνεύει πολύ η ζωή» (che era in pericolo extremo della vita), για το οποίο πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 112-13, 114-15, 116.

[←157]

O Γκρίττι είχε φτάσει στο Medgyes (Medias) στα μέσα Αυγούστου (1534), για το οποίο σημειώστε Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. LIII, σελ. 554.

[←158]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 114, σελ. 300 και ιδιαίτερα αριθ. 116, σελ. 303-5, όπου η τελευταία είναι αναφορά προς Καρνεζέκκι, γραμμένη στη Βιέννη στις 13 Σεπτεμβρίου 1534 και πρβλ. Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-2 (1839), αριθ. xlix–l, σελ. 152-54 και II-3 (1841), αριθ. i-iv, xii–xiv, σελ. 2-3, 4, 7, 18, 20-21, 23-24 και αλλού.

[←159]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 117, σελ. 306-7, Βεργκέριο προς Καρνεζέκκι, από Βιέννη στις 20 Σεπτεμβρίου 1534 και πρβλ. Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-3, αριθ. LI, σελ. 70-75.

[←160]

Όπως έγραφε ο Ιμπραήμ πασάς στον Φερδινάνδο από τη Βαγδάτη μεταξύ 8 και 17 Δεκεμβρίου 1534, «Καταλαβαίνω ότι σε αυτά τα μέρη κάποιοι αγρότες σκότωσαν τον Λοντοβίκο, γιο τού δόγη τής Βενετίας. Ο προαναφερθείς γιος τού δόγη τής Βενετίας ήταν υπηρέτης τής μεγαλειότητάς του [Σουλεϊμάν], τού κατακτητή όλου τού κόσμου, και είχε πάει σε εκείνα τα μέρη με αυτοκρατορική εντολή» (Intelleximus quod in illis partibus quidam rustici occiderunt filium principis Venetiarum Loysi. Hic supradictus filius domini Venetiarum erat servus Maiestatis, expugnatoris totius mundi, et iverat ad illas partes cum imperiali mandato) [Von Gévay, Urkunden und Actenstücke, II-3, αριθ. VII, σελ. 11 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. viii-ix, xii–xv, xxi-xxiii, xxxvii, xl–xli, xlvii, li, liv-lv και lxxxiii (!)].

Οι νεαροί γιοι τού Γκρίττι είχαν επίσης σκοτωθεί. Πρβλ. Walter Friedensburg (επιμ.), Legation Aleanders (1538-1539) στο Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I (1533-1550), τομ. 3, Γκότα, 1893, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, κείμενο αριθ. 66, σελ. 239. Μεταξύ των λόγων τής μολδαβικής εκστρατείας τού δόγη (το καλοκαίρι τού 1538) λεγόταν ότι ήταν [στο ίδιο], «το γεγονός ότι είχαν σκοτώσει τούς γιους τού Λοντοβίκο Γκρίττι, που … είχαν φυλακιστεί μετά τον θάνατο τού πατέρα τους» (per haver fatto morire li figlii di Aloysi Gritti, che … furno menati priggioni poi la morte dil padre).

Βλέπε επίσης τις δύο ειδοποιήσεις (avvisi), γραμμένες στη Ρώμη στις 15 Νοεμβρίου 1534 και 6 Μαρτίου 1535, «Επιτυχία τής Ρώμης και ολόκληρης τής Ιταλίας με τη μονάδα τού στόλου εναντίον τού Μπαρμπαρόσσα, … και τελικά ο θάνατος τού Κυρίου Λουίτζι Γκρίττι, υποτελούς τού Μεγάλου Τούρκου» (Sucesse di Roma et di tutta l’Italia, con l’apparecchio de l’armata contra Barbarossa, …et ultimamente la morte del Signor Luigi Gritti, bassan’ del Gran Turcho) [ανάτυπο τού έτους 1535]. Αυτές οι ειδοποιήσεις (avvisi) είχαν ετοιμαστεί από κάποιον Τζιρολάμο Φαντίνι. Σε εκείνη τού Μαρτίου 1535 αναφέρει:

«Από την Ουγγαρία υπάρχουν επιβεβαιωμένες ειδήσεις ότι την παραμονή τής γιορτής τού Αγίου Μιχαήλ, που ήταν στις 28 Σεπτεμβρίου, ο κύριος Λουίτζι Γκρίττι, έχοντας πολιορκηθεί από Τρανσυλβανούς σε μια πόλη που ονομάζεται Μέντγκυες, οι οποίοι τελικά πολέμησαν και κατέλαβαν την πόλη, πιάστηκε αιχμάλωτος και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο, όπου τον αποκεφάλισαν και μαζί με αυτόν κάποιον Τζιοβάννι Ντόκτιο, πολύ ισχυρό Ούγγρο ευγενή, καθώς και πολλούς άλλους Ούγγρους ευγενείς που ήσαν μαζί του»

(D’ Ungaria ci sonno avvisi certissimi che la vigilia di S. Michele, che fu a XXVIII di Settembre il Signor Luigi Gritti assediato da Transilvani in una città detta Migies, et ultimamente combattuta et presa detta città, fu fatto prigione et condottolo in campo, dove gli hanno tagliata la testa, et insieme con lui a un’ Giovanni Doctio, nobilissimo et potentissimo Ungaro, et a molt’ altri gentil’ huomini Ungari ch’ erano seco).

«Δύο γιοι τού Γκρίττι που πιάστηκαν αιχμάλωτοι στάλθηκαν ζωντανοί στον βοεβόδα. Και λεηλατήθηκε ο θησαυρός τού Γκρίττι, όπως λένε, που είχε χρυσάφι, ασήμι, χρήματα και κοσμήματα αξίας 400.000 δουκάτων, και αυτό ήταν το τέλος ενός τέτοιου ανθρώπου, ο οποίος από τη φιλοδοξία του να γίνει βασιλιάς τής Ουγγαρίας συνωμότησε για τον θάνατο πολλών Ούγγρων αρχόντων και κυρίως τού βασιλιά Ιωάννη …»

(Due fgliuoli del Gritti fatti pregioni sonno stati mandati vivi al Vaivoda. Et fu sacchegiatto il thesor’ del Gritti che si truovava, secondo che dicono, fra oro, argento, danari, et gioie la valuta di 400.000 ducati, et questa è stata la fine di tanto huomo, che per ambitione di farsi re d’Ungaria havea congiurato a la morte di molti signori Ungari, et massimamente del Re Giovanni…).

[←161]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 32 και αριθ. 53, σελ. 160, με ημερομηνία 9 Ιανουαρίου 1534 και πρβλ. πιο πάνω, σελ. 387.

[←162]

Sanudo, Diarii, lviii, 675-76, 680-82, ιδιαίτερα στήλες 722, 724-26 και πρβλ. στήλη 736.

[←163]

Teodoro Spandugnino, De la origine deli imperatori ottomani, στο C. N. Sathas, Documents inedits relatifs a l’histoire de la Grece au moyen-age, ix (Παρίσι, 1890, ανατυπ. Aθήνα, 1972), 195. K. Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., ii (ανατυπ. 1966), αριθ. 349, σελ. 67-68. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii (1841), 53-54, Charrière, Négociations, i, 245. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 163-64, μεταφρ. Hellert, v, 235-36. K. Hopf, «Griechenland im Mittelalter», στο J. S. Ersch και J. C. Gruber (επιμ.), Allgemeine Enzyklopädie der Wissenschaften und Künste, τομ. 86 (Λειψία, 1868, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1960, τομ. 11), σελ. 169b. Wm. Miller, Latins in the Levant (1908), σελ. 505-7. Francesco de Laiglesia, «Un establecimiento español en Morea en 1532», στο Estudios historicas (1515-1555), 3 τόμοι, Μαδρίτη, 1918-19, I, 159-201, ιδιαίτερα σελ. 168 και εξής, με έγγραφα από το Archivo de Simancas, αναφορά στο οποίο έχει γίνει πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο. Η Ενετική Γερουσία πληροφορούσε τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στο Μιλάνο για «την παραχώρηση τής Κορώνης από τούς αυτοκρατορικούς στους εκπρόσωπους τού Άρχοντα Τούρκου» (la consignation di Coron per li Cesarei alli agenti del Signor Turco) σε επιστολή τής 30^ης Απριλίου 1534 [Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 28 και πρβλ. φύλλα 33, 47].

[←164]

N. Tommasco, Relations des ambassadeurs venitiens sur les affaires de France au XVIe siecle, I (Παρίσι, 1838), 67, παρατιθέμενο από Leon Dorez (επιμ.), Itinéraire de Jérome Maurand d’Antibes à Constantinople (1544), Παρίσι, 1901, εισαγωγή, σελ. xi, σημείωση I (Recueil de voyages et de documents pour servir à l’ histoire de la géographie, XVII και Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 75 και πρβλ. γενικά Friedensburg, Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 109, 113, σελ. 292, 299-300 για τη Τύνιδα ως στόχο τού Μπαρμπαρόσσα. Gachard και Piot, Collection des voyages, iii, αριθ. xxxiχ–χlii, xlv, xlix, σελ. 534 και εξής για τη σημασία τού Μπαρμπαρόσσα στον Οθωμανικό κόσμο. Charriere, Négociations, i, 246 και εξής. Brandi, Kaiser Karl V., i, 307-12 και ii, 248-50 και Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 337-53, επιστολή τού Καρόλου προς τον Αντριάν δε Κρόυ, κόμη τής Ρουλ (Roeulx, στην επαρχία τού Αινώ), γραμμένη στη Βαρκελώνη στις 19 Απριλίου 1535, αναφέροντας λεπτομερώς τις στρεψοδικίες τού Φραγκίσκου και τις ύπουλες σχέσεις του με τον Τούρκο.

[←165]

Charrière, Négociations, i, ιδιαίτερα σελ. 255-63, από τις οδηγίες προς λα Φορέ για την πρεσβεία του στον Σουλεϊμάν, γραμμένες στο Παρίσι, 11 Φεβρουαρίου 1534 (O.S.), δηλαδή 1535 και υπογεγραμμένες από τον βασιλιά, για το οποίο σημειώστε Alex. Tausserat-Radel, Correspondance politique de Guillaume Pellicier, Παρίσι, 1899, εισαγωγή, σελ. xi-xii. Πρβλ. Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 290. Πρβλ. επίσης Ludovic Lalanne (επιμ.), Journal d’ un bourgeois de Paris sous le regne de Francois Premier (1515-1536), Παρίσι, 1854, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, σελ. 440, για το οποίο σημειώστε Pierre de Vaissière, Charles de Marillac, ambassadeur et homme politique sous les règnes de François Ier, Henri II et François II (1510-1560), Παρίσι, 1896, σελ. 10-12.

[←166]

Πρβλ. Charrière, i, 253-55, 264-65, 276-77.

[←167]

Πρβλ. Ursu, La Politique orientale de François I^er (1515-1547), σελ. 88-95, R. B. Merriman, Rise of the Spanish Empire, III (1925), 303-9 και βλέπε το επόμενο κεφάλαιο.