Σημειώσεις κεφαλαίου 02

Σημειώσεις Κεφαλαίου 2

[←1]

Πρβλ. A. Luzio, “I Preliminari della lega di Cambray”, Arch stor. lombardo, 4η σειρά, XVI (1911), 249-79 και εξής, με έγγραφα.

[←2]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1507, αριθ. 8-9, τομ. xx (1694), σελ. 50. Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο Κεφάλαιο, στις αρχές Αυγούστου 1507 ο Καρβαχάλ είχε πάει ως παπικός λεγάτος στην αυτοκρατορική αυλή.

[←3]

Pastor, Hist. Popes, vi, παραρτ. αριθ. 76, σελ. 647-48 και Gesch. d. Päpste, IIΙ-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 121, σελ. 1131-32 και πρβλ. την παράκληση τού πάπα προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ να κάνει ειρήνη με τον Μαξιμιλιανό στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1508, αριθ. 1, τομ. xx, σελ. 57. Για την πρόθεση τού Μαξιμιλιανού να πάει στη Ρώμη βλέπε Charles Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 à 1512, Γενεύη, 1896, σελ. 68 και εξής. Mémoires et documents publiés par la Société d’ histoire et d’ archéologie de Gèneve, 2η σειρά, τομ. IV.

[←4]

Archivio di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 55-57 (67-69). Όμως έπρεπε κανείς να είναι πάντοτε άγρυπνος εναντίον των Τούρκων [στο ίδιο, φύλλα 18 και εξής (30 και εξής), 31 (43)].

[←5]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 118-119 (130-131).

[←6]

Πρβλ. στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 146 (158), 156 (168).

[←7]

Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 752-53 και παραρτ. αριθ. 121-22, σελ. 1131-33.

[←8]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 77 (89), «προς τον εκπρόσωπό μας στην παπική κούρτη» (oratori nostro in Curia), έγγραφο με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1508, με επιστολές τού δόγη και τής Γερουσίας προς τούς Ενετούς πρεσβευτές στην Αραγωνία και τη Γαλλία και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 87-89 (99-101) το περίγραμμα μιας γαλλο-αραγωνο-ενετικής «συνεννόησης, συνομοσπονδίας και ένωσης» με ημερομηνία 6 Απριλίου 1508, «όχι για να επιτεθούμε σε οποιονδήποτε, αλλά απλώς για τη δική μας άμυνα».

[←9]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 78-79 (90-91), έγγραφο με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1508.

[←10]

Moritz Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, Γκότα, 1878, σελ. 154 και εξής, 338, σημειώσεις 34-35. Heinrich Ulmann, Kaiser Maximilian I. Auf Urkundlicher Grundlage Dargestellt, 2 τόμοι, Στουτγκάρδη, 1884-91, ii, 334-35. Pastor, Gesch. d. Päpste, IIΙ-2 (ανατυπ. 1956), 751. Federico Seneca, Venezia e Papa Giulio II, Πάδουα, 1962, σελ. 99-101.

[←11]

Sen. Secreta, Reg. 11, φύλλα 60 και εξής (72 και εξής), 66 (78) και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 72-73 (84-85), έγγραφο με ημερομηνία 23 Φεβρουαρίου 1508 (ενετική χρονολόγηση 1507), «προς τον γραμματέα μας στο Μιλάνο» (secretario nostro Mediolani):

«Νικολό, θα δεις από τα εσώκλειστα παραδείγματα επιστολών και ανακοινώσεων ειδήσεων που έχουμε από διάφορες πλευρές για τις γερμανικές υποθέσεις, από τα οποία γίνεται σαφώς κατανοητό ότι η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα προτίθεται να εισβάλει στο κράτος μας επίσης από την πλευρά τού Φριούλι, ενώ υπάρχει σαφής ενδειξη ότι θα έχει ως μεγάλη βάση άνδρες από τη Γερμανία, αν πιστέψουμε τα γραφόμενα…»

(Nicolae: Vederai per li occlusi exempli de lettere i advisi havemo da diversi canti de le cosse germanice, per i quali chiaramente se comprehende che la cesarea Maestà intende invader el stato nostro anche da la banda de Friul, che è indicio evidente che l’ habia maior fundamento de zente dala Alemagna de quello se credeva…)

και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 64 (76), 73 και εξής (85 και εξής).

[←12]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 67 και εξής (79 και εξής), 91 (103), 93 (105), 93-94 (105-106), 96 και εξής (108 και εξής), 103-105 (115-117). Samuele Romanin, Storia documentata di Venezia, v (1856), 184 και εξής, νέα εκδ., v (1974), 133 και εξής. Ulmann, Kaiser Maximilian I…, ii (1891), 354-56. Luzio, “I Preliminari”, σελ. 264-65. Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2, 753, P. Pieri, Il Rinascimento e la crisi militare italiana, Τορίνο, 1952, σελ. 448-55. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 101-2. Η τριετής εκεχειρία συνήφθη στο μοναστήρι τής Σάντα Μαρία ντέλλε Γκράτσιε κοντά στο Άρκο (βόρεια τής λίμνης Λάγκο ντι Γκάρντα), για το οποίο σημειώστε R. Predelli, Regesti dei Commemoriali,vi (Βενετία, 1903), βιβλίο xix, αριθ. 159-60, σελ. 98-99. Tη Σινιορία είχε εκπροσωπήσει ο Ζακκαρία Κονταρίνι, τού οποίου οι αναφορές προς τη Γερουσία από τις 19 Mαΐου μέχρι τις 8 Ιουνίου 1508 υπάρχουν στη Μαρκιανή Βιβλιθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, It. VII, 1131 (8962)], ενώ για το θέμα αυτό βλέπε επίσης στην ίδια βιβλιοθήκη [It. VII, 1180 (9569)].

[←13]

Για τον Ιανό Λάσκαρι βλέπε Εmile Legrand, Bibliographie hellenique, I (Παρίσι, 1885, ανατυπ. Βρυξέλλες, 1963), σελ. cxxxi- clxii, Börje Knös, Un ambassadeur de l’ hellénisme, Janus Lascaris, et la tradition gréco-byzantine dans l’humanisme français, Ούψαλα, 1945, σελ. 33 και εξής, 71-76, 89 και εξής, 106 και εξής, 120-25.

[←14]

Informatione ad impresa contro a Turchi data per Jane Lascari nel MDVIII, στο N. Iorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des croisades, vi (Βουκουρέστι, 1916), αριθ. lxxv, σελ. 45-46 και πρβλ. Börje Knös, Janus Lascaris (1945), σελ. 122 και εξής.

[←15]

Lascaris, Infortunium, στον Iorga, vi, 46-49.

[←16]

Lascaris, στον Iorga. vi, 49-50.

[←17]

Το 1508 ο βασιλιάς Λάντισλας τής Ουγγαρίας ζούσε «με τον φόβο τού επικείμενου πολέμου με τον Τούρκο». Ο βοεβόδας τής Τρανσυλβανίας ήταν έτοιμος να υπακούσει τον Τούρκο. Οι «πιστοί Βλάχοι» (fideles Valachi) εξαναγκάζονταν να αφήσουν τα σπίτια τους και η προσοχή τού Σίγκισμουντ τής Πολωνίας είχε εκτραπεί από τον πόλεμο με τούς Μοσχοβίτες. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1508, αριθ. 13, τομ. xx (1694), σελ. 58, επιστολή τού Ιουλίου Β΄ προς τον Λάντισλας, γραμμένη στη Ρώμη στις 27 Σεπτεμβρίου 1508 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 19-20, σελ. 61-62.

[←18]

Lascaris, στον Iorga, vi, 51-55. Σε βούλλα στις 17 Μαρτίου 1508 ο Ιούλιος Β΄ διακήρυσσε ότι είχε αφιερώσει την προσοχή του «όχι μόνο τις περισσότερες φορές, αλλά συνεχώς» (non modo saepius, sed assidue) στη σταυροφορία, θρηνώντας όχι μόνο για την τουρκική κατάληψη των Αγίων Τόπων, αλλά ακόμη περισσότερο για εκείνη τής Ελλάδας και των Βαλκανίων και κηρύσσοντας ως συνήθως την αναγκαιότητα τής ομόνοιας των ηγεμόνων (principum concordia) για εκστρατεία εναντίον των Τούρκων. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1508, αριθ. 6-7, τομ. xx, σελ. 58-59, «εκδόθηκε στη Ρώμη το έτος από την ενσάρκωση τού Κυρίου 1508, 16 μέρες πριν από τις καλένδες Απριλίου, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae anno incarnationis dominicae, anno MDVII (δηλαδή 1508), XVI Kal. Αprilis, pont. nostri anno V).

[←19]

J. Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (1726), αριθ. LI, σελ. 109 και εξής, με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1508: Μια ομόνοια των χριστιανικών όπλων διακηρύχθηκε ως απαραίτητη, «για να εξολοθρευτεί η αγριότητα και βαρβαρότητα τού κοινού εχθρού…» (ad exterminandam communium hostium truculentiam et barbariem…) και «έχει γίνει μεταξύ των ιδίων μερών ειδική συνομοσπονδία εναντίον των Τούρκων και άλλων απίστων και εχθρών τής χριστιανικής θρησκείας» (actum est quod sit inter ipsas partes una specialis confoederatio contra Turcos et alios infideles ac hostes Christianae religionis) [στο ίδιο, σελ. 109, 111].

O Μαξιμιλιανός αναλάμβανε να αναθέσει το Μιλάνο στον Λουδοβίκο ΙΒ΄ και τούς διαδόχους τού τελευταίου [σελ. 113], όπως έχουμε ήδη σημειώσει. Η συνθήκη τού Καμπραί επικυρώθηκε από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ στη Μπουρζ (Bourges) στις 13 Μαρτίου 1509 και επιβεβαιώθηκε από το Κοινοβούλιο τού Παρισιού στις 22 τού μηνός. Ο Lefevre d’ Etaples πίστευε μάλιστα ότι μια σταυροφορία βρισκόταν στον ορίζοντα [Augustin Renaudet, Prereforme et humanisme a Paris (1916), Παρίσι, 1953, σελ. 519-20]. Στις 10 Απριλίου 1509 ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ διαβεβαίωσε την ελβετική δίαιτα τής Λουκέρνης ότι ένας από τούς κύριους σκοπούς τής Ένωσης τού Καμπραί ήταν μάλιστα «μια καλή και επιτυχημένη εκστρατεία εναντίον των απίστων» (une bonne et fructueuse expedition contre les Infidelles) [Charles Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 à 1512, έγγραφο με αριθ. XI, σελ. 588-89].

[←20]

Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, ii, 385.

[←21]

Dumont, IV, μέρος Ι, αριθ. LΙΙ, σελ. 114-16 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1509, αριθ. 1-5, τομ. xx, σελ. 64-65. Sigismondo de’ Conti, ii, 383 και εξής και πρβλ. γενικά (A.J.G.) Le Glay, Correspondence de l’ empereur Maximilien Ier et de Marguerite d’Autriche, I (Παρίσι, 1839), 130 και εξής και C. Occioni-Bonaffons, “Intorno alle cagioni della lega di Cambrai”, Arch. stor. italiano, 3η σειρά, iv, μέρος 1 (1866), 124 και εξής. Για την Ένωση τού Καμπραί και τις άμεσες συνέπειές της βλέπε Antonio Bonardi, “Note sulla diplomazia veneziana nel primo periodo della lega di Cambray”, Atti e memorie della R. Accademia di Scienze, Lettere e Arti in Padova, n.s., XVII (Πάδουα, 1901), 15-29, τού ιδίου “Venezia e la lega di Cambrai”, Nuοvo Archivio veneto, n.s., vii, μέρος 2 (1904), 209-44, με παράρτημα επιλογών από αδημοσίευτα τμήματα των Ημερολογίων (Diarii) τού Girolamo Priuli. Για τις αρχικές προτάσεις τού Πάουλ φον Λιχτενστάίν, που οδήγησαν στη συνθήκη τού Καμπραί, βλέπε A. Luzio, “I Preliminari della lega di Cambray”, στο Arch. stοr. lombardo, 4η σειρά, XVI (Μιλάνο, 1911), 287-93. Μια σχεδόν σύγχρονη περίληψη των άρθρων τής Ένωσης τού Καμπραί υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλα 216-218, όπου περιγράφεται ως «Συνομοσπονδία και ένωση … προς την κατεύθυνση γενικής εκστρατείας εναντίον των Τούρκων» (Confederationes et lige… in eodem facto expeditionis generalis contra Turchum).

[←22]

Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. xxii, σελ. 54-55.

[←23]

Dumont, iv, μέρος I, σελ. 116b.

[←24]

Guicciardini, Storia d’ Italia, viii, 1, επιμ. C. Botta, iii (1837), 10-11. Luzio, “I Preliminari”, σελ. 272. Pastor, Hist. Popes, vi, 300 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 755.

[←25]

Sanudo, Diarii, vi, 177, 180, 184, 186, 188, 194, 327, 335, 338, 347, 359 και VII, 126, 155, κλπ., 634-36, 639, 643-44, 678, 694 και 760.

Τον Ιούνιο τού 1505, μετά τον θάνατο τού καρδινάλιου Ασκάνιο Σφόρτσα, που κατείχε την επισκοπική έδρα τής Κρεμόνα, η Ενετική Γερουσία είχε διακηρύξει ότι ήταν

«προφανέστατο σε όλο τον κόσμο ότι η Σινιορία μας έχει πάντοτε αυτό το προνόμιο και τη χάρη από την Αποστολική Έδρα και τον ανώτατο ποντίφηκα, ότι οι επίσκοποι των κυρίων πόλεών μας διορίζονται από τη Γερουσία μας και συνιστώνται από την Αγιότητά του τον ποντίφηκα, ενώ το ότι έχουν επιλεγεί έτσι κατά κανένα τρόπο δεν αμφισβητεί την αυθεντία τής Αγιότητάς του» [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 104-105 (119-120 με σύγχρονη αρίθμηση), 150 (165) και βλέπε φύλλα 211-212 (226-227)].

(manifestissimo a tuto el mondo che la Signoria nostra sempre ha havuto questa gratia et prerogativa dala Sede Apostolica et summi pontifici, chè li episcopi dele principal cità nostre sono stà dal Senato nostro nominati et racommandati ala Sanctità pontificia et poi da quella electi, questo in niuna parte deroga ala auctorità dela Sanctità sua)

Όμως μετά την ενετική ήττα στο Αγκναντέλλο, η Γερουσία συνθηκολόγησε εντελώς στο ζήτημα τής εκλογής επισκόπων, όντας έτοιμη να κάνει σχεδόν κάθε παραχώρηση στον Ιούλιο Β΄, για να εξασφαλίσει την αποχώρησή του από τη συμμαχία τού Καμπραί [στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 191 (204), 192 (205)].

[←26]

Sanudo, Diarii, vii, 581 και στήλη 643, αναφορά Σεπτεμβρίου 1508, με τον πάπα να αναφέρει «τι ηλίθιος κύριος των προνομίων» (che semo dominus beneficiorum) και πρβλ. επίσης στήλη 678.

[←27]

Sanudo, Diarii, vi, 528.

[←28]

Pastor, Hist. Popes, vi, 303 και Gesch. d. Päpste, iii-2, 757.

[←29]

Sanudo, Diarii, vii, 760 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 140-141 (152-153), 143-145 (155-157) κλπ.. Ο Ντομένικο Πιζάνι, ο οποίος μαζί με τον συνάδελφό του Τζιοβάννι Μπαντοέρ ήταν τότε επικεφαλής τής πρεσβείας στη Ρώμη, ήταν κακότροπος και αλαζονικός και δεν μπορούσε ποτέ να κατευνάσει το ταραχώδες πνεύμα τού πάπα.

[←30]

Sanudo, Diarii, vii, 722 και βλέπε Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 137-138 (149-150) κλπ.. Τα έγγραφα που διατηρούνται στο μητρώο περιλαμβάνουν αφθονία από ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες όσον αφορά την ενετική άποψη για την Ένωση τού Καμπραί, καθώς και τούς μάλλον καθυστερημένους (αλλά φρενήρεις) στρατιωτικούς ελιγμούς τής Γερουσίας για την υπεράσπιση τού κράτους.

[←31]

Sanudo, Diarii, vii, 725 και πρβλ. στήλη 753.

[←32]

Sanudo, Diarii, vii, 727, 736. Legrand, Βibliographie hellenique, i, σελ. cxlviii-ix. O Λάσκαρις αποφάσισε να περιμένει την άφιξη τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ και τού καρδιναλίου ντ’ Αμπουάζ στο Μιλάνο [Sanudo, vii, 748, 752, 759]. Πρβλ. B. Knos, Janus Lascaris (1945), σελ. 120-21.

[←33]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 146 (158), έγγραφο με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1509 (ενετική χρονολόγηση 1508).

[←34]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 146-147 (158-159), έγγραφο επίσης με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1509 (ενετική χρονολόγηση 1508).

[←35]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 150 (162), όπου η ψηφοφορία ήταν υπέρ (de parte) 173, χωρίς τον σταυρό που υποδεικνύει τη θέση σε εφαρμογή τής απόφασης, αλλά η απόφαση τέθηκε σε εφαρμογή και η εκλογή έγινε με 7 κατά (de non) και 0 λευκά (non sinceri): «Οι αγαπητοί ιππότες κύριος Αντρέα Γκρίττι και Τζόρτζιο Κορνέρ» (Dilecti Ser Αndreas Gritti et Ser Georgius Cornelius eques).

[←36]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 157 (1691). Πρβλ. φύλλα 153-154 (165-166), 165 (177), 178 (191), 179 (192).

[←37]

Τμήματα τής βούλλας τής 27ης Απριλίου 1509 παρέχονται στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1509, αριθ. 6-9, τομ. xx (1694), σελ. 65-67. Ολόκληρο το κείμενο έχει καταγραφεί στο Sanudo, Diarii, viii, 187-205. Ιταλική μετάφραση στον Αndrea Bernardi, Cronache Forlivesi dal 1476 al 1517, επιμ. G. Mazzatinti, 2 τόμοι, Μπολώνια, 1895-97, ii, 242 και εξής, παρατιθέμενη από Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 763-64, σημείωση. Το κείμενο τής Προειδοποίησης (Monitorium) φαίνεται ότι είχε ετοιμαστεί τουλάχιστον δέκα μέρες πριν από τη δημοσίευσή του. Μια ενετική επιστολή στις 17 Απριλίου από τη Ρώμη ανέφερε ότι ο Ιούλιος είχε ήδη «τον αφορισμό στην τσέπη του» [Sanudo, viii, 134 και πρβλ. στήλη 139].

Επιστολές από τη Ρώμη στις 3-4 Mαΐου (1509) πληροφορούσαν την Ενετική Σινιορία ότι ο πάπας είχε τυπώσει αμέσως 600 αντίγραφα τής Προειδοποίησης (Monitorium), «για να τα στείλει στη Βενετία και σε ολόκληρο τον κόσμο» [Sanudo, viii, 182].

Ο Martinus Lantzperg τύπωσε το Bebstliche vermanung widder die Venediger [Λειψία, 1509]. Ένα κείμενο τού Die päpstlich Bull, Prozess, Bann, und Anathema… wider das gross Commun der Venediger εμφανίστηκε επίσης στο Μόναχο το 1509 [Pastor, ό. π.]. Διάφορα αντι-τουρκικά κείμενα δημοσιεύτηκαν το 1509 [πρβλ. Carl Göllner, Turcica: Die europäischen Türkendrucke des XVI. Jahrhunderts, I (Βουκουρέστι και Βερολίνο, 1961), αριθ. 35 και εξής, σελ. 36 και εξής]. Μια επιστολή τού Λοντοβίκο ντα Φαμπριάνο προς τον μαρκήσιο Φραντσέσκο Γκονζάγκα, με ημερομηνία 24 Απριλίου (1509), αναφέρει ότι «η βούλλα απαγόρευσης εναντίον των Ενετών δημοσιεύτηκε σήμερα το πρωί σε εκκλησιαστικό συμβούλιο» [Pastor, iii-2, παραρτ. αριθ. 128, σελ. 1134]. Σύμφωνα με τις επιστολές των Ενετών απεσταλμένων στην Αγία Έδρα, των Ντομένικο Πιζάνι και Τζιοβάννι Μπαντοέρ, όπως αυτές διασώζονται στο Sanudo, viii, 169, σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 26 Απριλίου ο πάπας είχε «εξαγγείλει τη βούλλα αφορισμού κατά τής Σινιορίας μας, … βούλλα πολύ σκληρή…» (prononciar la bolla di la excomunicha contra la Signoria nostra,… bolla molto crudelissima…), ενώ για την πρόδηλη εχθρότητα τού Ιουλίου Β΄ απέναντι στη Βενετία σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 163 (175), 170-171 (182-183).

Υπάρχει αντίγραφο τού Monitorium contra Venetos στη Συλλογή Σπανίων Βιβλίων τής Βιβλιοθήκης τού Πανεπιστημίου τής Πεννσυλβανίας. Το κείμενο επανεξετάστηκε από τον Sigismondo de’ Conti και σύμφωνα με τον κολοφώνα [που παραλείπεται στο Sanudo, viii, 204-5], είχε

«τυπωθεί στη Ρώμη από τον εν λόγω Τζάκομπο Μαζόκκι, βιβλιοπώλη τής Ρωμαϊκής Ακαδημίας: Με την υπέροχη εντολή τής Αγιότητάς του, τού Κυρίου μας Ιουλίου, θεία προνοία πάπα Β΄, έτος έκτο».

(impressum Rome per prefatum Jacobum Mazochium Romane Academie Bihliopolam: De mandato prelibati Sanct. D. N. domini Iulii divina providentia Pape II anno sexto.)

O Guicciardini, Storia d’ Italia, viii, 2, επιμ. G. Rosini και C. Botta, iii (Παρίσι, 1837), 29 λέει ότι «o ακράτητος ποντίφηκας δημοσίευση κάτω από το όνομα τής προειδοποίησης μια τρομακτική βούλλα» (il pontefice incontinente pubblicò sotto nome di monitorio una bolla orribile) και παρέχει περίληψη τής βούλλας. Η παραγωγή από τον Mazocchi τού Monitorium αποτέλεσε γεγονός στην ιστορία τής τυπογραφίας. Δεδομένου ότι το Monitorium εμφανίστηκε στις 27 Απριλίου 1509, ο F.J. Norton, Italian Printers, 1501-1520, Λονδίνο, 1958, σελ. 100-1 κάνει προφανώς λάθος πιστεύοντας ότι η έκδοση από τον Mazocchi τής λατινικής μετάφρασης τού Gianmaria Cataneo τού Πανηγυρικού (oratio panegyrica) τού Ισοκράτη (στις 25 Μαΐου 1509) αποτελεί το «παλαιότερο καταγεγραμμένο έργο» τού εκδότη.

Το Monitorium contra Venetos τού Ιουλίου Β΄ υπάρχει σε έξοχο αντίγραφο τής εποχής στο παλαιό «Liber rubeus» στο Arch. Segr. Vaticano, A.A. Arm. I-XVIII, 1443, φύλλα 127-138 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←38]

Βλέπε Giuseppe Dalla Santa, “Le Appellazioni della Repubblica di Venezia dalle scomuniche di Sisto IV e Giulio II”, Nuovo Archivio veneto, xvii, μέρος 2 (Βενετία, 1899), 216-42 και ιδιαίτερα τού ιδίου, “Il Vero Testo dell’ appellazione di Venezia dalla scomunica di Giulio II”, στο ίδιο, xix, μέρος I (1900), 349-61, με το λατινικό κείμενο τού Appellatio ab interdicto pontificio, που κυκλοφόρησε στη Ρώμη στις αρχές Μαΐου [Guicciardini, viii, 2, ό. π., iii (1837), 30]. Πρβλ. γενικά Sanudo, Diarii, viii, 134, 139, 161-62, 169, 182, 187 και εξής. H ενετική έκκληση στάλθηκε στον Τόμας Μπάκοτς, καρδινάλιο-αρχιεπίσκοπο τού Γκραν (Έστεργκομ) και Λατίνο πατριάρχη Κωνσταντινούπολης, ο οποίος ήταν ένας από τούς ηγεμόνες τής Εκκλησίας με το (καταργημένο πια) δεσμευτικό δικαίωμα να συμμετέχει σε συγκλήσεις γενικών συνόδων. Αν και πολύ φιλικός προς τη Βενετία [Sanudo, viii, 161-62], ο Μπάκοτς αρνήθηκε να δεχτεί την έκκληση [στο ίδιο, viii, 311 και πρβλ. W. Fraknoi, Ungarn und die liga von Cambrai, 1509-1511, Βουδαπέστη, 1883, σελ. 8].

[←39]

Sanudo, Diarii, viii, 83, 86, 89-90, 93 και εξής, 98, 105-6, 107 και εξής, 117-18 και εξής, 128 και εξής, 139 και εξής, κλπ.

[←40]

Σε μακροσκελή επιστολή με ημερομηνία 6 Μαΐου 1509, που στάλθηκε από τον δόγη και τη Γερουσία στον Τζιοβάννι Πιέτρο, «γραμματέα μας στη Γερμανία» (secretario nostro in Germania), σημειώνουμε [Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 173 (185)]:

«… Ώστε οι επιτυχίες εδώ σάς είναι γνωστές και αν είναι απαραίτητο θα τις διακηρύξουμε όπου απαιτείται, γνωρίζοντας ότι ο ανώτατος ποντίφηκας δεν ικανοποιήθηκε έχοντας εισβάλει εχθρικά στα δικά μας εδάφη τής Ρομάνια [δηλαδή στο Ρίμινι και τη Φαέντσα] και έχοντας πάρει με τα όπλα και τη βία ορισμένα κάστρα και επίσης έχοντας λεηλατήσει διάφορους τόπους, θέλοντας να αποσυνδεθεί από τη μεγαλειότητά του με πλάγιο και έμμεσο τρόπο, ενώ δημοσίευσε σε εκκλησιαστικό συμβούλιο μια προειδοποίηση με απειλές και μομφές εναντίον τού κράτους μας και στέλνει από εκεί με επιμέλεια τον κύριο Κωνσταντίνο Αριανίτι, για να κάνει κάθε δυνατό κακό, όπως συνηθίζει, μεταφέροντας μαζί του, όπως λένε, συναλλαγματικές επιστολές για 50.000 δουκάτα και αντίγραφο αυτής τής πρειδοποίησης και μομφής, έχοντας την ίδια πρόθεση, αφού είχε εκ των προτέρων κάποια ειδοποίηση, στην οποία δεν είχε πρόσβαση η Αγιότητά του, επειδή δεν θέλησαν για αρκετές ημέρες να αναφερθούν σε οποιοδήποτε σύμφωνο οι εγκαστεστημένοι εκεί εκπρόσωποί μας, έχουμε υποβάλει την έκκληση σε τρεις αιδεσιμότατους ιεράρχες, που κατανοούν τούς άφθονους λόγους που έχουμε από την πλευρά μας.

(…aziò li successi de qui te siano noti et occorrendo possi dechiarirli dove sia bisogno, sapi che ‘l summo pontefice non contento de haver hostiliter invaso le terre nostre de Romagna et preso manu armata et violenter certi castelli ac etiam fatto depredation in diversi luogi per volerne desabrazar da quella Maestà cum mezo obliquo et indirecto ha promulgato in consistorio un monitorio cum comminationibus et censuris contra el stato nostro, et manda de lì cum diligentia el Signor Constantin Areniti per far ogni mal officio possibile secundo el suo consueto, et porta cum si, per quanto se dice, lettere de cambio de ducati L. m. et la copia de essi monitorii et censure, de laqual intentione havendone per avanti havuto qualche noticia, ne essendo tuto accesso a sua Sanctità, quale non ha voluto za molti zorni aldir ullo pacto i oratori nostri de lì residenti, habiamo interposta la appellatione davanti tre reverendissimi prelati, quali intese le amplissime rason sono dal canto nostro.

Δεν πρέπει απλώς να επιτραπεί, αλλά επίσης να χορηγηθεί γραπτή μαρτυρία, όπως το εσωκλειόμενο αντίγραφο που θα δείτε, το οποίο στέλνουμε για ενημέρωσή σας. Περαιτέρω ο βασιλιάς τής Γαλλίας, πριν από την κήρυξη και τη δημοσίευση τού πολέμου, έστειλε τον στρατό του στη Γκιαραντάντα και χωρίς προηγούμενη αιτία πήρε κάποια κάστρα, έδειξε μεγάλη σκληρότητα και δεν λυπήθηκε τη ζωή ούτε εκείνων που παραδόθηκαν, συμπεριφορά ξένη με το χριστιανικό όνομα και απαράδεκτη για τη βασιλική ευπρέπεια. Στη συνέχεια αφαιρέθηκαν κάποια πράγματα από εκείνους που εγκαταλείφθηκαν. Αυτή είναι η επιτυχία που έχει συμβεί μέχρι τώρα, οπότε δώσαμε εντολή στον δικό μας στρατό, που είναι πολυάριθμος, όπως πιστεύουν οι σοφοί, και θα βρεθεί τώρα στις όχθες τού Άντα, ελπίζοντας ότι ο φιλεύσπλαχνος Κύριός μας και η δικαιοσύνη θα παράσχουν επιθυμητή και βελτίστη έξοδο και η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα, σε συνδυασμό με εμάς, θα αποκτήσει διαρκές όνομα, κατάλληλο τής σοφίας και τής καλοσύνης του. Υπέρ + 103».

Non solum l’ hano admessa, verum etiam concesse le lettere testimonial, come per la inserta copia vederai qual mandamo per toa instructione. Ulterius el re de Franza avanti la publication et intimation de la guerra mandò lo exercito suo in Geradadda, et nulla causa precedente prese alcuni castelli, facendo molte crudeltà et non sparagnando la vita fino ali puti in le fasse, cosa aliena dal nome Christiano che ‘l tiene et dal regio decoro. Dapoi tolte alcune robe in quelli existente li ha arbandonati. Questo è el successo de quanto fin hora è occorso, unde habiamo mandato lo exercito nostro, qual è numerosissimo, come tenimo lo sapi, et si atirova hora su le rive de Adda, sperando nel clementissimo Signor nostro et nela iusticia che ne presterà votivo et optimo exito, et la cesarea Maestà coniuncta cum nuy acquisterà un perpetuo nome ben conveniente a la sapientia et bontà sua. De parte + 103.)

Η έξαψη που βρίσκεται πίσω αυτό το κείμενο γίνεται ακόμη και τώρα αισθητή. Σε προγενέστερο προσχέδιο αυτής τής επιστολής, το οποίο δεν ενέκρινε η Γερουσία την 1η Μαΐου, το κείμενο ήταν ως εξής [στο ίδιο, φύλλο 172 (184)]:

«Για τελευταία φορά σάς ενημερώνουμε ότι ο ανώτατος ποντίφηκας έχει καταστεί εχθρικός απέναντί μας με όλους τούς τρόπους, χρησιμοποιώντας κοσμικά όπλα για τη Ρομάνια και προετοιμάζοντας τα πνευματικά κατά το παράδειγμα τού βασιλιά τής Γαλλίας … και γνωρίζετε λοιπόν πόσο υποχρεωμένη είναι η Αγιότητά του απέναντί μας, σάς δηλώνουμε ότι έχοντας ήδη επιδείξει αυτή την αναστάτωση απέναντί μας για το Ρίμινι και τη Φαέντσα, έχουμε κάνει μεγάλη παραχώρηση σε αυτό το θέμα. Μόλις η Αγιότητά του παύσει αυτές τις πολεμικές κινήσεις, θα είμαστε επίσης στην ευχάριστη θέση να εμπιστευτούμε την κρίση διαιτητών, που δεν θα είναι ύποπτοι για τα εδάφη των δύο αυτών τόπων …. Την ίδια άποψη διατηρούμε συνεχώς, και ακόμη αν η Αγιότητά του ήθελε ποτέ να κατευνάσει, ούτε να μειώσει, μέσω τού καλού δρόμου, με εμάς και τη μεγαλειότητά του, το οποίο θα αποδειχτεί ανοιχτά, ότι είναι απολύτως σύμφωνα με την επιθυμία τού βασιλιά τής Γαλλίας. Η Αγιότητά του στέλνει τώρα στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα τον κύριο Κωνσταντίνο Αριανίτι, και λέει επίσης ότι στέλνει συναλλαγματικές επιστολές για 50.000 δουκάτα, καθώς και τη βούλλα απαγόρευσης, τούς όρους τής οποίας δεν έχουμε δει, αλλά ακόμη έχουμε υπεύθυνα και όπως δικαιούμαστε καταθέσει την προσφυγή μας, για να διασφαλιστεί ότι η εν λόγω βούλλα δεν θα μπορέσει νομικά να λειτουργήσει εναντίον μας…»

(Ultimo loco te significamo il summo pontefice esser devenuto a tuti li termini hostili contra de nuy, usando le arme temporale nela Romagna et preparando le spirituale ad instantia del re de Franza…, et aciò tu cognosci quanto indebitamente sua Sanctità fa questo contra de nuy, te dinotamo che essendosi quella dimonstrata turbata cum nuy per Arimino et Faenza, nuy li habiamo facte grande oblatione in questa materia: dummodo la Sanctità sua cessasse da questi movimenti bellici, siamo stà etiam contenti de remetterne al iudicio de arbitri non suspecti per dicte due terre…. nela qual opinione anchor perseveramo constantemente, et tamen la Sanctità sua mai se ha voluto placar nè redur ala bona via cum nuy et la Maestà sua, il che apertamente comproba quella esser totaliter redregata ale voglie del re de Franza. Sua Sanctità manda de presenti ala cesarea Maestà il Signor Constantin Areniti, et dicese più mandarli lettere de cambio de ducati L. m. et anche la bolla dele censure, li termini de laqual non habiamo veduti, ma tamen habiamo solenne et iuridicamente interposita la appellation nostra per modo che tal bola non po de iure operar contra de nuy…).

[←41]

Sanudo, Diarii, viii, 97, 132, 162-63, 208 και πρβλ. στήλη 254.

[←42]

Στο ίδιο, viii, 145.

[←43]

Sen. Secreta, Reg. 11, φύλλο 174 (186), έγγραφο με ημερομηνία 10 Μαΐου 1509 και πρβλ. Sam. Romanin, Storia documentata di Venezia, v (Βενετία, 1856), 206 και εξής και νέα εκδ., v (Βενετία, 1974), 148 και εξής.

[←44]

Μόλις έφτασαν στη λιμνοθάλασσα τα νέα τής καταστροφικής ήττας των Ενετών, ο δόγης και η Γερουσία έστειλαν σειρά επιστολών [Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 175 και εξής (187 και εξής)] προς τούς πολιτικούς διοικητές τής Μπρέσσια, Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν και Μάρκο Ντάντολο, προς τον Νικκολό Ορσίνι, κόμη τού Πιτιλιάνο, προς τον γενικό διοικητή των ενετικών χερσαίων δυνάμεων, τούς γενικούς επόπτες Γκρίττι και Κορνέρ, που βρίσκονταν με τον στρατό, τούς Ενετούς καρδιναλίους Ντομένικο Γκριμάνι και Μάρκο Κορνέρ, προς τούς πολιτικούς διοικητές τής Ραβέννας, προς τον Άντζελο Τρεβιζάν, τον ναυτικό γενικό διοικητή, που βρισκόταν προφανώς μακριά από όλα αυτά, προς τούς Ενετούς πρεσβευτές στην Ισπανία και την Αγγλία, καθώς και προς άλλους, όπου όλες οι επιστολές αναφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη γαλλική νίκη και στο τι θα μπορούσε αυτή να σημαίνει για την Ιταλία. Από αυτές τις επιστολές φαίνεται ότι είναι καλύτερο να δώσουμε εδώ εκείνη που πήγε στη Ρώμη, στους καρδιναλίους Γκριμάνι και Κορνέρ [στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 175-188, με ημερομηνία 15 Μαΐου 1509]:

«Όπως άρεσε στη θεία πρόνοια, αυτή την 24η ώρα είχαμε νέα ότι συγκρούστηκαν χτες ο στρατός τού βασιλιά τής Γαλλίας και ο δικός μας στη Γκιαραντάντα [στο Αγκναντέλλο νέλλα Γκιαραντάντα] και ότι στη συνέχεια ο δικός μας τράπηκε σε φυγή, έχασε το πυροβολικό του και διασκορπίστηκαν πολλές μονάδες πεζικού, αν και ακούσαμε ότι οι πάνοπλοι άνδρες έχουν διασωθεί, αλλά έχουν διασκορπιστεί σε διάφορα σημεία [πράγμα που γενικά ήταν αλήθεια, αλλά η Βενετία έδειχνε σχεδόν χωρίς άμυνα].

(Sicomè e piaciuto ala divina providentia in questa hora XXIIII habiamo havuta nova che essendosi heri atacati li exerciti del re de Franza et nostro in Geradada è seguito che ‘l nostro ha recevuto sinistro, perdute le artellarie et dissipate molte fantarie, benchè intendemo le zente d’ arme esser tute salve ma sparse in diversi luogi.

Αυτή η απώλεια και αντιξοότητα, αν και δεν εμφανίστηκε σε εμάς για πρώτη φορά, για καθένα που έχει κρίση να καταλαβαίνει και να βλέπει ότι η ενότητα με όλη την Ιταλία και επίσης με την Αποστολική Έδρα, όπως έχουμε πει τόσες φορές, οι πραγματικά σεβασμιότατες εξοχότητές σας θα συμμετάσχουν για τούς περισσότερους ηγέτες και για το κοινό τής Ιταλίας και ιδιαίτερα για την πατρίδα σας, για την οποία είμαστε βέβαιοι ότι δεν θα αποτύχουν με την εξουσία και τα έργα τους, μάς φάνηκε άμεσο να απευθύνουμε αυτές στις σεβασμιότατες εξοχότητές σας, και εκείνες παρακαλούμε και πιέζουμε όσο περισσότερο μπορούμε, να απονείμει η Αγιότητά του ο ποντίφηκας στο όνομά μας και να υποσχεθεί εκείνα τα ευλαβικά λόγια, τα οποία θα ετοιμάσει με σχετική σύσταση το κράτος μας, και μαζί το καλό τής δύστυχης Ιταλίας, τής οποίας η Αγιότητά του είναι ιδιαίτερος πατέρας και προστάτης, εκλιπαρώντας ευλαβικά να σταματήσει κάθε αγανάκτηση εναντίον μας, γιατί θα παραμένουμε πάντοτε εντελώς υπάκουοι γιοι του και θιασώτες ανά πάσα στιγμή.

Questa iactura et adversità, quantunque de primo appari nostra, pur cadauno che ha iudicio di cognoscer et veder che la communità cum tuta Italia et insieme cum la Sede Apostolica, come tante volte habiamo dicto, le reverendissime veramente Signorie vostre ne participano per più capi et del publico de Italia et del particular de la patria vostra, alaqual semo certi le non mancheramo cum la auctorità et opera sua, ne è parso immediate drezar queste ale reverendissime Signorie vostre, et quelle pregamo et strenzemo quanto più potemo che li piaqui conferirse ala Sanctità del pontefice nomine nostro et premesse quelle reverente parole che li apparerano al proposito recommandarli el stato nostro et insieme el ben de la povera Italia, delaqual sua Sanctità è special padre et protector, supplicandola devotissimamente ad deponer ogni indignation contra de nui, i quali siamo pur sempre stati sui observantissimi fioli et cultori in ogni tempo.

Και όσον αφορά κάποια προειδοποίηση που καταλαβαίνουμε ότι έχει δημοσιευτεί, είμαστε απολύτως έτοιμοι να υπακούσουμε και δεν θα απομακρυνθούμε από εκείνο που γνωρίζουμε ότι είναι αποδεκτό από τη Μακαριότητά του, η οποία επίσης, αν καταδεχθεί πατρικά να αναλάβει να προσαρμόσει και να συνθέσει τα πράγματα, όπως γνωρίζει καλά πώς να το κάνει, και με τη δική του υπέρτατη αρχή και σοφία μπορεί να κάνει καλύτερα από όλους τούς άλλους, εκείνο που θα αποφασίσει προς κοινό όφελος όλων. Υπέρ 128 [χωρίς τον σταυρό που υποδεικνύει την αποδοχή κειμένου ή πρότασης από τη Γερουσία, αλλά η επιστολή στάλθηκε αμέσως], κατά 15, λευκά 0».

Et per quanto pertien a certo monitorio che intendemo ley haver publicato, siamo paratissimi obedirlo et non se partir da quanto cognosceremo esser grato ala Beatitudine sua, laqual etiam se degni tuor paternamente lo assumpto de adaptar et componer le cosse, sicome lei ben saperá, et cum la sua suprema auctorità et sapientia potrà far meglio de tuti li altri, il che cederá a commun beneficio de tuti. De parte 128, de non 15, non synceri 0).

Επιστολή τής επόμενης ημέρας [στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 177 (190)], «προς τον ναυτικό γενικό διοικητή μας» (capitaneo nostro generalis maris) με ημερομηνία 16 Μαΐου 1509 ηχούσε λίγο πιο ελπιδοφόρα:

«…Όλοι οι πάνοπλοι άνδρες μας έχουν διασωθεί. Ομοίως όλοι οι στραντιότι από την Ανατολική Μεσόγειο, καθώς και η δύναμη τού ελαφρού ιππικού. Ο επιφανής γενικός διοικητής μας [Νικκολό Ορσίνι] και οι γενικοί επιστάτες μας [Γκρίττι και Κορνέρ] παραμένουν στη Μπρεσσάνα για να επανενωθούν και να ανασυγκροτηθούν με όλους τούς πάνοπλους άνδρες μας σε καθέναν από αυτούς τούς οχυρωμένους τόπους, προκειμένου σε κάθε περίπτωση να επαναπροωθούν τις διαθέσιμες δυνάμεις μας εναντίον των εχθρών. Μην παραλείψετε να επισκεφτείτε από μέρους μας τούς νεοσύλλεκτους και με όλο το πνεύμα σας να μεγεθύνετε τον στρατό για τον εν λόγω σκοπό…»

(…Tute le nostre zente d’ arme sono remaste salve. I siratioti tuti de Levante simelmente, et il forzo deli cavalli lezieri. Lo illustre capitanio nostro general et li proveditori nostri generali attendeno in Bressana de readunar et farla massa de tute le zente d’ arme nostre in alcuno de quelli lochi forti per poter in ogni caso revalidate le nostre forze prevalersi contra li inimici. Non mancamo dal canto nostro far provisione de nove fantarie et cum tuti li spiriti nostri ingrossar lo exercito per lo effecto preditto…).

Όμως, δεδομένου ότι είχε έρθει αναφορά από τη Ζάρα ότι ο πασάς τής Βοσνίας ίσως επιχειρούσε «εισβολή σε αυτούς τούς τόπους μας στη Δαλματία» (invasione de quelli lochi nostri de Dalmatia), ο ναυτικός γενικός διοικητής έπρεπε να προστατεύσει τις ενετικές κτήσεις στη δαλματική ακτή «με κάθε επιμέλεια» (cum ogni diligentia).

[←45]

Βλέπε γενικά Abel Desjardins (και Giuseppe Canestrini), Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (1861), ιδιαίτερα σελ. 327-82:

«Και μπορεί [η χριστιανικότατη μεγαλειότητα] να πάρει την κατεύθυνση τής Πεσκιέρα, ενώ αν επιθυμεί να προχωρήσει περισσότερο, με αγγελιοφόρους μόνο θα μπορούσε να πάρει κάθε μέρος μέχρι την Πάδουα» [στο ίδιο, σελ. 340].

(Ε potrà essere piglierà la volta di Peschiera, e se quella volessi procedere più avanti, con li araldi soli si insignorirebbe insino di Padova)

[←46]

Sigismondo de’ Conti, ii, 386-90 και για το παρεκκλήσι τής Σάντα Μαρία ντέλλα Βιττόρια στο ίδιο, σελ. 408. Η πορεία των γεγονότων που οδήγησαν στο Αγκναντέλλο μπορεί να ακολουθηθεί στο G. Canestrini (και A. Desjardins), Négociations diplomatiques, ii (Παρίσι, 1861), 298 και εξής, ενώ το πρελούδιο τής ίδιας τής μάχης στο ίδιο, σελ. 319 και εξής, 323 και εξής και βλέπε Sanudo, Diarii, viii, ιδιαίτερα στήλες 241-58, 268 και εξής.

Παρά τις εσωτερικές διαφωνίες το Τρεβίζο, ακριβώς βόρεια τής Βενετίας και στρατηγική θέση μεγάλης σημασίας, παρέμενε νομιμόφρον στη Δημοκρατία, για το οποίο βλέπε Mario Brunetti, “Treviso fedele a Venezia nel giorni di Cambrai”, Archivio veneto, 5η σειρά, xxiii (1938-39), 56-82. O Antonio Santalena (πέθανε το 1911), Veneti e Imperiali: Treviso al tempo della lega di Cambray (Βενετία, 1896), επιμ. Giovanni Netto, Ρώμη, 1977 διερευνά λεπτομερώς τις σχέσεις των Τρεβιζάνων (Trivigiani) με τούς Ενετούς και τον Μαξιμιλιανό Α’, ιδιαίτερα από το 1509 μέχρι το 1511, με γενική περιγραφή των γεγονότων μέχρι το 1517. Η περιοχή τού Φριούλι και ειδικότερα η πόλη τού Ούντινε υπέφερε πολύ κατά τα χρόνια μετά το Αγκναντέλλο, αφού έμπλεξε σε πόλεμο και σε κοινωνική εξέγερση τού προλεταριάτου κατά των ευγενών (nobili) το 1511, αλλά οι κάτοικοί της (Friulani) παρέμειναν επίσης σε μεγάλο βαθμό πιστοί στη Δημοκρατία, προτιμώντας τούς Ενετούς από τούς Αψβούργους, για το οποίο βλέπε Vincenzo Marchesi, “Il Friuli al tempo della lega di Cambrai”, Nuovo Archivio veneto, n.s., vi, μέρος I (Βενετία, 1903), 501-37. Η σημασία τής μάχης τού Αγκαντέλλο υπογραμμίζεται από τον παπικό ιστορικό Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1509, αριθ. 10 και εξής, τομ. xx (1694), σελ. 67 και εξής.

[←47]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 181 (194), έγγραφο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1509. Αν και δεν υπάρχει σταυρός (+) μπροστά από την καταφατική ψήφο των 175 μελών τής Γερουσίας, διαβεβαιωνόμαστε από το ευρετήριο αυτού τού μητρώου [στο ίδιο, φύλλο 1] ότι πέρασε η απόφαση: «Αποφασίστηκε να εξοπλιστούν μέχρι 50 γαλέρες για έξι μήνες» (Captum quod armet usque ad numerum L. galearum per menses sex).

[←48]

Τον Μachiavelli, Discorsi, iii, 31 [έχω χρησιμοποιήσει τη μετάφραση τού C. E. Detmold] αναφέρει στο θέμα αυτό ο M. Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, Γκότα, 1878, σελ. 172-74 και ο Pastor, Hist. Popes, vi, 314-15 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 766-67. Από τη μεγάλη βιβλιογραφία για την άποψη τού Μακιαβέλλι για τη Βενετία, τής οποίας το μεγαλείο θρηνούσε ως «αφανισμό τής Εκκλησίας και τής Ιταλίας», θα σημειώσω μόνο το πρόσφατο βιβλίο τού Innocenzo Cervelli, Machiavelli e la crisi dello stato veneziano, Νάπολη, 1974.

[←49]

Sanudo, Diarii, viii, 261.

[←50]

Στο ίδιο, viii, 266 και για τούς Γάλλους στη Βερόνα, στήλες 393, 400, 405. 407.

[←51]

Στο ίδιο, viii, 267.

[←52]

Στο ίδιο, viii, 284.

[←53]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 182 (195), έγγραφο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1509:

«Ο ευγενής άνδρας Ιερώνυμο [Τζιρολάμο] Ζόρζι, γιος τού εκλιπόντος άρχοντα Αντρέα, προσφέρθηκε να πάει στον σαντζακμπέη τής Βοσνίας και να πάρει από την εξοχότητά του τρεις έως τέσσερις χιλιάδες ιππείς, χριστιανούς όμως, κάνοντας για το κράτος μας οτιδήποτε δει ότι θα βοηθήσει και θα συμβάλει στον αμεσότατο κίνδυνο, στον οποίο έχει βρεθεί το κράτος μας. Αποφασίστηκε ότι ο εν λόγω ευγενής Τζιρολάμο Ζόρζι θα σταλεί στον εν λόγω σαντζακμπέη με αποστολή να οδηγήσει τον εν λόγω αριθμό ιππέων ή περισσότερων, που μπορούν να είναι μόνο χριστιανοί και με μισθό μέχρι 4 δουκάτα τον μήνα, σύμφωνα με αυτόν που παίρνουν οι άλλοι δικοί μας ελαφρά οπλισμένοι ιππείς, συμπεριλαμβανομένου τού κριθαριού. Υπέρ 142 (χωρίς σταυρό), κατά 22, λευκά 0»

(Se cha offerto el nobel homo Hieronymo Zorzi, quondam Ser Andrea, de andar dal sangiacho de Bossina et haver da sua Magnificentia da 3 in 4 m. cavalli, Christiani perhò, et facendo per el stato nostro da ogni canto veder de aiutarse et occorrer al imminentissimo periculo, in el qual se attrova el stato nostro, l’ anderà parte che ‘l dicto nobel homo Hieronimo Zorzi sii mandato al dicto sangiacho cum commission de condur el predicto numero de cavalli o quel più el potrà che siano Christiani cum el stipendio fina ducati 4 at mese secondo hano i altri nostri cavalli lezieri computati i orzi. De parte 142, de non 22, non synceri 0).

Δεν υπάρχει σταυρός (+) μπροστά από την καταφατική ψήφο των 142 μελών τής Γερουσίας, ενώ σύμφωνα με το ευρετήριο αυτού τού μητρώου,

«αποφασίστηκε ότι ο ευγενής κύριος Τζιρολάμο Ζόρζι, τού εκλιπόντος κυρίου Αντρέα, να πάει στον σαντζακμπέη Βοσνίας, για τον λόγο που περιλαμβάνεται στην απόφαση, ενώ αμέσως ανεστάλη αυτή η απόφαση, όπως φαίνεται».

(captum quod vir nobilis Ser Hieronymus Georgio quondam Ser Andree vadat ad sangiachum Bossine, causa ut in deliberatione, et illico fuit suspensa illa deliberatio prout apparet.)

Η ψηφοφορία με την οποία

«αυτή η απόφαση να σταλεί ο ευγενής Τζιρολάμο Ζόρζι στον σαντζακμπέη Βοσνίας ανεστάλη προς το παρόν, ώστε να μπορέσει να εξεταστεί καλύτερα»

(quod deliberatio facta de mittendo nobilem virum Hieronymum Georgio ad sangiachum Bossine pro nunc suspendatur ut melius consultari possit)

παρέχεται στο ίδιο, φύλλο 182 (195), υπέρ (de parte) 99, κατά (de non) 73, λευκά (non synceri) 1, χωρίς σταυρό μπροστά από το 99 αλλά, όπως αναφέρεται σαφώς, η πρόταση πράγματι «ματαιώθηκε», δηλαδή δεν τέθηκε σε εφαρμογή και έτσι στο ζήτημα αυτό η εγγραφή τού Sanudo στην ημερομηνία 18 Mαΐου είναι σωστή.

[←54]

Sen. Secreta, Reg. 4 1, φύλλα 182-183 (195-196), «προς Βιντσέντσο Γκουϊντόττο, γραμματέα μας στην Ουγγαρία» (Vincentio Guidoto secretario nostro in Hungaria), έγγραφο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1509.

[←55]

Sanudo, viii, 282, 290-91, 292-93, 294, 295, 296, 297, 299, 310, 310-11, 312, ιδιαίτερα στήλες 315, 321, 329-30, κλπ.. Αναφορές τού Ενετού γραμματέα και ιστορικού Gian Giacomo Caroldo σχετικά με την παράδοση των τεσσάρων πόλεων [πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 183-184 (196-197), 186 (199), 193 (206) και Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 949, φύλλα 31-52, έγγραφα με ημερομηνία 25 Αυγούστου και 20 Οκτωβρίου 1509]. Η επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τούς καρδιναλίους Γκριμάνι και Κορνέρ, ενδεικτική τής επιθυμίας των Ενετών να «αγκαλιαστούμε από αυτή την αγιότητα τού Κυρίου μας [δηλαδή τού Ιουλίου Β’] ως καλοί γιοί, … απολύτως έτοιμοι να υπακούσουμε στην προειδοποίηση που εκδόθηκε από αυτόν εναντίον μας» (esser abraciati da quella Sanctità del nostro Signor per boni fioli … paratissimi obedir al monitorio publicato contra de nuy per lei), δείχνει την έκταση στην οποία είχε επικρατήσει φόβος στη Γερουσία [Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 184 (207), έγγραφο με ημερομηνία 19 Μαΐου 1509]. Η ακτή τής Απουλίας είχε επίσης παραδοθεί στην Ισπανία. Ο Φραντσέσκο Αλιντόζι, καρδινάλιος τής Παβίας, θεωρείτο από τούς Ενετούς ως εχθρός τους για κάποιο διάστημα, λόγω των μηχανορραφιών του εναντίον τους. Πρβλ. τις επιστολές τού Ντομένικο Πιζάνι στο Roberto Cessi (επιμ.), Dispacci degli ambasciatori veneziani alla route di Roma presso Giulio II, Βενετία. 1932, πρόλογος, σελ. xxix και εξής, για την οποία εργασία βλέπε πιο κάτω.

[←56]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 185 (198), έγγραφο με ημερομηνία 21 Μαΐου 1509. Ο Ιούλιος Β΄ δεν θα δεχόταν μόνο δύο απεσταλμένους. Επέμενε για έξι και στις 6 Ιουνίου η Γερουσία συμμορφώθηκε, «και είναι κατάλληλο σε αυτές τις συνθήκες να ταπεινωθούμε περισσότερο απ’ όσο θα μπορούσε να σκεφτεί η Αγιότητά του…» (et sia conveniente in questa condiction de tempi humiliarse più che se pole a sua Sanctità…) [στο ίδιο, Reg. 42, φύλλα 6-7 (18-19)].

[←57]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 186 (199), έγγραφο με ημερομηνία 22 Μαΐου και πρβλ. φύλλο 191 (204), άλλη επιστολή τής Γερουσίας προς τούς δύο Ενετούς καρδιναλίους, με ημερομηνία 25 Μαΐου για τον ίδιο σκοπό, υπογραμμίζοντας την πρόθεση τής Σινιορίας «να δώσουμε την κατοχή επισκοπών και εκκλησιαστικών επιδομάτων σύμφωνα με την επιθυμία τής Αγιότητάς του» [dar la possession dei episcopati et beneficii secondo la voluntà de quella (Sanctità)].

[←58]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 186-187 (199-200), έγγραφο με ημερομηνία 22 Μαΐου 1509.

[←59]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 190 (203), «προς δικούς μας γενικούς φροντιστές» (provisoribus nostris generalibus), έγγραφο με ημερομηνία 25 Μαΐου:

«Από χτεσινές σας επιστολές γραμμένες στο πεδίο τής μάχης είδαμε σε τι συνθήκες βρέθηκαν εκείνοι οι άνδρες μας, πολύ θαρραλέοι και υπάκουοι, και αυτό προήλθε από την ανικανότητα εκείνου τού επιφανούς διοικητή…».

(Per lettere vostre de heri date in campo martio habiamo veduto in qual termeni se ritrovano quelle zente nostre mal obediente et licentiose, et questo procieder dala impotentia de quel illustre capitanio).

Ο Νικκολό Ορσίνι, κόμης τού Πιτιλιάνο, είχε τον σεβασμό τής Σινιορίας και διατήρησε την ανώτατη διοίκηση των ενετικών χερσαίων δυνάμεων, αλλά δεν επέζησε για πολύ αυτών των μηνών δοκιμασίας. O Sanudo, Diarii, ix, 502-3, περιγράφει την περίτεχνη κηδεία του στις 31 Ιανουαρίου 1510, όταν το σώμα του «μεταφέρθηκε από τη στεριά από τον Άγιο Μάρκο στους Αγίους Ιωάννη και Παύλο», όπου το έφιππο μνημείο του υπάρχει ακόμη στη δεξιά πτέρυγα τού ναού.

[←60]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 190 (203), «προς πολιτικό διοικητή Βερόνας και δικούς μας γενικούς φροντιστές» (rectoribus Verone et provisoribus nostris generalibus), έγγραφο με ημερομηνία 25 Μαΐου.

[←61]

Στο ίδιο, Reg. 42, φύλλο 3 (15).

[←62]

Πρβλ. Romanin, Storia documentata di Venezia, v (1856), 219-20 και νέα εκδ., v (1974), 158.

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 180-181 (193-194)]: «Aποστολή ευγενούς άνδρα Αντόνιο Τζουστινιάν, διδασκάλου, απεσταλμένου μας, που αναχωρεί για την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα» (commissio viri nobilis Antonii Iustiniani doctoris oratoris nostri proficiscentis ad imperatoriam Maiestatem), έγγραφο με ημερομηνία 17 Μαΐου 1509.

[←64]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 188-189 (201-202), έγγραφο με ημερομηνία 23 Μαΐου 1509.

[←65]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 193 (206), «προς τον ποντεστά και τον στρατιωτικό διοικητή τού Ροβίγκο» (potestati et capitanio Rοdigii), κείμενο με ημερομηνία 28 Μαΐου 1509, όπου το αποτέλεσμα τής ψηφοφορίας στη Γερουσία για την αποστολή τής επιστολής στο Ροβίγκο ήταν 158 υπέρ (de parte, χωρίς τον σταυρό που σήμαινε συνήθως αποδοχή τής απόφασης), 12 κατά (de non) και 2 λευκά (non synceri): «Ετοιμάστηκε αυθημερόν την 23η ώρα» (Expedite eodem die hora ΧΧΙΙΙ), που δείχνει ότι η επιστολή πράγματι στάλθηκε και γρήγορα. Σημειώστε επίσης την αποστολή κάποιου Μάρκο Ρίτσι στο ίδιο, Reg. 41, φύλλο 197 (210) με ημερομηνία 31 Mαΐου. Ο Ρίτσι πήγαινε επίσης στη Φερράρα για να προσπαθήσει να πείσει τον δούκα να εγκαταλείψει το πεδίο τής μάχης με ευνοϊκό συμβιβασμό για το Πολεζίνε. Για την περαιτέρω χρησιμοποίηση τού Ρίτσι από τη Γερουσία σημειώστε στο ίδιο, Reg. 42, φύλλα 1-2 (13-14), 9-10 (21-22).

[←66]

Στο ίδιο, Reg. 41, φύλλα 196-197 (209-210), έγγραφο με ημερομηνία 3 Μαΐου 1509:

«Αποφασίστηκε χτες από αυτό το Συμβούλιο ότι πρέπει να σταλεί ένας άνθρωπος στον βασιλιά τής Γαλλίας και να σταλεί σε αυτόν η άδεια ασφαλούς διέλευσης και να μην παρεμβληθεί χρόνος και να σταλεί άτομο ποιότητας, για να μπορούμε να ελπίζουμε ότι υα έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα, γι’ αυτό αποφασίστηκε ότι στον ευγενή Ζόρζι Κορνέρ, ιππότη, επίτροπο, γενικό μας επιστάτη, θα δοθεί η προαναφερθείσα αποστολή»,

(Essendo stà heri deliberà per questo Conseglio che mandar se debi una persona al re de Franza et mandato a tuor el salvoconducto et da non interponer tempo et mandarli persona de qualità, che se possi sperar de haver quel fructo che se desydera, et perhò l’ anderà parte che al nobel homo Zorzi Corner cavalier, procurator, proveditor nostro general sii dà la infrascripta commission)

το κείμενο τής οποίας ακολουθεί, υπογραμμίζοντας την απερίγραπτη χαρά των Ενετών όταν ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ανέβηκε στον γαλλικό θρόνο, τη σταθερή φιλία τους γι’ αυτόν, την επιθυμία τους για ειρήνη, την υπακοή τους στην παπική προειδοποίηση (monitorium) και την προθυμία τους να επιστρέψουν στον πάπα τις επίδικες πόλεις τής Ρομάνια, καθώς και να επιστρέψουν στον Μαξιμιλιανό τα εδάφη που είχε καταλάβει η Βενετία το προηγούμενο έτος. Ήσαν πρόθυμοι να παραδώσουν τα εδάφη τής Απουλίας στον Καθολικό βασιλιά και να δώσουν το Πολεζίνε στον δούκα τής Φερράρα [υπέρ (de parte) 122 (χωρίς τον σταυρό), κατά (de non) 35, λευκά (non synceri) 2 και πρβλ. στο ίδιο, Reg. 42, φύλλο 3 (15)].

[←67]

Ο Mazocchi συγκέντρωσε και δημοσίευσε τη δεύτερη έκδοση τού Carmina ad Pasquillum… (1510) και πιθανώς την πρώτη επίσης (1509). Πέρα από αυτές τις δύο, έχω δει μόνο την πέμπτη έκδοση (1513), στην οποία δεν υπάρχει άμεση αναφορά στον Τούρκο. Ο Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 157 και επιμ. Celani, ii, 296 αναφέρει ότι στις 13 Αυγούστου 1501,

«το πρωί κολλήθηκε φύλλο χαρτί στο άγαλμα που είναι αφιερωμένο στον άρχοντα Πασκουίνο, το οποίο βρίσκεται στη γωνία τής κατοικίας τού αιδεσιμότατου καρδινάλιου Νάπολης, για τον θάνατο τού πάπα [Αλέξανδρου ΣΤ’], αν αποσυρόταν από την πόλη…».

(in mane affixa fuit cedula statue magistri Pasquino nuncupate, site in angulo domus Rmi. D. Cardinalis Neapolitani, de obitu Pape, si recedat ab Urbe…)

Πίστευαν ότι το άγαλμα τού Πασκουίνο παρίστανε τον Ηρακλή να στραγγαλίζει το τρικέφαλο τέρας Κέρβερο (Ceryon). Ίσως ήταν το άγαλμα τού Αίαντα με το σώμα τού Αχιλλέα. Για παλαιότερη βιβλιογραφία σχετική με τον Πασκουΐνο πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 116-18 και Gesch. d. Päpste, iii-1 (1924, ανατυπ. 1955), 574-76.

[←68]

Η επιστολή τού Λορεντάν υπάρχει στο Sanudo, Diarii, viii, 370-72. Δεν αναφέρει τούς έξι απεσταλμένους.

[←69]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 6-7 (18-19), έγγραφο με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1509. Στις 20 Ιουνίου οι έξι απεσταλμένοι που είχαν επιλεγεί για να μεσολαβήσουν για τη Δημοκρατία στον Ιούλιο Β΄ παρέλαβαν την περιγραφή τής αποστολής τους, που ήταν μακροσκελής και λεπτομερής [στο ίδιο, φύλλα 12-15 (24-27) και πρβλ. φύλλα 16-17 (28-29)]: έπρεπε να διαβεβαιώσουν τον Ιούλιο για την αληθινή αφοσίωση των Ενετών σε αυτόν και στην Αποστολική Έδρα,

«επαινώντας τις σοφές ομιλίες που έγιναν από την Αγιότητά του και ταυτόχρονα αποδεικνύοντας την απόλυτη αναγκαιότητα που επέβαλλαν οι παρούσες περιστάσεις για ταχύτατη αντιμετώπιση και πρόβλεψη για τα σχέδια των Γάλλων που είναι γνωστά στη Μακαριότητά του, οι οποίοι, μη όντας ικανοποιημένοι από την ευημερία που έχουν χορηγήσει μέχρι τώρα οι ουρανοί, επιμένουν να παρακινούν και να υποκινούν την αυτοκρατορική μεγαλειότητα σε εκείνο που θα είναι η γενική καταστροφή όλων, με εξαιρουμένης επίσης τής αυτοκρατορικής του μεγαλειότητας …, και εκλιπαρώντας τη Μακαριότητά του ότι πάνω απ’ όλα και αμέσως αν αξίζει να προδιαθέσει την εν λόγω μεγαλειότητα να μην ακούσει τούς Γάλλους, ούτε να προχωρήσει πιο μπροστά, για να αφαιρέσει κάθε σκάνδαλο, που θα μπορούσε να είναι αιτία μείζονος μεταβολής…» [φύλλο 25 (13)].

(laudando pariter i sapientissimi discorsi facti per sua Sanctità et demonstrandoli la summa necessità che le occorrentie presente hano de celerrimi remedii et provisione per li dessegni de Francesi notissimi ala Beatitudine sua, i quali non se contentando dela prosperità fin hora concessali dai cieli perseverano de indur et instigar la cesarea Maestà a quello che saria la ruina universale de tuti, non excludendo etiam la cesarea Maestà sua…, et supplicarete sua Beatitudine che ante omnia et immediate se degni disponer la prefata Maestà ad non dar orechie a Francesi nè procieder più inanti, per remover ogni scandalo che potesse esser causa de maior alteratione…)

Ο Ιούλιος ήταν πιθανό να θέσει το ζήτημα εκστρατείας, υποστηριζόμενης από την Αγία Έδρα, τον αυτοκράτορα, τη Βενετία «και δυνάμεις άλλων εξουσιών» (et forsi qualchealtra potentia), εναντίον των απίστων, δηλαδή των Τούρκων, στο οποίο φυσικά οι Ενετοί απεσταλμένοι θα έδιναν καταφατική απάντηση,

«αλλά και αυτή [η Αγιότητά του] να παρακληθεί να είναι με την καλοσύνη της ικανοποιημένη ότι δεν κατονομαζόμαστε ούτε αποκαλυπτόμαστε μέχρι να έρθουμε στη δράση, προκειμένου, χωρίς αποτέλεσμα για τη θέση και την ποιότητα τού κράτους μας, να μην προκαλέσουμε τον εχθρό να καταστρέψει τούς τόπους μας, πριν ολοκληρωθούν οι απαραίτητες προετοιμασίες…» [φύλλο 26 (14)].

(ma ben la [Sanctità sua] supplicarete la sii per sua bontà contenta che non siamo nominati et propalati fino che se deveni ad actum aziò che senza fructo per el sito et qualità del stato nostro non se provochi lo inimico a ruina dei lochi nostri avanti che siano facte le debite preparatione…)

Σύντομα έφτασε αναφορά στη Βενετία από τη Ρώμη, με ημερομηνία 3 Ιουνίου, ότι ο πάπας ήταν περισσότερο έξω φρενών από ποτέ. Στη Ρώμη οι Ενετοί δέχονταν επίθεση ως αιρετικοί και σχισματικοί (heretici e sismatici), «ενώ θέλουν να στείλουν τούς αφορισμούς σε όλο τον κόσμο και να κάνουν τα πράγματα έτσι, ώστε να μη μπορούμε να ζούμε» [Sanudo, Diarii, viii, 389].

Οι επιστολές των έξι απεσταλμένων στον ανώτατο ποντίφηκα (sex oratores ad summum pontificem) από τις 25 Ιουνίου 1509 μέχρι τις 9 Ιανουαρίου 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509) υπάρχουν στο Arch. di Stato di Venezia, Senato Dispacci, Ambasciatori, Secreta Archivi Propri, Roma, Reg. 2. Το μητρώο αυτό είναι αντίγραφο τής εποχής, γραμμένο με καθαρό γραφικό χαρακτήρα και περιλαμβάνει τις επιστολές που δημοσιεύτηκαν από τον Roberto Cessi, Dispacci degli ambasciatori veneziani alla corte di Roma presso Giulio II, Βενετία, 1932 (R. Deputazione di Storia patria per le Venezie, 1η σειρά, Documenti, τομ. XVIII). Τα πρωτότυπα ή μάλλον τα πρώτα σχέδια των επιστολών τού Τζιρολάμο Ντονάτο από τη Ρώμη από τις 19 Ιανουαρίου 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509) μέχρι τις 30 Αυγούστου 1510 υπάρχουν επίσης στα Secreta Archivi Propri [Roma, Reg. 3]. Αν και γραμμένες από περισσότερα από ένα χέρια, οι επιστολές αυτές είναι γενικά δυσανάγνωστες.

[←70]

Sanudo, Diarii, viii, 407, 416.

[←71]

Στο ίδιο, viii, 417, 420 και πρβλ. την επιστολή τού δόγη με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1509, που επιβεβαιώνει τον διορισμό των έξι απεσταλμένων «για την εφαρμογή, τον χειρισμό, την εισαγωγή, τη σύναψη, την ολοκλήρωση και την υπογραφή καλής και καθαρής συνεννόησης, συμμαχίας, συνομοσπονδίας και ένωσης με τον ιερότατο και μακαριότατο κύριό μας, τον πάπα … κύριο Ιούλιο Β΄…» (ad practicandum, tractandum, ineundum, capitulandum, concludendum et sigillandum bonam et meram intelligentiam, ligam, foedus et unionem cum sanctissimo et beatissimo domino nostro domino Iulio… papa II…) στο Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 15 (27) και στο Cessi (επιμ.), Dispacci degli ambasciatori veneziani, έγγραφο με αριθ. 1, σελ. 3-4.

Το έγγραφο τής αποστολής των απεσταλμένων παρέχεται επίσης στο ίδιο, αριθ. ii, σελ. 4-10, ύστερα από το οποίο ο Cessi παρουσιάζει εννενηνταέξι επιστολές των απεσταλμένων από τις 25 Ιουνίου 1509 μέχρι τις 9 Ιανουαρίου 1510, που αναφέρουν λεπτομερώς την πορεία τής δύσκολης πρεσβείας τους στον πάπα.

[←72]

Cessi, Dispacci, αριθ. 7-8, σελ. 24-28, έγγραφα με ημερομηνία 6 Ιουλίου 1509. Sanudo, Diarii, viii, 502. Ο Ντομένικο Τρεβιζάν είχε τον υψηλότερο βαθμό μεταξύ των έξι απεσταλμένων. Οι επιστολές τους προς τον δόγη υπογράφονταν «ιππότες και επίτροποι και απεσταλμένοι τού Κολλέγιου» (D.T. eques et procurator et college oratores). Yπέθεταν ότι ο πάπας θα απαιτούσε από τούς Ενετούς να εξομολογηθούν την αμαρτία τους, να ζητήσουν συγνώμη και να αποδεχτούν πλήρως την εκκλησιαστική ποινή που τούς είχε επιβληθεί, ενώ όλα αυτά θα συμποσούνταν, όπως φοβούνταν, στην παπική απαίτηση να παραδώσει η Βενετία το Τρεβίζο και το Φριούλι στον Μαξιμιλιανό [Cessi, Dispacci, αριθ. 7, σελ. 24-25]. Αντιμετωπίζοντας τούς απεσταλμένους, οι καρδινάλιοι Καράφα και Ριάριο υποτίθεται ότι είχαν τη βοήθεια τού επισκόπου Πιέτρο ντε Ακκόλιτι τής Αγκώνας και τού παπικού γραμματέα και ιστορικού Σιγκισμόντο ντε Κόντι, ο οποίος δεν ήταν παρών στην πρώτη συνάντηση στις 6 Ιουλίου.

O Sigismondo, ii, 400-1 λέει ότι οι Ενετοί απεσταλμένοι έφτασαν στη Ρώμη στις 10 Ιουλίου (VI idus iulii, λάθος μεταφρασμένο σε il 9 Iuglio από τούς επιμελητές). Πρόκειται απλώς για λάθος τής μνήμης. Ο Sigismondo είχε δει τούς απεσταλμένους στις 8 Ιουλίου [Cessi, Dispacci, αριθ. 10, σελ. 30-31]. Η συνάντηση που περιγράφει ο Sigismondo φαίνεται ότι δεν έγινε παρά στις 8 Αυγούστου [Cessi, Dispacci, αριθ. 30, σελ. 68].

Οι επιστολές των ίδιων των απεσταλμένων προσδιορίζουν τον χρόνο τής άφιξής τους στη Ρώμη στις 10 μ.μ. περίπου τής 2ας Ιουλίου [Cessi, Dispacci, αριθ. 5-6, σελ. 21, 22]. Μπήκαν στη Ρώμη «το βράδυ τής 2ας τού μηνός, περίπου κατά την πρώτη ώρα τής νύχτας» (la sera di do circa prima hora di nocte). Τον Ιούλιο η ώρα μετριόταν συνήθως από τις 9 μ.μ. (δηλαδή εννέα η ώρα το βράδυ ήταν η 24η ώρα και στις δέκα άρχιζε η πρώτη ώρα, ενώ το μεσημέρι ήταν η 15η ώρα). Η φλωρεντινή (και ενετική) πρακτική μπορεί να σημειωθεί σε πολλά αποσπάσματα στο Diario… di Luca Landucci, επιμ. I. Del Badia, Φλωρεντία, 1883. O Landucci [σελ. 291 και εξής] αφηγείται επίσης τα συναρπαστικά γεγονότα τής άνοιξης και τού καλοκαιριού τού 1509: «Ω δύστυχοι Ενετοί, τι κάνετε;…» (O poveri Viniziani, che farete voi?…).

[←73]

Cessi, Dispacci, αριθ. 9, σελ. 29, έγγραφο με ημερομηνία 6 Ιουλίου.

[←74]

Cessi, Dispacci, αριθ. 10-11, σελ. 30-35, έγγραφα με ημερομηνία 8 και 9 Ιουλίου 1509. Αν και η επιστολή στις 9 τού μηνός (με λάθος ημερομηνία, στο ίδιο, σελ. 35) υπογράφεται ως συνήθως «ιππότες και επίτροποι και απεσταλμένοι τού Κολλέγιου» (D.T. eques, procurator, et college oratores), είναι ολόκληρη τού Τζιρολάμο Ντονάτο, αναφορά τής μακράς ακρόασής του από τον πάπα. Σύμφωνα με τον Sanudo ο πάπας κάλεσε τον Ντονάτο στις 7 μ.μ., (la sera, a hοre 22) [Diarii, viii, 510], τού οποίου η αναφορά είναι ενδιαφέρουσα και πρoβληματίζει, για το οποίο βλέπε πιο κάτω.

[←75]

Sanudo, Diarii, viii, 510-11. Ο Cessi, Dispacci, σελ. 35, σημείωση 1 πιστεύει ότι η περίληψη τού Sanudo τής επιστολής των απεσταλμένων στις 9 Ιουλίου, που περιγράφει την ακρόαση τού Ντονάτο από τον πάπα [στο ίδιο, αριθ. 11] αποτελεί «ανακριβή και μερική σύνοψη» (inesatto e parziale regesto), πράγμα που ίσως είναι αλήθεια όσον αφορά την περιγραφή τού Sanudo για τη συμπεριφορά τού πάπα κατά τη διάρκεια τής ακρόασης. Αλλά ο Sanudo παρέχει καλή περίληψη των όρων τού πάπα, για τούς οποίους οι απεσταλμένοι ήσαν πλήρως ενήμεροι, είτε ο πάπας τούς ανέφερε όλους απευθείας στον Ντονάτο είτε όχι κατά τη διάρκεια τής ακρόασης [όπως φαίνεται από τη δική τους περιγραφή των όρων σε δεύτερη επιστολή στις 9 Ιουλίου στον Cessi, στο ίδιο, αριθ. 12, σελ. 36-37]. Για παράδειγμα μια σύγκριση των συνόψεων (regesti) τού Sanudo με τις πρωτότυπες επιστολές τού Αντόνιο Τζουστινιάν λίγα χρόνια νωρίτερα αποκαλύπτει ότι τα Ημερολόγια (Diarii) φτιάχνονταν από ακριβείς περιλήψεις τής διπλωματικής αλληλογραφίας. Βέβαια μερικές φορές ο Sanudo περιλαμβάνει στις συνόψεις του (regesti) πληροφορία προερχόμενη από άλλες πηγές και περιστασιακά επιτρέπει να χρωματίζονται ή αναφορές του από πατριωτισμό ή άλλα αισθήματα.

[←76]

Sanudo, Diarii, viii, 512, 515-16. Στις 11 Ιουλίου (1509) οι Ενετοί απεσταλμένοι στη Ρώμη ενημέρωναν τον δόγη ότι θα ήταν δύσκολο να εξασφαλίσουν άφεση για τις μομφές [Cessi, Dispacci, αριθ. 13, σελ. 38], ενώ ο Sanudo, viii, 519 γράφει ότι «ο πάπας είναι σκληρότερος από ποτέ» (il papa è più duro cha mai).

[←77]

Cessi, Dispacci, αριθ. 14, σελ. 39, επιστολή τού Τζιρολάμο Ντονάτο προς τον δόγη με ημερομηνία 11 Ιουλίου 1509. Στις 17 τού μηνός οι απεσταλμένοι έγραφαν ότι ο πάπας σε εκκλησιαστικό συμβούλιο (έχοντας δώσει άφεση στον Ντονάτο στις 8 τού μηνός) είχε μόλις δώσει άφεση στις υπόλοιπους πέντε από αυτούς, έτσι ώστε να μπορούν τώρα όλοι να παρευρίσκονται στη λειτουργία [στο ίδιο, αριθ. 15, σελ. 40].

[←78]

Cessi, Dispacci, αριθ. 15, σελ. 40. Ο πάπας επέμενε ακόμη στον Μαξιμιλιανό. Ο πρώην ναύαρχος Αντόνιο Γκριμάνι είχε φύγει το πρωί (στις 17 Ιουλίου) για Βενετία μέσω Αγκώνας.

[←79]

Cessi, Dispacci, αριθ. 16, σελ. 41-44, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Ιουλίου 1509 και πρβλ. αριθ. 18, σελ. 49.

[←80]

Cessi, Dispacci, αριθ. 17, σελ. 45-46, όπως ανέφεραν οι Ενετοί απεσταλμένοι στη Ρώμη, επιστολή με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1509. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 18, σελ. 47, επιστολή με ημερομηνία 21 Ιουλίου στην οποία ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ αναφέρεται να λέει «ότι η επιχείρηση εναντίον των Τούρκων ποτέ δεν θα γινόταν τέλεια, αν πρώτα δεν εξολοθρευόταν εντελώς το όνομα Ενετός!» (che l’ impresa contra i Turchi non se faria mai perfectamente, se prima non se extingueva in tuto el nome veneto!). Παρ’ όλα αυτά ο Λουδοβίκος έλεγε ότι θα σεβόταν σε αυτό την κρίση τού πάπα.

[←81]

Cessi, Dispacci, αριθ. 19, σελ. 50-51. Ο πάπας εμφανιζόταν να πιστεύει ότι η προοπτική για σταυροφορία ήταν πολύ καλή. Όμως πρώτα ήταν απαραίτητο να συντριβεί η «υπερηφάνεια και απληστία τής Βενετίας» (superbia et avaritia Venetorum), όπως εξηγούσε σε σημείωμα στις 28 Ιουλίου 1509 προς τον βασιλιά Σίγκισμουντ τής Πολωνίας, προς τον οποίο έγραφε «για γενική εκστρατεία εναντίον των Τούρκων» (in facto generalis expeditionis contra Turchum) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλα 211-212, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. φύλλο 213].

[←82]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 24 (36), «προς τούς απεσταλμένους μας στην παπική κούρτη» (oratoribus nostris in Curia), έγγραφο με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1509. Η επιστολή στάλθηκε με ημερομηνία 15 Ιουλίου. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 51-52 (63-64), με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου 1509. Aπευθύνθηκε επίσης στους έξι απεσταλμένους στη Ρώμη.

[←83]

Sen. Secreta, Reg. 12, φύλλο 25 (37), «προς τούς απεσταλμένους μας στην παπική κούρτη» (oratoribus nostris in Curia), έγγραφο με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1509:

«Όντας όλες αυτές τις προηγούμενες ημέρες η πόλη τής Πάδουας με διακαή επιθυμία να επιστρέψει στη διακυβέρνηση και υπακοή τής Σινιορίας μας, τελικά σήμερα το πρωί, όπως επέτρεψε η θεία καλοσύνη, έχοντας κληθεί από όλον αυτό τον λαό (που γνωρίζει ότι δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτή την πόλη μας) ο ευγενής Αντρέα Γκρίττι, γενικός μας επιστάτης, με τμήμα τού στρατού, εισήλθε στην εν λόγω πόλη με τόσες επευφημίες, ζητωκραυγές και γενική ικανοποίηση όλων, που δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε, θέλουμε ως εκ τούτου και δεσμευόμαστε ότι η επιτυχία αυτή πρέπει να κάνει κατανοητό το όνομά μας στην παπική του μακαριότητα, για τον οποίο παραμένουμε βέβαιοι ότι κάθε δική μας ευημερία και καλό θα τού δίνει χαρά και ικανοποίηση, αφού θεωρούμε σταθερά ως δεδομένο, ότι όλες οι περιοχές μας στην ενδοχώρα και κοντά στη θάλασσα βρίσκονται πάντοτε σε κάθε εντολή και διάθεση τής Αγιότητάς του και προς όφελος και συγκλονισμό όλων των δικών του και τής Αγίας Αποστολικής Έδρας, όπως γράφουμε ακόμη πιο αναλυτικά στην άλλη επισυναπτόμενη επιστολή μας. Υπέρ 159, κατά 6, λευκά 0».

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 29 (41).

(Essendo stà tuti questi superiori zorni la cità de Padoa cum uno ardentissimo desyderio de ritornare al governo et obedientia dela Signoria nostra, tandem questa matina, cussì permittente la divina bontà, chiamato da tuto quel populo (quale cognosce non poter viver senza questa cità nostra) el nobel homo Andrea Gritti provedador nostro general cum parte del exercito è intrato in dicta cità cum tanto plauso, iubilo, et contento universale de tuti che non ve lo possamo explicare, volemo adunque et commettemovi che tal successo debiate far intender nostro nomine ala pontificia Beatitudine, la qual se rendemo certi che de ogni bene et prosperità nostra ne receverà contento et satisfactione, essendo nostro firmissimo presupposito che tute le cosse nostre terrestre et maritime siano sempre ad ogni commando et dispositione de sua Sanctità et a beneficio et commotio de tuti li sui et de quella Sancta Apostolica Sede, come per le altre nostre alligate etiam più particularmente ve scrivemo. De parte 159, de non 6, non synceri 0.)

[←84]

Sanudo, Diarii, viii, 353, 354-55.

[←85]

Η εκκλησία τής Σάντα Μαρίνα κλείστηκε το 1818 και κατεδαφίστηκε δύο χρόνια αργότερα. Οι δόγηδες Μικέλε Στένο (πέθανε το 1413) και Νικκολό Μαρτσέλλο (πέθανε το 1474) είχαν ταφεί εκεί. Οι τάφοι τους βρίσκονται τώρα στην εκκλησία των Αγίων Ιωάννη και Παύλου. Σήμερα τη θέση τής Εκκλησίας τής Σάντα Μαρίνα σηματοδοτεί (λίγο-πολύ) η μικρή πλατεία Καμπιέλλο ντέλλα Κιέζα (Campiello della Chiesa), ακριβώς δίπλα στο Κάμπο Σάντα Μαρίνα. Πρβλ. Giulio Lorenzetti, Venezia e it suo estuario, Τεργέστη, 1974, σελ. 329.

Στις 25 Ιουνίου 1512, τρία χρόνια μετά την ανάκτηση τής Πάδουας, η Ενετική Γερουσία ψήφισε ότι η μέρα τής γιορτής τής Αγίας Μαρίνας θα γινόταν κρατική αργία,

«ενώ απαγορευόταν σε όλη την πόλη, με τις αυστηρότερες ποινές να ανοίξουν καταστήματα ή εργασίες ή να γίνει οτιδήποτε γίνεται κατά τις συνηθισμένες ημέρες τής εβδομάδας» [Sanudo, Diarii, xiv, 420].

(sitque sub gravissimis poenis vetitum in tota urbe aperire apothecas aut laborare, sive aliquid feriale agere)

[←86]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 25 (37), «προς γενικό φροντιστή Γκρίττι» (provisori generali Gritti), έγγραφο με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1509.

[←87]

Cessi, Dispacci, αριθ. 20, σελ. 52-53, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 23 Ιουλίου 1509. Για την ενετική ανακατάληψη τής Πάδουας, βλέπε Sanudo, Diarii, viii, 520 και εξής και ιδιαίτερα Ρ. Zanetti, “L’assedio di Padova del 1509 in correlazione alla guerra combattuta nel Veneto dal maggio all’ottobre”, Nuovo Archivio veneto, 2η σειρά, ii (Βενετία, 1891), 5-168, ιδιαίτερα σελ. 18 και εξής και σημειώστε Lester J. Libby, Jr., “The Reconquest of Padua in 1509 according to the Diary of Girolamo Priuli”, Renaissance Quarterly,, xxviιι (1975), 323-31. Οι Ενετοί ήσαν πρόθυμοι να ενωθούν με τον πάπα και τον Μαξιμιλιανό για να διώξουν τούς Γάλλους από το Μιλάνο και να δώσουν το δουκάτο στον γιο τού Λοντοβίκο ιλ Μόρο [Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 25-26 (37-38)].

[←88]

Cessi, Dispacci, αριθ. 27, σελ. 60-61, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 29 Ιουλίου 1509. Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 9, 14, 23, 25-26, 38-39. Καθώς αυξανόταν η έχθρα τού Ιουλίου Β΄ απέναντι στους Ενετούς κατά τη διάρκεια των μηνών που ακολούθησαν, ο Ραφφαέλε Ριάριο τον προειδοποίησε ότι η υποταγή τής Βενετίας στους Γάλλους «δεν θα ήταν δυνατή χωρίς προφανή κίνδυνο για την Αγία Έδρα και ολόκληρη την παπική κούρτη» (non potria esser senza manifesto periculo de questa Sancta Sede et de tuta la Corte Romana) [Cessi, ό. π., αριθ. 82, σελ. 190, αναφορά τού Τζιρολάμο Ντονάτο προς τον δόγη με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1509 και πρβλ. Sanudo, ix, 414].

[←89]

Cessi, Dispacci, αριθ. 28, σελ. 62-63, επιστολή με ημερομηνία 4 Αυγούστου 1509.

[←90]

Cessi, Dispacci, αριθ. 29, σελ. 65-67, επιστολή με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1509, ενώ για τη στρατιωτική βοήθεια τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ προς τον Μαξιμιλιανό, πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 33, σελ. 80.

[←91]

Ο Γκονζάγκα συνελήφθη αιχμάλωτος (με πολλά λάφυρα) στις 8 Αυγούστου 1509, κοντά στην πόλη Ίζολα ντέλλα Σκάλα. Βρισκόταν καθ’ οδόν από Βερόνα προς Λενιάνο, το οποίο ανέμενε να πάρει. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 35 (47), 36 (48), 44 (56), 45 (57) κλπ. και ιδιαίτερα Roberto Cessi, “La cattura del marchese Francesco Gonzaga di Mantova e le prime trattative per la sua liberazione”, Nuovo Archivio veneto, XXV-1 (νέα σειρά, ann. XIII, 1913), 144-76).

[←92]

Sanudo, Diarii, ix, 81: «Και μαθαίνοντας αυτό το νέο, έξαλλος ο πάπας πέταξε κάτω τον σκούφο του» (Et intesa questa nova, il papa furioe, butando la bareta per terra…), αλλά βλέπε Cessi, Dispacci, αριθ. 31, σελ. 73-74, με τη σημείωση τού επιμελητή και πρβλ. σελ. 77, 80, 94-95, 107-8, 160, 169, 192, 195-96, 212 για τη φυλάκιση τού Φραντσέσκο Γκονζάγκα. Πρβλ. επίσης Sanudo, IX, 25, 33, 34, 35, 36, 37-38, 41-42, 45, 53, 62, κλπ., 104, 134 και αλλού και Priuli, IV, 131. Ο Φραντσέσκο Γκονζάγκα έτρεφε καποια δυσαρέσκεια εναντίον τής Δημοκρατίας, από τότε που απολύθηκε από τη θέση τού γενικού διοικητή των ενετικών δυνάμεων μετά τη μάχη τού Φορνόβο (που έλαβε χώρα τον Ιούλιο τού 1405). τούς Τούρκους απασχολούσε πολύ η σύλληψή του [Sanudo, ix, 527], γιατί οι Γκονζάγκα διατηρούσαν φιλική σχέση με την Πύλη.

Διακηρύσσοντας ότι η Ένωση τού Καμπραί είχε σχηματιστεί εναντίον τής Βενετίας, επειδή η Σινιορία δεν θα παραβίαζε την πίστη της προς την Πύλη, στις 11 Σεπτεμβρίου (1509) ο δόγης και η Γερουσία έγραψαν στον βαΐλο Αντρέα Φόσκολο στην Ισταμπούλ για την πρόσφατη επιτυχία των δυνάμεών τους στην περιοχή τής Βερόνα, όπου ο Γκονζάγκα είχε συλληφθεί στην Ίζολα ντέλλα Σκάλα, κωμόπολη επί τού ποταμού Τάρταρο:

«…Σημειώνουμε ότι τις προηγούμενες ημέρες είχαμε είδηση ότι στο Βερονέζε είχε συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός ιππέων με αρχηγό τον κύριο μαρκήσιο τής Μάντουα, για να προχωρήσουν να ενωθούν με την αυτοκρατορική Μεγαλειότητα που ήταν εκεί, ενώ τώρα δηλαδή με πολυάριθμο στρατό θα βρεθούν σύντομα στα εδάφη τής Πάδουας για να επιτεθούν. Αμέσως μόλις έμαθαν αυτή την είδηση, οι επιστάτες μας έστειλαν πάνοπλους άνδρες και πεζικό να βρουν τούς εχθρούς στο Βερονέζε, στην Ίζολα ντέλλα Σκάλα, όπου επρόκειτο να υποστούν δυναμικά από τα χέρια των δικών μας σφαγή ιππέων περισσότερων από εξακόσιους, ενώ οι υπόλοιποι τράπηκαν σε φυγή.

(…Ve significamo come havuta neli superior zorni noticia che nel Veronese se adunavano gran numero de zente a cavallo, el forzocapo de quelle il signor Marchese de Mantoa, per venirse a coniunger cum la cesarea Maestà existente alhora, et al presente etiam cum numeroso exercito propinquo alla terra de Padoa per oppugnarla, subito havuto questo li proveditori nostri mandorono dele zente d’ arme et fantarie a trovar li inimici in Veronese ad Isola de la Scala, dove furono alle mano li nostri vigorosamente li ruppeno et preseno da cavalli più de 600, el resto fugati.

Υπήρξε καλή λεία ωραίων αλόγων, καθώς και ενδυμάτων, ασημικών και χρημάτων. Συνελήφθη ένα μεγάλο πρόσωπο, διοικητής των Γάλλων ανδρών, ενώ η νίκη ήταν μεγαλύτερη όσον αφορά το άτομο τού ίδιου τού μαρκησίου τής Μάντουα, ο οποίος συνελήφθη και οδηγήθηκε σε αυτή την πόλη, όπου επί τού παρόντος κρατείται υπό καλή φρούρηση. Από αυτό το ευτυχές αποτέλεσμα ελπίζουμε να διεκδικήσουμε κι άλλες επιτυχίες, ευγνώμονες σε όσους αγαπούν, έχοντας πάνω απ’ όλα εμπιστοσύνη ότι ο Κύριος ο Θεός δεν πρόκειται να αφήσει να λείψει η χάρη του για τη δίκαιη υπόθεση που έχουμε με το μέρος μας και επίσης γιατί έχουμε τη γενική εύνοια όλου τού λαού και των αγροτών μας, οι οποίοι με απίστευτο πάθος έχουν πάρει τα όπλα στο χέρι για εμάς. Όμως, παρά το γεγονός ότι έχουμε μεγάλο στρατό στην Πάδουα, δεν θα παραλείψουμε να μεγεθύνουμε τις δυνάμεις μας, επαγρυπνώντας με κάθε δύναμη και ικανότητά μας, για να διατηρήσουμε και να υπερασπιστούμε όλες αυτές τις δυνατότητες, τόσο υπέρμετρα συνδυασμένες και προσανατολισμένες στην καταστροφή μας, όχι για κανέναν άλλο λόγο, εκτός από το ότι δεν θελήσαμε να υποκύψουμε στους άδικους πόθους τους … επειδή έχουμε αποφασίσει ότι δεν θέλουμε να σπάσουμε την καλή φιλία μας με αυτόν τον επιφανέστατο Μεγάλο Άρχοντα…»

Bona preda fu sì de cavalli bellissimi come de robe, argenti, et danari. Preseno uno gran personazo gubernator dele zente francese, et la victoria fu mazor per la persona propria del dicto Marchese de Mantoa, el qual fu preso et condutto in questa cità, dove l’è al presente retenuto in bona custodia, dal qual prospero effecto speramo per zornata farve intender deli altri successi grati a chi ne ama, principalissimamente confidandone che ‘l Signor Dio non ce sia per lassar mancar la gratia sua per la iusta causa che havemo dal canto nostro et poi perchè habiamo il favor universalmente de tuti i populi et contadini nostri, quali cum uno ardor incredibile hanno prese le arme in mano per nui. Et tutavia ultra che habiamo uno grosso exercito in Padoa, non mancamo de augumentar le force nostre, invigilando cum ogni poter et facultà nostre per conservarne et defender da tute queste potentie cussì effrenatamente coniurate et venute alla ruina nostra, non per altra causa salvo per non haver nui voluto condescender alle inique voglie loro … per haver nui determinato non voller romper la bona amicitia nostra cum quel illustrissimo Gran Signor…)

[Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 51 (63), «προς τον βαΐλο μας στην Κωνσταντινούπολη» (baylo nostro Constantinopoli) και πρβλ. φύλλο 54 (66)].

Για το υπόβαθρο βλέπε Hans Joachim Kissling, Sultan Bâjezîd’s II : Beziehungen zu Markgraf Francesco II. von Gonzaga, Μόναχο, 1965 και για το εδώ θέμα σημειώστε ιδιαίτερα σελ. 106 και εξής (στο Münchener Universitätsschriften… der Philosophischen Fakultat, I).

[←93]

Cessi, Dispacci, αριθ. 33, σελ. 80-81, επιστολή με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1509: «Αυτή η έρευνα φαινόταν να απορροφά τον ποντίφηκα, που δε ήθελε να συναινέσει…» (Questa rechiesta è parsa al Pontefice absurda, nè ha voluto consentir…) πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 83, 135-36.

Ο βασιλιάς τής Ουγγαρίας δεν ήταν πρόθυμος να προσχωρήσει στην Ένωση τού Καμπραί [στο ίδιο, ix, 136], Cessi, Dispacci, αριθ. 34, σελ. 84 και αλλού και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 34-35 (46-47).

[←94]

Cessi, Dispacci, αριθ. 32, σελ. 77 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 54 (66), με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1509.

[←95]

Cessi, Dispacci, αριθ. 34, σελ. 84, επιστολή με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1509.

[←96]

Πρβλ. Felix Gilbert, The Pope, His Banker, and Venice, Καίμπριτζ, Mασσ., 1980, σελ. 27 και εξής.

[←97]

Cessi, Dispacci, αριθ. 34-35, σελ. 84, 86-87, επιστολές με ημερομηνία 23-24 Αυγούστου 1509. Για τον βασιλιά τής Ουγγαρίας βλέπε στο ίδιο, αριθ. 56, σελ. 131-32, με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου 1509 και πρβλ. σελ. 135, 140-41. Sanudo, Diarii, viii, 546 και τομ. IX, στήλες 148-49. Για τη συμφωνία μεταξύ Μαξιμιλιανού και Φερδινάνδου πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1509, αριθ. 29. τομ. xx (1694), σελ. 70. Στις 10 Ιουνίου 1509 ο Φερδινάνδος είχε γράψει στον πάπα από το Βαγιαδολίδ:

«…Μαθαίνουμε τη νίκη την οποία ο παντοδύναμος Θεός αποφάσισε να δώσει στην Αγιότητά σας, στην ανάκτηση των εδαφών τής Εκκλησίας που είχαν καταληφθεί από τούς Ενετούς, και ότι η Αγιότητά σας είναι αποφασισμένη, πριν κατατεθούν τα όπλα, να ακολουθήσουν όλοι οι σύμμαχοι τη Μακαριότητά σας σε εκστρατεία εναντίον των Τούρκων, εχθρών τής Καθολικής πίστης, έχω φυσικά αισθήματα μεγάλης χαράς, Μακαριότατε Πατέρα, για την προαναφερθείσα νίκη. … Γιατί αυτή η υπόθεση ήταν δίκαιη και ευσεβής και τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να αναμένεται από μεγάλη συνομοσπονδία. Και με τη μεγαλύτερη χαρά αισθάνομαι τον ιερό ζήλο και τη θέρμη με την οποία η Αγιότητά σας φιλοδοξεί να αγκαλιάσει αυτή την ιερή εκστρατεία εναντίον των Τούρκων και θέλει να προετοιμάζονται γι’ αυτήν όλοι οι σύμμαχοι…» [Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλα 214-215].

(…intellexi victoriam quam deo optimo rnaximo placuit dare Sanctitati vestre in recuperatione terrarum Ecelesie a Venetis occupatarum et quoniam deliberata est Sanctitas vestra quod antequam arma deponantur omnes confederati sequamur beatitudinem vestram in expeditionem contra Thurcos, fidei Catholice inimicos, affectus sum profecto magno gaudio, beatissime pater, de prefata victoria…. Nam quia causa erat iusta et pya et confederatio magna nil aliud potuit sperari. Tum maiori gaudio sum affectus de sancto zelo et fervore quibus Sanctitas vestra hanc sanctam expeditionem contra Turcos amplectitur cupitque et volt ut ad illam omnes confederati accingamur…)

Τρεις εβδομάδες αργότερα, στις 2 Ιουλίου, ο Φερδινάνδος έγραψε πάλι με παρόμοιο τρόπο [στο ίδιο, φύλλα 215-216].

[←98]

Cessi, Dispacci, αριθ. 38, σελ. 92-93, επιστολή με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1509 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 97-98, 120, 123, 128, 150-51 και αλλού για την ενετική περιπολία στην Αδριατική. Σύμφωνα με τούς Ενετούς, η ελεύθερη ναυσιπλοϊα στην Αδριατική θα ακύρωνε συγκεκριμένα άρθρα συμφωνιών (capitoli) που είχαν με τούς Τούρκους [στο ίδιο, αριθ. 75, σελ. 172]. Για την προφανή αφοσίωση τού Ιουλίου Β΄ στη σταυροφορία σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 51, σελ. 122, επιστολή τού Τζιρολάμο Ντονάτο με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1509.

[←99]

Cessi, Dispacci, αριθ. 40, σελ. 98, επιστολή με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1509 (με λάθος ημερομηνία στον τίτλο τού Cessi).

[←100]

Πρβλ. Cessi, Dispacci, αριθ. 43, σελ. 103-4 με ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1509 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 135, 181-82 και βλέπε ιδιαίτερα αριθ. 51, σελ. 120-22.

[←101]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 6 και εξής (18 και εξής), 51 και εξής (63 και εξής.) και αλλού.

[←102]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 57 (69).

[←103]

Στο ίδιο, Reg. 42, φύλλο 59 (71). Η πληρωμή και οι παραδόσεις θα γίνονταν πιθανώς στην Αυλώνα (Valona) ή στο Κότορ (Cattaro) [φύλλο 58].

[←104]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 61-62 (73-74), «προς τον πρόξενό μας στην Αλεξάνδρεια» (consuli nostro in Alexandria), έγγραφο με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1509. Παρόμοια τηρουμένων των αναλογιών (mutatis mutandis) επιστολή στάλθηκε στον Πιέτρο Ζεν, τον Ενετό πρόξενο στη Δαμασκό.

[←105]

Cessi, Dispacci, αριθ. 49, σελ. 114-15, επιστολή με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1509 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 124-25, 127, 132-33, 134, 137 για το ζήτημα των γαλλικών επιδομάτων.

[←106]

Cessi, Dispacci, αριθ. 55, σελ. 130, επιστολή με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1509 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 124-25, 135. Σύντομα έφτασαν νέα στη Ρώμη ότι ο στρατός τού Μαξιμιλιανού «διαλυόταν» (se va dissolvando) [στο ίδιο, αριθ. 59, σελ. 140, με ημερομηνία 25 Οκτωβρίου 1509]. Μετά τη γαλλική νίκη στο Αγκναντέλλο, η αυτοκρατορική αποτυχία στην πολιορκία τής Πάδουας ήταν το πιο σημαντικό στρατιωτικό γεγονός στον πόλεμο τής Ένωσης τού Καμπραί. Όπως σημειώθηκε πιο πάνω, το πρελούδιο τού Αγκναντέλλο καθώς και η πορεία και οι επιπτώσεις τής πολιορκίας τής Πάδουας μπορούν να εξεταστούν στο Ρ. Zanetti, «L Assedio di Padova del 1509», Nuovo Archivio veneto, 2η σειρά, ii (1891), 5-168, ενώ για την αποτυχία τού Μαξιμιλιανού να ανακαταλάβει την Πάδουα μεταξύ Ιουλίου και αρχών Οκτωβρίου 1509, βλέπε ιδιαίτερα στο ίδιο, σελ. 69 και εξής, 94-117, με πολυάριθμα έγγραφα. Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 119 και εξής.

[←107]

Cessi, Dispacci, αριθ. 59, σελ. 140, επιστολή των Ενετών απεσταλμένων στη Ρώμη προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 25 Οκτωβρίου 1509.

[←108]

Cessi, Dispacci, αριθ. 60, σελ. 142 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 80-81 (90 91). Ο Ιούλιος Β΄ διαβεβαιώθηκε ότι οι Ενετοί δεν θα έκαναν καμμία συμφωνία ή συμμαχία με τον Μαξιμιλιανό, που θα εξαιρούσε την Αγία Έδρα [Cessi, Dispacci, σελ. 143 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 145-46, 148 και Sanudo, Diarii, ix, 296-97].

[←109]

Cessi, Dispacci, αριθ. 59, σελ. 140-41 και πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 296, από επιστολή τού Πάολο Καπέλλο, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Οκτωβρίου 1509: «… o πάπας απάντησε [δηλαδή στον Ούγγρο απεσταλμένο, τού οποίου ο βασιλιάς ήθελε να ανακτήσει «τη Δαλματία που κατείχαν οι Ενετοί» (la Dalmatia possessa per Venitiani)],

ότι δεν ήθελε να δώσει χρήματα για να κάνουν πόλεμο εναντίον χριστιανών, αλλά καλύτερα εναντίον των απίστων και τότε θα τούς έδινε κι άλλους άνδρες».

(… Il papa li rispose non vol dar danari a far guerra contra Cristiani, ma ben contra infedeli, e tunc li darà etiam zente.)

[←110]

Cessi, Dispacci, αριθ. 59, σελ. 141, με ημερομηνία 25 Οκτωβρίου 1509. Σε επιστολές στις 5 και 21 Οκτωβρίου ο βαΐλος Αντρέα Φόσκολο πληροφορούσε τη Σινιορία ότι προχωρούσαν με εντατικό ρυθμό εργασίες στα τείχη τής Ισταμπούλ [Sanudo, Diarii, ix, 336, 338].

[←111]

Sanudo, Diarii, ix, 336, 338, 563-65 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1509, αριθ. 34, τομ. xx (1694), σελ. 71-72. Μια πρώιμη γερμανική «εφημερίδα» αφιερωμένη στο σεισμό τής 14ης Σεπτεμβρίου, τυπώθηκε από τον Ruloff Spot στην Κολωνία το 1509-1510 [πρβλ. Carl Göllner, Turcica, 1 (1961), αριθ. 38, σελ. 39 και τον κατάλογο τού αρχαιολάτρη βιβλιοπώλη Jacques Rosenthal, Emblattdrücke … 1455-1519, Katalog 92, Μόναχο, χωρίς ημερομηνία, αριθ. 96, σελ. 61-62]. Αργότερα δόθηκε εντολή να σταλούν τετρακόσιοι εργάτες από τον Μοριά στην Ισταμπούλ και την Αδριανούπολη, για να βοηθήσουν στην επισκευή των ζημιών που είχε προκαλέσει ο σεισμός [Sanudo, x, 50]. Για λεπτομέρειες για το σεισμό βλέπε Joseph Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ii (Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 349-51 και J. W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii (Γκότα, 1854), 560-61. Λέγεται ότι σε τρεις μήνες 80.000 εργάτες ανοικοδόμησαν δεκαοκτώ μίλια τειχών και τα περισσότερα από τα σπίτια που είχαν καταστραφεί στην Ισταμπούλ.

[←112]

Cessi, Dispacci, αριθ. 64, σελ. 150. Η Αδριατική συνεπαγόταν συγκεκριμένες συμφωνίες με τούς Τούρκους, τις οποίες οι Ενετοί δεν ήθελαν να διαταράξει ο πάπας [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 75, σελ. 172].

[←113]

Cessi, Dispacci, αριθ. 38, σελ. 92, επιστολή των απεσταλμένων στη Ρώμη προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1509.

[←114]

Cessi, Dispacci, αριθ. 64, σελ. 149-50 και εξής, επιστολή με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1509: «… Οι Τούρκοι κάνουν επιδρομές όπου θέλουν…» (…Turchi scorreriano dove volesseno…).

Αν και οι Ενετοί απεσταλμένοι στη Ρώμη φαίνεται ότι αγρυπνούσαν για τα συμφέροντα τής Δημοκρατίας, κατηγορήθηκαν από την κυβέρνηση τής πατρίδας για αδιαφορία [στο ίδιο, αριθ. 65, σελ. 153].

Η συζήτηση για την «εκστρατεία εναντίον των απίστων Τούρκων» (expeditio contra perfidos Turcos) δεν σταματούσε ποτέ. Πρβλ. τα έγγραφα τού 1509-1510 στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλα 218-223, 225-227, με τούς συνήθεις θρήνους για «τόσα πολλά ιερά προσκυνήματα και ναούς παραβιασμένους, μολυσμένους, λαφυραγωγημένους» (tot sanctissima delubra atque templa violata, profanata, spoliata, φύλλο 221) και για «τη διχόνοια των χριστιανών ηγεμόνων» (principum Christianorum discordia, φύλλο 226), κλπ.

[←115]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 77-78 (87-88), «οδηγία προς τον λαμπρό κύριο Μπαρτολομμέο Φιρμάνο, που αναχωρεί για την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα» (instructio danda magnifico D. Bartholomeo Firmiano captivo proficiscenti ad cesaream Maiestatem), έγγραφο με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1509:

«Υπέροχε κύριε Μπαρτολομμέο θα κάνετε γνωστό στην αυτοκρατορική Μεγαλειότητα ότι όντας ήδη το κράτος μας πάντοτε αφοσιωμένο σε αυτόν και στους επιφανείς και γαληνότατους προγόνους του, είχαμε συνεχώς την επιθυμία να είμαστε πολύ ενωμένοι μαζί του, και επίσης με τον ίδιο τρόπο τώρα θεωρούμε φυσικό να συνεχίσει το κράτος μας με απόλυτο σεβασμό προς την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα και την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. … Θα δηλώσετε επιπλέον στην εν λόγω Μεγαλειότητα ότι αναγνωρίζοντας αυτός, όπως ξέρουμε πολύ καλά ότι αναγνωρίζει ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας, δικός του φυσικός και πολύ σκληρός εχθρός, έχοντας τόσες και τόσες φορές σπάσει την πίστη, έχει ήδη φτάσει, από τις ευτυχείς επιτυχίες, σε τέτοια έπαρση και υπεροψία, ώστε να φιλοδοξεί όχι μόνο να καταλάβει και να κατέχει ολόκληρη την Ιταλία, αλλά επίσης να γίνει αυτοκράτορας των χριστιανών και να επιβάλει αυτός Ρωμαίο ποντίφηκα, οι μέρες προτρέπουν ιδιαιτέρως να ενωθεί και να συμμαχήσει με τη Σινιορία μας, και ότι εμείς είμαστε πολύ ικανοποιημένοι να προχωρήσουμε σε κατανόηση και συμμαχία με την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα και να αρπάξουμε από τον εν λόγω βασιλιά τής Γαλλίας το κράτος τού Μιλάνου και επίσης να υπερασπιστούμε κάθε άλλη επιχείρηση, που θα κάνουμε σε σχέση με τη δική μας συνομοσπονδία, και για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να μάς λείψουν τα χρήματα, ο στρατός και δικοί μας άνδρες, τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα, στον οποίο θα πείτε επίσης ότι εμείς θέλουμε να αναγνωρίσουμε τα εδάφη που κατέχονται και τα άτομα που είναι υπήκοοι στην αυτοκρατορία τής Μεγαλειότητάς του με την απογραφή και αναγνώριση που θα είναι κατάλληλη, ενώ παρομοίως, όταν ανακτήσει η Μεγαλειότητά του το κράτος τού Μιλάνου, όπως αναμφίβολα θα συμβεί, επιθυμούμε να αναγνωρίσουμε τα εδάφη και τούς τόπους που αποσπάστηκαν από τον βασιλιά τής Γαλλίας στον σημερινό πόλεμο.

(Magnifice D. Bartholomee vuy farete intender ala Maestà cesarea che essendo stà il stato nostro sempre devotissimo de quella et de li illustrissimi et serenissimi sui progenitori continuamente habiamo havuto desyderio de esser unitissimi cum ley, et cussì etiam al presente siamo per esser natural al stato nostro proseguir de summa reverentia la cesarea Maestà sua et el Sacro Romano Imperio. … Dechiarirete preterea ala dicta Maestà che cognoscendo luy, come sapemo molto ben la cognosce, el re de Franza suo natural et accerrimo inimico che tante et tante fiate li ha rota la fede esser hormai per i prosperi successi devenuto in tanta elatione et superbia che l’ aspira non solum ala occupation et dominio de tuta Italia ma etiam ad farsi imperator de Christiani et ad far Romano pontefice, la die esser promptissima ad unirse et ligarse cum la Signoria nostra, et che nuy semo molto ben contenti de venir ad intelligentia et liga cum sua cesarea Maestà et ad cazar el dicto re de Franza del stato de Milano et etiam ad tuor ogni altra impresa che farà a proposito de la conphederation nostra, et a questo effecto non siamo per mancharli de danari, de lo exercito et zente nostre si terrestre come maritime, li direte etiam che nuy volemo recognoscer le terre tenimo et le perse subiecte al imperio da sua Maestà cesarea cum quel censo et recognition che sii conveniente, et similiter recuperando sua Maestà, come senza dubio succederà, el stato de Milano, volemo recognoscer le terre et lochi toltone dal re de Franza in la presente guerra.

Τελικά, αν η Μεγαλειότητά του θελήσει, όπως από κάθε άποψη και εκτίμηση θέλουν αυτές οι μέρες, να ακούσει και να ακολουθήσει την πρότασή μας, η οποία είναι εκ των πραγμάτων τού είδους που θα τον κάνει αθάνατο και ένδοξο, ας προστάξει αν θέλει να στείλουμε έναν ή περισσότερους απεσταλμένους κρυφά ή φανερά ή αν θέλει να στείλει εκείνος εδώ για να συνάψουν και να σφραγίσουν τη συνομοσπονδία μας, γιατί σταθερή μας πρόθεση είναι να είμαστε πολύ υπάκουοι και αφοσιωμένοι γιοι του. Υπέρ 153, κατά 33, λευκά 1».

Demum volendo sua Maestà come per ogni ragion et respecto la die voler udir et attender ale proposotion nostre che in effecto sono de sorte che la renderano immortal et gloriosa, la ordeni se la vuol li mandamo uno o più oratori o secreti o palesi o se la vuol mandar ley de qui per capitular et sigillar la conphederation nostra, perchè nostra firma intention è de esser sui obsequentissimi et devotissimi fioli. De parte 153, de non 33, non synceri 1.)

Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 300.

[←116]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 78 (88), έγγραφο με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1509.

[←117]

Στο ίδιο, Reg. 42. τομ. 82 (92).

[←118]

Cessi, Dispacci, αριθ. 67, σελ. 155-56. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 71 (83). M. Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates (1878), σελ. 181. Pastor, Hist. Popes, vi, 318 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 769. Συνολικά η περιγραφή τού Pastor φαίνεται αδικαιολόγητα προκατειλημμένη εναντίον των Ενετών, των οποίων η «παλαιά αλαζονεία» (alter Übermut) ήταν ελάχιστα μεγαλύτερη από εκείνη τού ίδιου τού Ιουλίου. Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 305. Ο Sanudo είναι κατανοητά όχι ευνοϊκά διακείμενος προς τον Ιούλιο, για τον οποίο παρ’ όλα αυτά αναφέρει ότι ευνοούσε μια ενετο-οθωμανική ειρήνη ως εμπόδιο στην περαιτέρω γαλλική επιθετικότητα [Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 80 (90), που αναφέρθηκε πιο πάνω].

[←119]

Cessi, Dispacci, αριθ. 69, σελ. 159-60, επιστολή με ημερομηνία 9 Νοεμβρίου 1509. Sanudo, Diarii, ix, 321-22. Οι παπικές και ενετικές θέσεις συνοψίζονται σε επιστολές στις 18 και 22 Νοεμβρίου και 1 Δεκεμβρίου 1509 [Cessi, ό. π., αριθ. 74-75, 78, σελ. 167-74, 179-86]. Η σταυροφορία προβάλλει ιδιαιτέρως στην επιστολή τής 1ης Δεκεμβρίου.

[←120]

Cessi, Dispacci, αριθ. 73, σελ. 163-66, επιστολή με ημερομηνία 16 Νοεμβρίου 1509. Ο Τζέημς Δ’ επικύρωσε τη συνθήκη με τον Ερρίκο Η’ (που είχε πρωτογίνει με τον Ερρίκο Ζ΄) στις 28 Νοεμβρίου [R. K. Hannay, R. L. Mackie και A. Spilman, Letters of James IV, Εδιμβούργο, 1953, αριθ. 280, σελ. 159]. Ο νεαρός Ερρίκος έπαιρνε πολεμοχαρή στάση απέναντι στον Λουδοβίκο ΙΒ΄ [Sanudo, Diarii, ix, 439], ο οποίος συνέχιζε να προσπαθεί να ξεσηκώσει τον βασιλιά τής Σκωτίας εναντίον τής Αγγλίας [στο ίδιο, ix, 440].

[←121]

Priuli, v, 32, υπό την ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου, αναφερόμενο από τον Cessi, Dispacci, σελ. 166, σημείωση. Στις 26 Νοεμβρίου 1509 οι Ενετοί απεσταλμένοι επιδίωξαν την υποστήριξη τού Κρίστοφερ Μπαίνμπριτζ, αρχιεπισκόπου τής Υόρκης, που βρισκόταν τότε σε πρεσβεία στη Ρώμη [Cessi, ό. π., αριθ. 77, σελ. 175 και εξής. Sanudo, Diarii, ix, 372 και D. S. Chambers, Cardinal Bainbridge in the court of Rome (1509 to 1514), Οξφόρδη, 1965, σελ. 23-26 και εξής].

[←122]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 82-83 (92-93).

[←123]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 80 (99) και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 94-95 (104-105), 97-98 (107-108), 104-105 (114-115).

[←124]

Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 91-92 (101-102), 116 (126).

[←125]

Cessi, Dispacci, αριθ. 80, σελ. 191 και πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 494, που επίσης αναφέρει τούς 6.000 Ελβετούς.

[←126]

Cessi, Dispacci, αριθ. 81, σελ. 192-93, επιστολή με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1509.

[←127]

Cessi, Dispacci, αριθ. 82, σελ. 193-95, επιστολή με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1509. Δύο μέρες αργότερα, στις 12 τού μηνός, ο πάπας διαμαρτυρήθηκε πάλι για τις ενετικές εισβολές στην επικράτεια τής Φερράρα [στο ίδιο, αριθ. 83, σελ. 197-98 και πρβλ. σελ. 206. Sanudo, Diarii, ix, 414. Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 102 (112)].

[←128]

Πρβλ. Cessi, Dispacci, αριθ. 96, σελ. 224 με ημερομηνία 9 Ιανουαρίου 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509) και Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 98 και εξής (108 και εξής). Με τις συνθήκες τού Ιανουαρίου 1502 είχε γίνει ειρήνη μεταξύ Αγγλίας και Σκωτίας, με διάφορες εγγυήσεις για τη διατήρησή της. Ο επακόλουθος γάμος τής κόρης τού Ερρίκου Ζ΄ Μαργαρίτας με τον βασιλιά τον Σκώτων Ιάκωβο (James) Δ’, έφερε κυριολεκτικά την πιθανότητα «ένωσης» των δύο βασιλείων, η οποία φυσικά πραγματοποιήθηκε έναν αιώνα αργότερα. Πρβλ. J. D. Mackie, The Earlier Tudors (1485-1558), Οξφόρδη, 1962, σελ. 157 και εξής.

[←129]

Για την ενετική ανάκτηση τής Βιτσέντσα βλέπε την επιστολή τού Girolamo Savorgnan, «γενικού εγγυητή» (colateral zeneral), προς τούς εξαδέλφους του, τούς Τρόνι, στο Sanudo, Diarii, ix, 319-21, «γραμμένη στη Βιτσέντσα στις 14 Νοεμβρίου 1509» (data Vincentiae 14 mensis Novembris 1509). Οι φιλο-αυτοκρατορικοί στρατιώτες στη Βιτσέντσα βρίσκονταν σε απελπιστική κατάσταση όταν οι Ενετοί ανακατέλαβαν την πόλη [στο ίδιο, στήλες 290-91].

[←130]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 38, 44-45 και εξής, 57 και εξής, 76 και εξής, 86 και εξής, 102 και εξής, κλπ., 226, όπου η τελευταία εγγραφή έχει ημερομηνία 2 Οκτωβρίου:

«Να ξέρετε ότι την τέταρτη ώρα τής νύχτας [10 μ.μ.] έφτασε επιστολή τής δέκατης έβδομης ώρας [11 π.μ.] από την Πάδουα, ότι το εχθρικό στρατόπεδο εκείνο το πρωί, την ένατη ώρα [3 π.μ.], κυρίως Γάλλοι και Γερμανοί, θα ξεκινούσαν με την ανατολή τού ήλιου την πολιορκία τής Πάδουας…».

(È da saper, la note a hore 4, zonse lettere di Padoa di hore 17 come il campo nemicho in quella matina a hore 9, prima francesi et alemani, si havia comenzato a levar di l’ assedio di Padoa…)

[←131]

Sanudo, Diarii, ix, 333-34, 335-36, 338-39, 345 και εξής, 355.

[←132]

Στο ίδιο, ix, 362, 365, 379, 381, 384, 390.

[←133]

Στο ίδιο, ix, 334, 345-46.

[←134]

Στο ίδιο, ix, 403. Η εκστρατεία τού Πάδου είχε σχεδιαστεί «εναντίον τού δούκα τής Φερράρας και των εδαφών του» (ai danni del ducha di Ferara et del teritorio suo) και εκείνοι που επέλεγαν να βαδίσουν εναντίον τής Φερράρας

«θα έχουν και θα κρατήσουν όλα εκείνα που θα αποκτήσουν με οποιονδήποτε τρόπο, δηλαδή θα είναι δικά τους ελεύθερα, χωρίς καμία αντιλογία» [στο ίδιο, ix, 331].

(habino et godino tutto quello che (in) qualunque modo aquisterano sichè el sia suo libero senza alguna contraditione)

Πρβλ. στήλες 311, 332, 335, 339-40 (για την ενετική άλωση τής Κόρμπολα, στο βόρειο στόμιο των εκβολών τού Πάδου).

Ο Sanudo αναφέρει στις 24 Νοεμβρίου (1509)

«ότι ο στρατός είχε ανεβεί μέσω Κόρμπολα και προχωρήσει από την πλευρά τής Πολεζέλλα πυρπολώντας και καταστρέφοντας τα πάντα»

(che l’ armata era levata di Corbola e vanno a la volta de la Peloxela (Polesella) brusando et ruinando ogni cossa)

[στο ίδιο, στήλη 340 και πρβλ. στήλες 341-42, 343, 349-50, 354, 357-58, 360, 364, 374, 377-78, 381-82 (ο Τρεβιζάν πολεμούσε περισσότερο σαν Τούρκος παρά σαν χριστιανός), 385, 394-95, 396, 397, 399-400].

Στις 22 Δεκεμβρίου ήρθαν τα νέα τής ενετικής καταστροφής στην Πολεζέλλα:

«Στη συνέχεια, την ένατη ώρα [2.00 π.μ.], πήγε στην πόρτα των ανακτόρων τού ηγεμόνα [Λεονάρντο Λορεντάν] … ένας ευγενής από τη γαλέρα με κυβερνήτη τον κύριο Αλεσσάντρο Μπαντοέρ, και είπε ότι ο στόλος μας χτες το πρωί [το πρωί στις 21 Δεκεμβρίου] πυρπολήθηκε από τούς Φερραρέζους με κανόνια και ότι ο στρατηγός [Τρεβιζάν] διέφυγε στο Ροβίγκο … Ο υπόλοιπος στόλος είναι χτυπημένος άσχημα …. Και είχε έρθει ένας χτυπημένος με σκάφος, για να φέρει αυτά τα κακά νέα στη Σινιορία, μήπως μπορούσε να φροντίσει…. Επομένως ο στόλος μας έχει καταστραφεί και καταληφθεί στον Πάδο από πεζούς στρατιώτες [!], ενώ ο Τούρκος, με ισχυρό στόλο, δεν είχε μπορέσει να τον πάρει!»

(Poi a hore 9 gionse a la porta di palazo dil Principe … nobele di la galia soracomito sier Alexandro Badoer, et disse come la nostra armada, eri matina, da’ Feraresi con artelaria era brusada, et il zeneral scampà a Ruigo … : il resto di l’ armata mal menata…. Et era venuto batando con barcha a portar questa pessima nova a la Signoria acciò si provedesse…. Siché la nostra armada è stà rota e presa in Po da fanti a piedi [!] che l’ Turco, con potente armata, non ha potuto prenderla!)

[Sanudo, ix, 402-7, με παραθέσεις από στήλες 402-3, 404].

[←135]

Στο ίδιο, ix, 404, παρατιθέμενο στο τέλος τής προηγούμενης σημείωσης και πρβλ. Cessi, Dispacci, αριθ. 88, 90, σελ. 209, 216-17. Για την πολιτική και στρατιωτική σημασία τής ενετικής ήττας στην Πολεσέλλα, βλέπε Robert Finlay, “Venice, the Po Εxpedition and the End of the League of Cambrai, 1509-1510”, Studies in Modern European History and Culture (επιμ. Εkkehard-Teja Wilke), ii (1976), 37-72.

[←136]

Βλέπε Τόμο II, Κεφ. 17, περιοχή σημ. 49-67.

[←137]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, ix, 538-40, 545-46, 550-51, 557, 558-59.

[←138]

Cessi, Dispacci, αριθ. 88, ιδιαίτερα σελ. 209-10, επιστολή με ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1509.

[←139]

Cessi, Dispacci, αριθ. 89, ιδιαίτερα σελ. 213-14, επιστολή με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509).

[←140]

Cessi, Dispacci, αριθ. 96, σελ. 224-228, επιστολή με ημερομηνία 9 Ιανουαρίου 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509). Είχε αναφερθεί από τη Βούδα ότι υπήρχαν 1.000 Tούρκοι ιππείς στη Βοσνία, έτοιμοι για εισβολή στην Ουγγαρία, αν το ζητούσαν οι Ενετοί [Sanudo, Diarii, ix, 413]. Αργότερα ήρθαν νέα ότι υπήρχαν 10.000 Tούρκοι στη Βοσνία [στο ίδιο, ix, 415, 421].

[←141]

Sanudo, Diarii, ix, 423.

[←142]

Στο ίδιο, ix, 424, 477-78, 489-90, 492 και εξής, 528 και εξής και Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 115 και εξής (125 και εξής). Ο Ιούλιος επέμενε επίσης ότι η Βενετία έπρεπε να εξοπλίσει δεκαπέντε γαλέρες εναντίον των Τούρκων. Τότε, τον Ιανουάριο τού 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509), ο δόγης και η Γερουσία έστειλαν τον Αλβίζε Μπαντοέρ στο νησί Άρμπε (Ραμπ) τής Αδριατικής, για να στρατολογήσει έντεκα Κροάτες οπλαρχηγούς (condottieri) και 1.500 ιππείς από την ενδοχώρα [στο ίδιο, Reg. 42, φύλλα 113-114 (123-124)].

[←143]

Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, τομ. 2, φύλλο 86, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλα 126 και εξής (136 και εξής). Sanudo, Diarii, ix, 574 και εξής, ιδιαίτερα στήλες 579-85. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1510, αριθ. 1-6, τομ. xx (1694), σελ. 72-74. Sigismondo de’ Conti, ii, 401-2. Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, σελ. 190-91. Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 770-71. Για τις οικονομικές επιπτώσεις τής συμφωνίας τής 15ης Φεβρουαρίου 1510 βλέπε Roberto Cessi, La Repubblica di Venezia e il problema adriatico, Νάπολη, 1953, σελ. 175 και εξής.

[←144]

Sigismondo de’ Conti, ΙΙ, 403-5. Sanudo, Diarii, ix, 551, 555. Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, σελ. 288-89, επιστολή των Ενετών απεσταλμένων στη Ρώμη, με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου (1510). Paride Grassi, στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1510, αριθ. 7-11, τομ. xx (1694), σελ. 74-75.

[←145]

Sanudo, Diarii, X, επιμ. G. Berchet, Βενετία, 1883, στήλες 5-13, 15 και εξής. Υπήρχαν φωτιές χαράς στην Πάδουα [στο ίδιο, x, 14]. Βλέπε επίσης Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 1 και εξής (11 και εξής).

[←146]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 1 (11). Στις 17 Mαΐου (1510) η Γερουσία έγραψε πάλι στους Φόσκολο και Τζουστινιάν, αναγνωρίζοντας την επιμέλεια που είχαν δείξει

«επισκεπτόμενοι τον υπέροχο Αχμέτ πασά και συγχαίροντάς τον εξ ονόματός μας για την εκλογή του και έχοντας συζητήσει με αυτόν και με τούς άλλους υπέροχους πασάδες για να εκλιπαρήσουν τον Μεγάλο Άρχοντα για την επιδότηση που έχουμε ζητήσει…».

(in visitar el magnifico Achmat Bassà, congratulandosi per nome nostro de la election sua et de haver sollicitato cum lui et cum quelli altri magnifici Bassà ad impetrar dal Gran Signor il subsidio per nuy rechiesto…)

Έπρεπε να επιμείνουν στις προσπάθειές τους, υπενθυμίζοντας πάντοτε στην Πύλη ότι η βοήθεια προς τη Δημοκρατία σε αυτή τη συγκυρία των υποθέσεων ήταν υπέρ τόσο των τουρκικών όσο και των ενετικών συμφερόντων [στο ίδιο, φύλλο 35 (45) και πρβλ. φύλλα 41-42 (51-52), 67-68 (77-78) και αλλού].

[←147]

Το κείμενο τής διαμαρτυρίας παρέχεται στον Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, σελ. 290-93. Η Γερουσία έδινε επίσης εντολή στον Φόσκολο στην Ισταμπούλ και στον Τζουστινιάν στην Αδριανούπολη να συνεχίσουν τις προσπάθειές τους να πάρουν στρατιωτική υποστήριξη από τούς Τούρκους, αφού ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας αύξανε τούς εξοπλισμούς του και ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ετοίμαζε στόλο, «που δεν έχει άλλο σκοπό, παρά να κάνει τον εαυτό του κύριο των πάντων» [Sen. Secreta, Reg. 42, φύλλο 133 (144)].

[←148]

Το κείμενο τής επιστολής τού Κρίστι προς τον Ιούλιο Β΄ παρέχεται στο Sanudo, Diarii, ix, 567-70. Για άλλη κατάχρηση τού Ιουλίου πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 772-73.

[←149]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 11 (21), έγγραφο με ημερομηνία 15 Μαρτίου 1510, όπου η ψηφοφορία για να δώσουν στον Γκονζάγκα τον υπηρέτη που ονομαζόταν Τζούλιο ήταν υπέρ (de parte) 70, κατά (de non) 49 [!], λευκά (non synceri) 1. Παρά την απουσία σταυρού (+) μπροστά από τη θετική ψήφο των 70 μελών τής Γερουσίας, παρατηρούμε στο ευρετήριο τού μητρώου [στο ίδιο, φύλλο 2] τη σημείωση «αποφασίστηκε να παραχωρηθεί στην υπηρεσία τού μαρκησίου Μάντουας ο ακόλουθός του Ιούλιος» (captum quod concedatur ad servitium marchionis Manthue Iiulius eius servitor), δηλαδή είναι σαφές ότι η απόφαση τέθηκε σε εφαρμογή.

[←150]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 73-74 (83-84), «προς τον απεσταλμένο μας στην κούρτη» (oratori nostro in Curia), έγγραφο με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1510 και στο ίδιο, φύλλα 76-77 (86-87), 85-86 (95-96) και αλλού. Sanudo, Diarii, x, 773-74.

[←151]

Sanudo, Diarii, xi, 490-91. Σύμφωνα με τον Francesco Guicciardini o Γκονζάγκα στην πραγματικότητα ελευθερώθηκε, επειδή ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ επέμεινε γι’ αυτό στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ [Storia d’ Italia, ix, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 334-36]. Πρβλ. Joseph Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ii (Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 352 και J. W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii (Γκότα, 1854), 559. Ο Γκονζάγκα διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον Βαγιαζήτ για κάποια χρόνια, όπως έχουμε αναφέρει πιο πάνω (Τόμος II, ιδιαίτερα σελ. 439 σημείωση 82, 455). Είναι πολύ πιθανό ότι ο σουλτάνος επηρέασε την απελευθέρωση τού Γκονζάγκα [σημειώστε Franz Babinger, “Kaiser Maximilians I. ‘geheime Praktiken’ mit den Osmanen (1510-11)”, στο Südost-Forschungen, XV (Μόναχο, 1956), 222-23, άρθρο στο οποίο θα επιστρέψουμε σύντομα]. Για τον διορισμό τού Γκονζάγκα ως σημαιοφόρου (gonfalonier) βλέπε Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, σελ. 195.

Οι συνθήκες που συνόδευσαν την απελευθέρωση τού Γκονζάγκα περιγράφονται στο Senatus Secreta, Reg. 45, φύλλα 21, 29-30, 31-32, 34, 40, 43-44. 47-48, 49-50, 73-74, 76-77, 78, 79, 80, 82, 86, 90, 96 και εξής [φύλλα 31, 39-40, 41-42, 44, 50, κλπ., με σύγχρονη αρίθμηση]. Τον Οκτώβριο τού 1509 ο Γκονζάγκα ήταν άρρωστος. Εύρισκε την κράτησή του καταπιεστική και ζητούσε «αέρα και άσκηση» (et etiam de pote veder qualche volta l’aere et caminar al quanto) [στο ίδιο, Reg. 42, φύλλα 71 (83), 77 (87) (λόγω σφάλματος στην αρχικη αρίθμηση)]. H Γερουσία εύρισκε διπρόσωπη τη μαρκησία, τη διάσημη Ισαβέλλα ντ’ Έστε,

«και ξέρει ότι αυτή η κυρία είναι προσκολλημένη στους Γάλλους, παρακινούμενη και εξωθούμενη σε αυτό από τον δούκα τής Φερράρας, τον αδελφό της».

(et se cognosce quella madona esserse adherita a Francesi, inducta et astricta cussì dal duca de Ferrara suo fratello.)

H στάση και οι μηχανορραφίες της προκαλούσαν τον θυμό τού φυλακισμένου συζύγου της [Reg. 43, φύλλο 34 (44) και πρβλ. φύλλα 44 (54), 51 (64) και αλλού], για την απελευθέρωση τού οποίου φαίνεται ότι δεν είχε εργαστεί ιδιαίτερα σκληρά.

Μάλιστα οι Ενετοί ήθελαν να υπηρετήσει ο Γκονζάγκα ως γενικός διοικητής των δικών τους δυνάμεων [στο ίδιο, Reg. 43, φύλλα 73, 114 και εξής, 129 και εξής και αλλού (83, 124 και εξής, 139 και εξής)] και για την υποστήριξη τής ομάδας του (condotta) προσφέρονταν να τού πληρώνουν 40.000 δουκάτα το χρόνο σε εποχή ειρήνης και 50.000 σε καιρό πολέμου [φύλλο 115 (125)]. Όταν αυτός ανέβασε τις απαιτήσεις του, εκείνοι ανέβασαν την προσφορά τους [φύλλα 128, 130 (138, 140)]. Όταν ο Ιούλιος Β΄ διόρισε τον Γκονζάγκα σημαιοφόρο (gonfalonier) τής Εκκλησίας, συμφώνησε να τού επιτρέψει επίσης να υπηρετεί τη Βενετία ως γενικός διοικητής, στο οποίο συμφώνησε η Γερουσία στις 4 Οκτωβρίου 1510 [φύλλα 133-134 (143-144)], αλλά αμέσως μετά εξέφρασε την υποψία ότι ο Gonzaga δεν ήθεκε ούτε να αποδεχτεί την προσφορά τους ούτε να υπηρετήσει τα συμφέροντά τους [φύλλα 138-139 (148-149), επιστολή προς την ενετική πρεσβεία στην παπική κούρτη, με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου και σταλμένη κρυπτογραφημένη]. Όμως οι Ενετοί τον θεωρούσαν γενικό τους διοικητή και εργάζονταν με αυτόν [φύλλα 142 και εξής (148 και εξής), 152 και εξής (158 και εξής)].

Παρά την πρόσληψή του από τη Σινιορία, φαίνεται ότι ο Γκονζάγκα έφτασε σύντομα σε κατανόηση με τούς Γάλλους, όπως υπογράμμιζαν σε επιστολή τους ο δόγης και η Γερουσία στις 28 Οκτωβρίου (1510) προς τον γενικό επιστάτη Πάολο Καπέλλο: «και ο άρχοντας μαρκήσιος, αν και διστάζει, δεν θέλει να φανεί αντίθετος με τούς Γάλλους» (che il Signor Marchese se faci renitente in non voler scoprirse contra francesi) [στο ίδιο Reg. 43, φύλλα 146-147 (156-157) και πρβλ. φύλλο 153 (163), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Αντρέα Γκρίττι, με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1510]. Σε κάθε περίπτωση η χρησιμότητα τού Γκονζάγκα σύντομα θίχτηκε σοβαρά από «ασθένεια» [φύλλο 169 (179)].

Ο Ιούλιος Β΄ εύρισκε επίσης τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα εντελώς άχρηστο ως διοικητή των παπικών δυνάμεων. Όταν ονομάστηκε σημαιοφόρος (gonfalonier) τής Εκκλησίας, ο Γκονζάγκα δεν μπορούσε να αρνηθεί την τιμή και το αξίωμα, το οποίο όμως κατείχε ο κουνιάδος του, ο Αλφόνσο Α’ ντ’ Έστε τής Φερράρας. Ο διορισμός τού Γκονζάγκα περιέπλεξε τη διπλωματική ιστορία τής Ιταλίας κατά τη διάρκεια των κρίσιμης σημασίας ετών 1510-1312. Η σύζυγός του Ισαβέλλα παρέμενε αμετάκλητα πιστή στον αδελφό της Αλφόνσο, σύμμαχος τής Γαλλίας και ανυπότακτη υποτελής τής Αγίας Έδρας και ο Ιούλιος Β’ ήταν αποφασισμένος να την καταστρέψει. Η Ισαβέλλα βοήθησε να εκχθεί ύπουλα ο σύζυγός της προς τη γαλλική πλευρά και υπηρέτησε τούς Έστε ως ενδιάμεσος με τη Γαλλία.

Ως «σημαιοφόρος» ο Γκονζάγκα επικαλούνταν διαρκώς ασθένεια [και μάλιστα είχε τη «γαλλική ασθένεια» (mal francese), δεν μπορούσε να βοηθήσει τον Ιούλιο στο πεδίο τής μαχης και έλπιζε για τελική επιτυχία των Γάλλων, τουλάχιστον μέχρι τη μάχη τής Ραβέννας]. Την ίδια ώρα ο Φεντερίκο Γκονζάγκα, ο νεαρός γιος και διάδοχος των Γκονζάγκα, κρατούνταν ως όμηρος (για την καλή συμπεριφορά τού πατέρα του) στην παπική κούρτη, όπου κέρδισε την πλήρη συμπάθεια τού Ιουλίου Β΄. Πιασμένος ανάμεσα στις εχθροπραξίες των μεγάλων δυνάμεων, ο Φραντσέσκο Γκονζάγκα έπαιζε τον σκύλο με τη γάτα. Στην Ιταλία την πολιτική καθόριζαν κυρίως οι σχέσεις που έδεναν τις κυβερνώσες οικογένειες (ή που προκαλούσαν την έχθρα τους). Βλέπε τη λεπτομερή παρουσίαση τής ιστορίας εκείνων των ετών από τον Alessandro Luzio, “Isabella d’ Εste di fronte a Giulio II negli ultimi tre anni del suo pontificato”, Arch. stor. lombardo, 4η σειρά, XVII (ann. xxxix, 1912), 245-334 και στο ίδιο, xviii (επίσης 1912), 55-144, 393-456, με χρησιμοποίηση πολλών αδημοσίευτων μέχρι τότε εγγράφων.

[←152]

Sanudo, Diarii, xiii, 76 και στο ίδιο, x, 82: «…λέγοντας ότι αν αυτή η χώρα δεν ήταν έτσι, ήταν απαραίτητο να φτιαχτεί κάποια άλλη» (… dicendo si quella terra non fusse, bisogneria farne un’ altra), από την αναφορά τού Τρεβιζάν προς την Ενετική Γερουσία τον Απρίλιο τού 1510.

[←153]

Sanudo, Diarii, x, 369: «…με την απόφαση και το θέλημα τού Θεού να … ελευθερωθεί η Ιταλία από τα χέρια των Γάλλων» (… concludendo è volontà di Dio di … liberal Italia di man di Francesi).

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 14 (24), 20 (30) και εξής, 31 και αλλού. Οι Ενετοί έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αυξήσουν την έχθρα τού Ιουλίου εναντίον τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ και τού καρδινάλιου Ζωρζ ντ’ Αμπουάζ.

[←154]

Πρβλ. επιστολή τού Μαξιμιλιανού Α’ προς την κόρη του Μαργαρίτα, γραμμένη στο Berghes-op-Zoom στις 22 Μαρτίου 1509 (O.S. 1508), στο (A.J.G.) Le Glay (επιμ.), Correspondance de l’empereur Maximilien Ier et de Marguerite d’ Autriche, Ι (Παρίσι, 1839), 113:

«…Πήραμε χτες επιστολές από τη Ρώμη, από τις οποίες υπήρξαν προειδοποιήσεις ότι ο πάπας έχει ιδιαίτερα μεγάλο φόβο για τούς Γάλλους και από τον οποίο είναι προφανές ότι ο στρατός με τον οποίο αυτός [δηλαδή ο βασιλιάς τής Γαλλίας] πήγε στην Ιταλία είναι πιο πιθανό να κάνει πόλεμο με τον πάπα, παρά εναντίον μας και των Ενετών»

(… nous receusmes hier lettres de Rome par lesquelles fumes avertys que le pape a merveilleusement grant peur des François, et qu il est apparent que l’ armée qu il a fait aller en Ιtalye est plustost pour faire la guerre au pape ou à nous qu’ aux Vénéciens).

[←155]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, x, 34-35. Στις αρχές Ιουλίου 1510 ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας είχε αποφασίσει να δώσει στον Ιούλιο 400 λόγχες «για την επιχείρηση τής Φερράρας» (per la impresa de Ferrara) [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 69 (79)].

[←156]

Sanudo, Diarii, x, 43-44: «…un francho val ducati mezo…».

[←157]

Zanetti, «L’ Assedio di Padova del 1509», σελ. 86. Oι αριθμοί προέρχονται από τον τραπεζίτη χρονογράφο Priuli, πρβλ. Sanudo, Diarii, vii, 689-90, 691, 697, 705-9: «… Η Σινιορία δαπάνησε 249.000 δουκάτα» (… la Signoria è su spexa ducati 249 milia), εγγραφές από Δεκέμβριο 1508. O Sanudo, ix, 65, λέει ότι o ενετικός στρατός «…κόστισε σε αυτόν τον πόλεμο 66.000 δουκάτα από τις 1 Ιουλίου μέχρι τις 16 Αυγούστου 1509» (…dal primo di Iujo qua, è sta speso in questa guerra ducati 66 milia…) και πρβλ. στο ίδιο, ix, 73.

[←158]

Όπως αναφέρει ενετική επιστολή από τη Ρώμη με ημερομηνία 30 Μαΐου 1510, «…ο θάνατος τού καρδινάλιου τής Ρουέν δεν μπορεί να είναι κάτι κακό» (… la morte dil cardinal Roan non pol esser si non bona…) [Sanudo, Diarii, x, 283]. Πέρασε κάποιος καιρός μέχρι να επιβεβαιωθεί ο θάνατος τού ντ’ Αμπουάζ [στο ίδιο, x, 458]. Τα νέα έφτασαν με αγγελιοφόρο σε ογδόντα ώρες από τη Λυών στη Ρώμη [X, 487], «και τα νέα αυτά είναι καλά για την Ιταλία και για την εκκλησία» (et questa nova è bona per Italia e la chiesia). Υπήρχε φήμη ότι ο ντ’ Αμπουάζ είχε αφήσει 300.000 δουκάτα, τα οποία διεκδίκησε ο πάπας για χρήση «εναντίον των απίστων» [x, 564-65 και πρβλ. στήλη 586]. Σε επιστολή γραμμένη στη Λυών στις 31 Μαΐου 1510, ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής Αντρέα ντα Μπόργκο περιέγραφε την κηδεία τού ντ’ Αμπουάζ στη Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Σαβοΐας [Lettres du roy Louis XII, I (Βρυξέλλες, 1712), 237-41]. Ο ντ’ Αμπουάζ είναι θαμμένος σε φανταχτερό τάφο, έργο τού Rouland le Roux, φτιαγμένο στον δεξιό τοίχο τού Παρεκκλησιού τής Παρθένου στον Καθεδρικό τής Ρουέν.

Στις 1 Ιουνίου 1510, η Ενετική Γερουσία έγραφε στον Ντονάτο στη Ρώμη ότι η επιτυχία άναβε το πάθος των Γάλλων, αλλά οι αντιξοότητες δάμαζαν το πνεύμα τους και «αυτός ο θάνατος τού Ρουέν είναι γεγονός που θα επιθυμούσε καθένας!» (questa morte de Rhoano è stà tanto a proposito quanto se haria potuto desiderar!) [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 47 (57)].

[←159]

Τα Diarii τού Marino Sanudo παρέχουν άφθονες μαρτυρίες τής τότε έλλειψης τροφίμων σε διάφορα τμήματα τής Ιταλίας και τής Ανατολικής Μεσογείου: «…Και υπήρχε υψηλό κόστος ζωής (στη Μοντόνα τής Ιστρίας)» (… et è gran carestia dil viver a Montona) [τόμος X, στήλη 122]. «…Στη Ρόδο, τη Χίο και την Κωνσταντινούπολη υπάρχει έλλειψη ζωτικών ειδών» (…a Rodi, Syo e Constantinopoli esser penuria di viver) [x, 255]. «…Υπάρχει μεγάλη πείνα σε αυτή την πεδιάδα στην άκρη τού νερού» (…è gran carestia in dito campo fino di aqua) [x, 817]. «…Το ψωμί που στοιχίζει στη Βενετία μια δεκάρα, στον κάμπο στοιχίζει τέσσερις» (…quel pan che val a Veniexia soldo uno, val in campo soldi 4) [x, 886]. «…Στην Τεργέστη υπάρχει πολύ μεγάλη πείνα» (…a Trieste è grandissima carestia) [xii, 277], «…Εκείνοι που στερούνται ζωτικών ειδών, δηλαδή τροφίμων και κυρίως ψωμιού» (…e che hano carestia di viver, zoè di vituarie, e grande di pan) [xiii, 104], αναφερόμενος στα δεινά των στρατιωτών στο πεδίο τής μάχης. «…Και έχουν στον κάμπο πολύ μεγάλη έλλειψη τροφίμων, δηλαδή ψωμιού, που δεν είναι αρκετό για να μπορέσει να ζήσει το Φριούλι» (…et hanno in campo grandissima penuria di vituarie, zoè di pan, ni non è bastante el Friul a darli da viver) [xiii, 119]. Και για την πείνα των αγροτών (villane) από χωριά γειτονικά στη Βενετία βλέπε στο ίδιο, xiv, 63. H λέξη carestia, που σημαίνει «σπανιότητα τροφίμων, έλλειψη, υψηλό κόστος ζωής», φαίνεται ότι ήταν βυζαντινής καταγωγής και ίσως την έφεραν προς τα δυτικά οι σταυροφόροι τον 12ο αιώνα, για το οποίο βλέπε H. και R. Kahane και A. Pietrangeli, “Cultural Criteria for Western Borrowings from Byzantine Greek”, στο Homenaje a Antonio Tovar, Μαδρίτη, 1972, σελ. 210-11. Για την τεράστια ποσότητα σιτηρών που μεταφέρθηκαν στη Βενετία κατά τη διάρκεια τού πολέμου τής Ιεράς Συμμαχίας (1511-1512), βλέπε Sanudo, XV, 348, ενώ για την εισαγωγή τροφίμων και τη ρύθμιση τού εμπορίου στην Ισταμπούλ και την Καλλίπολη κατά τη διάρκεια τού ύστερου 15ου αιώνα πρβλ. Nicoară Beldiceanu, Les Actes des premiers sultans…, I: Actes de Mehmed II et de Bayezid II…, Παρίσι, 1960, έγγραφα 33-46, σελ. 108-36. Ο Fernand Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe II, Παρίσι, 1949, σελ. 461 και εξής συζητά την εισαγωγή σιτηρών από τουρκικές κτήσεις στην Ισταμπούλ κατά τη διάρκεια ολόκληρου τού 16ου αιώνα [ξαναγραμμένο στη 2η έκδοση τού Braudel, 2 τόμοι, Παρίσι, 1966, i, 528-29].

[←160]

Η βιβλιογραφία έχει καταστεί πολύ εκταταμένη, αλλά όσον αφορά τούς Κονταρίνι και Τζιαννόττι θα περιοριστώ στην αναφορά τού W. J. Bouwsma, Venice and the Defense of Republican Liberty, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1968, ιδιαίτερα σελ. 144-61. Για την ιστορία τού «μύθου τής Βενετίας» βλέπε Franco Gaeta, “Alcune Considerazioni sul mito di Venezia”, Bibliothèque d’ Humanism et Renaissance, xxiii (Γενεύη, 1961), 58-75 και σημειώστε Donald E. Queller και Francis R. Swietek, “The Myth of the Venetian Patriciate: Electoral Corruption in Medieval Venice”, στο Two Studies on Venetian Government, Γενεύη, 1977, σελ. 101-70.

[←161]

Ο Ντονάτο είχε υπηρετήσει ως πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στην Αγία Έδρα για τρία περίπου χρόνια,

«με μεγάλη ταλαιπωρία για την οικογένειά του και με μέγιστη ικανοποίηση για τη δημοκρατία μας, … και κυρίως αναλογιζόμενοι τώρα τις επικίνδυνες συνθήκες ζωής, που είναι γνωστές σε αυτό το συμβούλιο».

(cum grande incommodo de la fameglia sua et cum maxima satisfaction de la republica nostra…, et maxime attrovandosse hora neli pericolosi termeni de la vita che sono noti a questo conseio.)

Στις 19 Οκτωβρίου, ακριβώς τη μέρα πριν από το θάνατό του, η Γερουσία τού χορήγησε τελικά την άδεια που είχε ζητήσει συχνά για να επιστρέψει στην πατρίδα [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 69 (φύλλο 80 με σύγχρονη αρίθμηση)].

Η ενετική πρεσβεία (ambasciata) στην παπική κούρτη πληρωνόταν τότε 120 δουκάτα το μήνα. Ο πρεσβευτής δεν χρειαζόταν να υποβάλει περιγραφή των δαπανών τού στη Σινιορία, αλλά έπρεπε να διατηρεί προκαθορισμένο προσωπικό τέτοιου μεγέθους, που έκανε το αξίωμά του δύσκολο. Καθώς ο Ντονάτο απαλλάχτηκε από τη ρωμαϊκή αποστολή, ο Φραντσέσκο Φόσκαρι εκλέχτηκε από τη Γερουσία ως διάδοχός του [στο ίδιο, Reg. 44, φύλλο 69]. Η αποστολή τού Φόσκαρι έχει ημερομηνία 16 Δεκεμβρίου 1511 [φύλλα 88-90].

[←162]

Sanudo, Diarii, xiii, 76, 176-77, 186, 279-80. Οι καρδινάλιοι Ριάριο και Κορνέρ, γνωρίζοντας πιθανώς για τις δυσχερείς περιστάσεις τού Ντονάτο, παρουσίασαν αμέσως έναν από τούς γιους του στον πάπα, συνιστώντας τον για κάποιο εκκλησιαστικό επίδομα, αλλά «ο πάπας τού είπε να φροντίσει να γίνει ικανός άνδρας σαν τον πατέρα του και τότε δεν θα τον ξεχνούσε, ενώ τώρα δεν τού έδωσε τίποτε» [στο ίδιο, στήλη 177]. Για τις προβλέψεις που έγιναν για την οικογένεια τού Ντονάτο βλέπε στο ίδιο, xiii, 296-97, 298, αλλά μια τέτοια ενέργεια δεν ήταν απολύτως δημοφιλής στο Κολλέγιο [στήλη 339]. Πρβλ. τα δεινά στα οποία άφησε την οικογένειά του πεθαίνοντας ο διοικητής γαλέρας Χουάν Φραντσέσκο Πολλάν, «ευγενής άνδρας» (vir nobilis) [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 89 (99), έγγραφο με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1510] και σημειώστε επίσης τον ισχυρισμό τού Αντρέα Μπαντοέρ, Ενετού πρεσβευτή στo Λονδίνο ότι «κατέστρεψε την περιουσία και την υγεία του» λόγω τής αποστολής του στην Αγγλία [επιστολή με ημερομηνία 30 Μαρτίου 1510, Calendar of State Papers… Venice, επιμ. Rawdon Brown, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 61 και πρβλ. αριθ. 92, 97, επιστολή από τα ημερολόγια τού Sanudo].

Πρέπει να αναγνωριστεί ότι ο Μπαντοέρ δεν είχε παραιτηθεί εξ ολοκλήρου στις κακοτυχίες του, όπως φαίνεται από τη μακροσκελή επιστολή παραπόνων προς τον αδελφό του Λούκα, γραμμένη στο Λονδίνο στις 24 Ιουλίου 1512, στο Sanudo, Diarii, xiv, 643-52, η οποία έχει μεταφραστεί από τον Rawdon Brown, Four years at the court of Henry VIII: …Despatches by Sebastian Giustinian, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1854, 163-71. Για την απόφαση τής Ενετικής Γερουσίας, που μείωνε το επίδομα τού Αντρέα Μπαντοέρ στα εβδομήντα δουκάτα τον μήνα, βλέπε Senatus Secreta, Reg. 43, φύλλο 119 (129), με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου 1510:

«…και για να ανακουφιστούν οι δαπάνες τής Σινιορίας μας σε αυτούς τούς παρόντες καιρούς, οι δαπάνες στο μέλλον θα είναι δικές του [είχε μόλις υποβληθεί η πρόταση και είχε καταψηφιστεί, να τον ανακαλέσουν από την Αγγλία με μόνο πενήντα δουκάτα το μήνα για τις δαπάνες τού ταξιδιού του επιστροφής], με εβδομήντα δουκάτα τον μήνα, μόνο για τα δικά του έξοδα, μέχρι να αποφασίσει διαφορετικά αυτό το Συμβούλιο».

(… che per alleviar la spesa ala Signoria nostra in questi presenti tempi el debi de cetero restar de li cum ducati septanta al mese solamente per spese sue fino che per questo Conseglio sarà determinato altramente.)

Οι πρεσβευτές τής εποχής παραπονούνταν συχνά ότι δεν έπαιρναν επαρκή χρήματα, ενώ οι μισθοί τους συνήθως καθυστερούσαν. Πρβλ. R. A. de Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au Temps de Machiavel, 3 τόμοι, Παρίσι, 1892-93, ii, 19-29.

[←163]

Πρβλ. Rawdon L. Brown, Ragguagli sulla e sulle opere di Marin Sanuto, 3 μέρη, Βενετία, 1837-38, iii, 316-21, G. Berchet, εισαγωγή στο Diarii di Marino Sanuto, Βενετία, 1903, σελ. 94 και εξής και το άρθρο τού Gaetano Cozzi, “Marino Sanudo il giovane: dalla cronaca alla storia”, Rivista storica italiana, LXXX (1968), 297-314. O Sanudo ξεκίνησε τα Diarii τον Ιανουάριο τού 1496, στον απόηχο τής εκστρατείας τού Καρόλου Η’ στην Ιταλία. Οι τελευταίες εγγραφές κλείνουν τον Σεπτέμβριο του 1533.

To πρωτότυπο των Diarii τού Sanudo, γραμμένο νοικοκυρεμένα με τον μικρό γραφικό του χαρακτήρα, βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, MSS. italiani, CLVII, αριθ. 228 και εξής (coll. 9215 και εξής)]. Λόγω τής άριστης ποιότητας τού χαρτιού και των γεροδεμένων ξύλινων εξώφυλλων (τώρα επανεπενδεδυμένων με δέρμα), το κόστος των οποίων οδήγησε τον Sanudo σε παράπονα, βρίσκονται σε άριστη κατάσταση διατήρησης. Το σπίτι τού Sanudo επίσης στέκεται ακόμη στην ενορία τού S. Giacomo dell’ Orio, κοντά στη γέφυρα Ponte del Megio, στον αριθ. 1757 τής Fondamenta del Megio, με την ακόλουθη πλάκα στον μπροστινό τοίχο:

«Ο Μαρίνο Σανούντο τού Λεονάρντο, άνδρας πατριώτης / που την υπόθεση τής Βενετίας και τής Ιταλίας σε ολόκληρο τον κόσμο / έγραψε με εξαιρετική επιδεξιότητα / το μεγαλύτερο μέρος τού χρόνου του / έζησε σε αυτό το σπίτι / και πέθανε μια μέρα προν από τις Ίδες Απριλίου τού έτους 1535. / Συλλογίσου ταξιδιώτη».

(Marini Leonardi F. Sanuti viri patr./ rerum venet. ital. orbisque universi/ fide solertia copia scriptoris/ aetatis suae praestantissimi/ domum qua vixit obiitque pr. n. Apr. MDXXXV/ contemplare viator.)

Tο λεγόμενο Συμβούλιο των Δέκα (Consiglio dei Dieci) αποτελούνταν στην πραγματικότητα από δεκαεπτά μέλη, δηλαδή τον δόγη, έξι συμβούλους και δέκα γερουσιαστές που εκλέγονταν από το Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio). Δημιουργήθηκε το 1310, την εποχή τής συνωμοσίας τού Μπαγιαμόντε Τιέπολο, ενώ οι Δέκα εγκαθιδρύθηκαν ως μόνιμος θεσμός τον Ιούλιο τού 1335. Την εποχή τού Sanudo μετατρέπονταν σε κύρια εκτελεστική εξουσία τού ενετικού κράτους.

[←164]

Sanudo, Diarii, x, 44-45. H ζωή δεν ήταν καθόλου πιο ειρηνική στο Αιγαίο το φθινόπωρο τού 1510 [στο ίδιο, xi, 704-5] ή το καλοκαίρι τού 1512 [XIV, 519-20]. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1510 ο Αλβίζε Βαλντρίνο, γραμματέας ή αρχιγραμματέας τού Ενετού βαΐλου στην Ισταμπούλ, έγραψε στην κυβέρνηση τής πατρίδας για τις διαμαρτυρίες του στην Πύλη, όσον αφορά λεηλασίες στην Άνδρο από Τούρκους κουρσάρους [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 157 (167)], για το οποίο βλέπε πιο κάτω.

[←165]

Rinaldo Fulin. Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. 149, από τα ημερολόγια τού Girolamo Priuli, εγγραφή υπό την ημερομηνία 21 Ιουνίου 1510.

[←166]

Fulin, Diarii e diaristi veneziani, σελ. IX-X, 173-75, από τα ημερολόγια τού Priuli, εγγραφές Φεβρουαρίου και Μαρτίου 1504 και επιμ. Roberto Cessi, στο νέο Muratori, RISS, XXIV-3, 335, 340. Αν και η Βενετία είχε σημαντικά σκαμπανεβάσματα από αυτή την εποχή, η τελική απώλεια τού εμπορικού της μεγαλείου πρέπει να τοποθετηθεί δεκαετίες αργότερα, για το οποίο πρβλ. Gino Luzzatto, «La decadenza di Venezia dopo le scoperte geografiche nella tradizione e nella realta», Archivio veneto, 5η σειρά, LΙV-LV (1954), 162-81 και ιδιαίτερα Vitorino Magalhaes-Godinho, “Le repli venitien et egyptien et la route du Cap, 1496-1533”, στο Eventail de l’ histoire vivante: Hommage a Lucien Febvre, ii (Παρίσι, 1953), 283-300.

[←167]

Πρβλ. James C. Davis, The Decline of the Venetian Nobility as a Ruling Class, Βαλτιμόρη, 1962, σελ. 22.

[←168]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 113 (124), έγγραφο με ημερομηνία 18 Mαρτίου 1512:

«Ένας από τούς κύριους λόγους που σε μεγάλο βαθμό μπόρεσε να συνεισφέρει στην ανάκτηση τού κράτους μας και να αγκαλιάσει με χάρη και ευγένεια εκείνους, που για την τιμή και τη δόξα τής Σινιορίας μας δεν δίστασαν να εκθέσουν τα υπάρχοντά τους και τη ζωή τους, όπως έχουν κάνει τον τελευταίο καιρό πολλοί από τούς πιστότατους σε εμάς Μπρεσσιάνους και των γύρω περιοχών, οι οποίοι με το ίδιο τους το αίμα έχουν επιδείξει τη νομιμοφροσύνη τους και έχασαν πατέρες, αδελφούς και γιους και απέμειναν γυμνοί και στερημένοι από κάθε αγαθό, σε βαθμό που να ζητιανεύουν για να ζήσουν…».

(Una dele principal cosse che grandemente possano conferir ala recuperation del stato nostro e amplecter cum gratia et beneficentia quelli che per honor et gloria dela Signoria nostra non hano dubitato exponer le lor facultà et vita, come hano facto ultimamente molti deli fidelissimi nostri Brexani et de quel territorio, i quali cum el proprio sangue hano demonstrato la fede sua, chi cum perdeda de padri, chi fratelli, et chi fioli et apresso sono rimasti nudi et privi de ogni substantia adeo che mendicano el viver…)

[←169]

Sanudo, Diarii, x, 91.

[←170]

Στο ίδιο, x, 110-11, 432, 869, xi, 56-57, 104-5, 268-69, 478-79, 620-21, 708-9, κλπ. και xv, 355-56.

[←171]

Στο ίδιο, x, 97-98, 130, 138, 139, 268, 269 και xi, 300.

[←172]

Στο ίδιο, x, 716, ενετική επιστολή από Αδριανούπολη, με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1510. Πρβλ. στο ίδιο, xi, 164, 294, xii, 240, 343-44, 586, xiii, 197: «…η εκεχειρία μεταξύ τού Άρχοντα Τούρκου και τού βασιλιά τής Ουγγαρίας … για πέντε χρόνια…» (… la trieva col Signor Turco e il re di Hongaria… per anni cinque…) και XIII, 521.

[←173]

Πρβλ. στο ίδιο, XI, 100, επιστολή από τον Ντομένικο Μαλιπιέρο, επόπτη (provveditore) στο Ναύπλιο, με ημερομηνία 16 Ιουλίου 1510. Υπήρχε η άποψη ότι ο σουλτάνος δεν ήταν καλά [XI, 133] και πρβλ. την εντολή αποστολής που εκδόθηκε για τον Αλβίζε Αριμόντο στις 28 Δεκεμβρίου (1510), όταν έφευγε για την Ισταμπούλ ως ειδικός απεσταλμένος στην Πύλη:

«Ίσως επίσης συμβαίνει να εξελίσσεται η ηλικία τού Άρχοντα Τούρκου με όχι καλή υγεία προς τον θάνατο» [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 166 (176)].

(El potria etiam accader che in itinere essendo el Signor Turcho in età et non troppo sano el morisse)

[←174]

Sanudo, Diarii, xii, 267, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 3 Ιουνίου 1511:

«Οι υποθέσεις των Τούρκων εδώ εκτιμώνται υπέροχες και οι εχθροί περιγελώνται».

(Le cosse de’ turchi, de qui, se stimano fabule et rideno li inimici.)

[←175]

Στο ίδιο, xiv, 162.

[←176]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 46-47, 104:

«Πρώτον, υπάρχει μεγάλη ανάφλεξη εκεί ανάμεσα σε αυτούς τούς γιους τού Άρχοντα Τούρκου γα την εξουσία» [από επιστολή στις 12 Σεπτεμβρίου 1511].

(Unum est è gran combustion de lì tra quelli fioli dil Signor turco per aver la Signoria)

Όσον αφορά αυτή την ανάφλεξη, βλέπε στο ίδιο, στήλες 115-17, 185, 186, 212, 220-22, 357-58, 480, 521, xii, 71, 170, 507 και εξής και xiv, 37, 50, 162, 216. O Sanudo, xii, 145-46, επίσης παραθέτει ενδιαφέρουσα ενετική περιγραφή τού τουρκικού παλατιού (Seraglio) στην Ισταμπούλ, που θυμίζει στον αναγνώστη την Πιάτσα Ναβόνα στη Ρώμη. Στις 24 Απριλίου 1512 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ υποχρεώθηκε τελικά να παραιτηθεί προς όφελος τού γιού του, τού Σελήμ «του Άκαμπτου» [Sanudo, xiv, 193-94 και βλέπε πιο κάτω]. Πρβλ. γενικά V. J. Parry, “Bayazid II”, Encyclopaedia of Islam, I (1960), 1120-21, με τουρκική και δυτική βιβλιογραφία.

[←177]

Για την βορειο-αφρικανική εκστρατεία τού Πέδρο Ναβάρρο το 1510 πρβλ. Sanudo, Diarii, x, 117-18, 198, 247, 309-10, 390, 442, 652, 677-78, 695, 697, 727, 888-90 και χι, 82, 94-96, 108, 109-10, 112, 123, 240-41, 467-68, 476-77, 705 και εξής, 823-24. Bλέπε γενικά το προσεκτικό άρθρο τού Fernand Braudel, “Les Espagnols et l’ Afrique du Nord de 1492 à 1577”, στο Revue africaine, LXIX (Aλγέρι, 1928), 184-233, 351 και εξής, με καλή βιβλιογραφία τόσο των πηγών όσο και των δευτερευόντων έργων. Επίσης Od. Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad ann. 1510, αριθ. 30 και εξής, τομ. xxx (Μπαρ-λε-Ντουκ και Παρίσι, 1877), σελ. 529 και εξής. Geo. Marçais, “Bidjaya”, Encyclop. of Islam, I (1960), 1205. H ναυτιλιακή Δημοκρατία τής Βενετίας ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως για αναφορές σχετικές με την ισπανική επιχείρηση στην Τύνιδα και τη Μπαρμπαριά (impresa di Tunis et Barbarie) [Sanudo, xii, 73, 101-3. 129, 149-51, 246-47, 260. 313-14]. Στις 19 Αυγούστου (1510) ο Ενετός πρεσβευτής στην Ουγγαρία ενημερώθηκε ότι «ο ισπανικός στόλος τη μέρα τού Αγίου Ιακώβου εμφανίστηκε στην Τρίπολη τής Μπαρμπαριάς και ύστερα από μάχη έχει πάρει αυτόν τον τόπο…» (l’ armata hispana il zorno de S. Iacobo apresentatasi a Tripoli de Barbaria li dete la bataglia et ha presa dicta terra). 10.000 «Μαυριτανοί» (Mori) σκοτώθηκαν, η περιοχή ερημώθηκε, συνελήφθη αμέτρητος αριθμός αιχμαλώτων, «λένε ότι η Αγιότητά του ο πάπας απευθύνθηκε όχι μόνο στη Ρώμη, αλλά σε όλους τούς τόπους τής Εκκλησίας υπήρξαν δημόσιες επιδείξεις χαράς με φωτιές και γιορτές» (dil che la Sanctità pontificia ne ha facto non solum a Roma ma per tute le terre dela Chiesia publici segni de leticia cum fochi et feste) [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 101-102 (111-112)].

[←178]

Για το κοινοβούλιο (Cortes) τής Μονθόν, «κάποιο κοινοβούλιο για την επιχείρηση τής Αφρικής» (certo parlamento per l’ impresa di Africha), βλέπε Sanudo, Diarii, x, 312, 687 και XI, 96 και ιδιαίτερα στήλες 640, 707.

[←179]

Robert Ricard, “Le Problème de l’ occupation restreinte dans l’ Afrique du Nord (XVe-XVIIIe siècles)”, Annales d’ histoire économique et sociale, VIII (1936), 126-37.

[←180]

Βraudel, La Méditerranée (1949), σελ. 84, 682, 687 σημείωση 3, 690, 739 και εξής και 2η εκδ., 2 τόμοι, Παρίσι, 1966, i, 107 και II, 181, 183 σημείωση 3, 187-88, 238 και εξής. J. M. Batista i Roca στο New Cambr. Mod. Hist., I (1957), 319-20, 340.

[←181]

Sanudo, Diarii, xii, 273, επίσης στήλη 28 και πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, X. 1, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 414. Ήδη από τις 7 Ιουλίου 1510 η Ενετική Γερουσία είχε γράψει στον απεσταλμένο της στη Ρώμη Τζιρολάμο Ντονάτο, «ότι η Καθολική Μεγαλειότητα έχει αποφασίσει ότι θέλει να δώσει τις 400 λόγχες στην Αγιότητά του για την επιχείρηση τής Φερράρας» (che la Maestà Catholica se habi risolto de voler dar le lanze 400 a sua Sanctità per la impresa de Ferrara) [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 69 (79), απόφαση που σύντομα θα έφερνε τον Φερδινάνδο σε σύγκρουση με τον Λουδοβίκο ΙΒ΄].

[←182]

A. J. G. Le Glay, Négotiations diplomatiques entre la France et l’Autriche, I (Παρίσι, 1845), 429-30 (Documents inedits sur l’histoire de France). O Αντρέα ντα Μπόργκο ήταν ντόπιος τής Κρεμόνα. Είχε υπηρετήσει τον Μαξιμιλιανό και την αδελφή του Μαργαρίτα ως πρεσβευτής στον Λουδοβίκο ΙΒ΄ από το 1509. Ο Jean Godefroy, Lettres du roy Louis XII et du cardinal Georges d’ Amboise, 4 τόμοι, Βρυξέλλες, 1712 έχει δημοσιεύσει πολλές από τις επιστολες του, απευθυνόμενες στη Μαργαρίτα, που διασώζονται στο Chambre des Comptes στη Λιλ. Τον Οκτώβριο τού 1511 μια ενετική επιστολή από τη Ρώμη ανέφερε ότι υπήρχε ισπανικός στόλος εβδομήντα πλοίων στη Γκαέτα [Sanudo, Diarii, xiii, 126]. Προηγούμενες αναφορές είχαν αναφερθεί λεπτομερώς στη συγκέντρωση ισπανικών δυνάμεων στο βασίλειο τής Νάπολης [στο ίδιο, xii, 362, 373, 385, 388-89, 399, 498 και εξής, 539], για το οποίο σημειώστε επίσης Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 4, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ΙΙ, 429-30.

[←183]

Πρβλ. Fernand Braudel, La Méditerranée (1949), σελ. 208-18, 277 και εξής, 458 και εξής, ξαναγραμμένο στη 2η εκδ., I (1966), 223-33, 300 και εξής, 520 και εξής.

[←184]

Marguerite Wood (επιμ.), Flodden Papers, Εδιμβούργο: Scottish History Society, 1933, έγγραφα ΙΙ-ΙΙΙ, σελ. 5-8. Την άνοιξη τού 1510 ο Τζέημς Δ’ φιλοδοξούσε να γίνει γενικός διοικητής των ενετικών δυνάμεων και έκανε ένοπλο «προσκύνημα» στην Τουρκία με 10.000 μαχητές σε 150 πλοία [Sanudo, Diarii, X. 459].

[←185]

Wood, Flodden Papers, έγγραφο iii, σελ. 9-10. Για τις σταυροφορικές φιλοδοξίες τού Σκωτσέζου βασιλιά πρβλ. R. L. Mackie, King James ΙV of Scotland, Εδιμβούργο και Λονδίνο, 1958, σελ. 201 και εξής. Για την απλοϊκή επιθυμία τού Ιάκωβου Δ’ (James IV) να γίνει γενικός διοικητής των ενετικών δυνάμεων (με τη σταυροφορία στο μυαλό), πρβλ. Calendar of State Papers…, Venice, επιμ. Rawdon Brown, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 63, 66, 73, 85, 90 και σημειώστε Letters and Papers, Foreign and Domestic, of Henry VIII, επιμ. R. H. Brodic, 2η εκδ., i, μέρος 1 (Λονδίνο, 1920), αριθ. 690-91, 694, 702, 748, 758.

[←186]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1510, αριθ. 24-28, τομ. xxx (Μπαρ-λε-Ντουκ και Παρίσι, 1877), σελ. 525-29. Sanudo, Diarii, x, 397, 417, 452, 539, 652, 696, 727, 745, 746, 747, 752, 871 και xi, 82, 95. Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 69 (79), 72 (82). Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 322-23. Pastor, Hist. Popes, vi, 323-24. και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 777. C.J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, viii, μέρος 1 (Παρίσι, 1917), 302 και εξής.

[←187]

Albert Büchi, Korrespondenten und Akten zür Geschichte des Kardinals Matthaeus Schiner, 2 τόμοι, Bασιλεία, 1920-25, i, αριθ. 115-16, 118-19, 128, 133, 137, 139, σελ. 90 και εξής. Büchi, Kardinal Matthäus Schiner als Staatsmann und Kirchenfürst, 2 τόμοι, Ζυρίχη, 1923 και Φράιμπουργκ (Ελβετία) και Λειψία, 1937, i, 169-87, 256 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 276. Υπήρχαν όρια στην επιτυχία τού Σκίνερ στη στρατολόγηση στρατευμάτων για τον πάπα στην Ελβετία. Πρβλ. επίσης Sanudo, Diarii, x, 81, 311, 540, 564, 583-84, 630, 653, 726, 752, 829-30, 856-57, 879, 883, xi, 296, 337, 698. xii, 183 και xiii, 201. Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 1, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 296 και εξής. Pastor, Hist. Popes, vi, 324-26 και Gesch. d. Päpste, II1-2 (ανατυπ. 1956), 777-79. F. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, Πάδουα, 1962, σελ. 151. Oι Ελβετοί είχαν τη φήμη ότι ήσαν αναξιόπιστοι και ότι εγκατέλειπαν μια υποχρέωση που είχαν προς μια δύναμη, αν τούς προσφερόταν καλύτερη πληρωμή από μία άλλη [Sanudo, xiii, 352, xiv, 34-35]. Ο Ματτίας Σκίνερ έγινε καρδινάλιος τον Μάρτιο τού 1511. Ήταν έντονα αντι-Γάλλος [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 46 (57)].

[←188]

Abel Desjardins, (και Giuseppe Canestrini), Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (Παρίσι, 1861), 512-14. Για τις δικαιολογημένες υποψίες τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ για τον Φερδινάνδο πρβλ. στο ίδιο, ii, 493-94, 516, 517 και για την αδυσώπητη εχθρότητα τού πάπα προς τούς Γάλλους βλέπε Sanudo, Diarii, xi, 107-9, όπου ο Ενετός απεσταλμένος στη Ρώμη περιγράφει τον πάπα ως «πολύ μεγάλο και τρομερό» (molto grande e teribile). Η βασίλισσα τής Γαλλίας λεγόταν ότι ήθελε πολύ την ειρήνη με την Αγία Έδρα [στο ίδιο, xi, 113, 123, 126], για το οποίο σημειώστε επίσης επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας με ημερομηνία 31 Μαΐου 1511 προς τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στην παπική κούρτη [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 26 (37)], που αναφέρει ότι «η βασίλισσα τής Γαλλίας είναι πολύ διατεθειμένη να συμφωνήσει» (… la regina de Franza esser molto inclinata al accordo).

Το Συμβούλιο των Δέκα στη Φλωρεντία (Dieci di Guerra, Dieci di Libertà e di Pace) ονομαζόταν κοινώς Dieci di Βalia (οι «Δέκα στην Εξουσία»). Ήσαν υπέυθυνοι για τις στρατιωτικές υποθέσεις αλλά και για την εσωτερική διοίκηση, με κάποιους περιορισμούς. Έστελναν επίσης πρεσβευτές στο εξωτερικό και παραλάμβαναν τις αναφορές τους.

[←189]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 95 (105), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1510 προς τον βαΐλο Φόσκολο και τον απεσταλμένο στην Πύλη Τζουστινιάν. Όμως ένα μήνα αργότερα ο βοεβόδας τής Κρόιας (Kruje, Kruja στην Αλβανία) πρόσφερε στη σινιορία εκατό ιππείς —ή όσους ήθελαν οι Ενετοί— και προφανώς κατέληξαν γρήγορα σε συμφωνία να δεχτούν διακόσιους, «υπό την προϋπόθεση ότι τα άλογα και οι άνδρες είναι ικανοί και κατάλληλοι και υπό την προϋπόθεση επίσης ότι κάθε στρατιωτικό απόσπασμα εκατό ανδρών δεν θα έχει περισσότερους από δύο αξιωματικούς [capi], για τούς οποίους είμαστε πρόθυμοι να πληρώσουμε δέκα δουκάτα τον καθένα και τέσσερα δουκάτα για καθένα από τούς υπόλοιπους, συν τρόφιμα και ζωοτροφές για τούς άνδρες και τα άλογα, όπως κάνουμε για άλλους αυτού τού έθνους…» [στο ίδιο, Reg. 43, φύλλα 119-120, έγγραφο με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου]. Τα στρατεύματα θα επιβιβάζονταν σε πλοία και θα αποβιβάζονταν σε ενετικό έδαφος το συντομότερο δυνατό, προκειμένου να αρχίσουν να υπηρετούν τη Δημοκρατία εναντίον των Γάλλων.

[←190]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 156 (166), «γραμμένη στη Βερμποσάνια [Σεράγεβο] στις 23 Σεπτεμβρίου 1510» (datum Verbosanie die XXIII Septembre 1510), τότε που «ο εν λόγω Φεντερίκο περιμένει εδώ, μέχρι να πάρει την απάντηση τής Πύλης» (lo dicto Federico aspecta qui dummodo venga la resposta dala Porta).

Για την αποστολή τού Φεντερίκο Στρασσόλντο τής Γκορίτσια στον σαντζακμπέη τής Βοσνίας πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 166 (176). Η επιστολή τού Ματτέο Γκαϊαρίνο είχε γραφτεί στη «Βερμποσάνια» (Verbosania, Vrhbosna), τώρα Σαράγιεβο. Όπως και στον Brosch (όχι όμως όπως στον Babinger), τουλάχιστον στο έγγραφο αυτό διαβάζω το όνομά του ως Gaiarino, όχι Guarino.

[←191]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 157 (167), έγγραφο με ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου 1510,

«Απόσπασμα επιστολής τού Λοντοβίκο Βαλντρίνο, αρχιγραμματέα τού βαΐλου μας στην Κωνσταντινούπολη, που βρίσκεται στην Αδριανούπολη, την τελευταία μέρα τού Σεπτεμβρίου 1510: στάλθηκε στους απεσταλμένους στην παπική κούρτη».

(Εxemplum literarum Ludivici Valdrini, cancellarii bayli nostri Constantinopoli existentis in Adrinopoli, diei ultimi Septembris 1510: Missum ad oratores in Curia.)

Στην επιστολή του προς τον δόγη στις 15 Οκτωβρίου (1510) ο Βαλντρίνο δεν προσθέτει νέα στοιχεία, εκτός από το ότι οι πασάδες

«δεν έχουν αποσταλεί μετά από αυτόν που ήρθε και τέθηκε από τη Βοσνία για αυτόν τον σκοπό, ούτε ήρθε άλλη απάντηση από αυτό το σαντζάκι τής Βοσνίας. Η αλήθεια είναι ότι από όσα μπορώ να συμπεράνω από τον δραγουμάνο τής Πύλης, αυτόν τον υπέροχο πασά, έχω τη γνώμη ότι δεσμεύεται αυτό το σαντζάκι και ότι ανταποκρίθηκε στο χρέος προς τον βασιλιά των Ρωμαίων με καλό τρόπο, δείχνοντας πάντοτε και με κάθε τρόπο ότι ο άρχοντας Τούρκος δεν έχει σκοπό να προκαλέσει ζημιά στην Εξοχότητά σας …».

(non hano remandato in drieto el messo venuto de Bossina per tal effecto nè fatto altra risposta a dicto sanzacho de Bossina. Le vero che per quanto ho podesto sotrazer dal dragoman dela Porta, dicti magnifici bassà hano opinion de commetter a esso sanzacho che ‘l debi responder al re de Romani in bona forrna, demonstrando sempre che al tuto questo Signor Turco non sia per dar molestia a vostra Excellentia…)

Επιπλέον ο δραγουμάνος τού σουλτάνου, ο Αλή μπέης, είχε πει στον Βαλντρίνο,

«ότι οι γνωρίζοντες προτρέπουν την Εξοχότητά σας [δηλαδή τον δόγη] να αντιπαραταχθεί σε τέτοιες και παρόμοιες μηχανορραφίες και ακόμη να σταθεροποιήσει την Εξοχότητά του τον Άρχοντα στέλνοντας εδώ ένα δικό σας απεσταλμένο και κυρίως να μην τον στείλει σε μερικά χρόνια …» [στο ίδιο, Reg. 43, φύλλο 157 (167)].

(che ‘l saperia confortar la Sublimmità vostra per contraoperar a queste et simel machinatione et etiam per stabelir la Excellentia del Signor che la mandasse qui uno orator suo et maxime non lo havendo mandato za alcuni anni…)

Βλέπε στο ίδιο, έγγραφο με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου.

Όταν η Γερουσία έμαθε για τις προσπάθειες τού Μαξιμιλιανού, έγραψε για το ζήτημα στους απεσταλμένους της στην κούρτη, «υπόθεση … όχι απλώς άτοπη αλλά παράλογη» (la cossa … nan solum absurda ma abhominanda) και τούς έδωσε αμέσως εντολή να ενημερώσουν τον Ιούλιο για τις διαβολικές μηχανορραφίες των εχθρών της, στους οποίους έπρεπε να προσμετρώνται και οι Φλωρεντινοί.

Για την προσπάθεια τού Μαξιμιλιανού, μέσω τού σαντζακμπέη τής Βοσνίας, να πείσει τον σουλτάνο να επιτεθεί στις υπερπόντιες κτήσεις τής Βενετίας, σημειώστε Moritz Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates (1878), σελ. 197-8 και Franz Babinger, «Kaiser Maximilians I. ‘geheime Praktiken’ mit den Osmanen (1510-11)», στο Sudöst-Forschungen, XV (Μόναχο, 1956), 201-36, ανατυπωμένο στο βιβλίο τού ιδίου Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Südosteuropas und der Levante, 2 τόμοι, Μόναχο, 1962-66, i, 270-96. To άρθρο αυτό είναι κυρίως χρήσιμο για τις σημειώσεις τού Babinger για τον Federico τού Strassoldo [Aufsätze u. Abhandlungen, i, 279 και εξής]. Οι εκ μέρους του μεταγραφές εγγράφων είναι αναξιόπιστες. Για παράδειγμα εκείνη τής επιστολής τού Βαλντρίνο στις 30 Σεπτεμβρίου 1510 είναι πολύ φτωχή και εκείνη τής επιστολής τής 15ης Οκτωβρίου όχι μόνο περιέχει εσφαλμένες ερμηνείες, αλλά παραλείπει και σημαντικό τμήμα τού κειμένου.

[←192]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 134-136 (144-146).

[←193]

Στο ίδιο, Reg. 43, φύλλα 162 (172), 164 (174). Στις 6 Δεκεμβρίου η Γερουσία εξέτασε επίσης την άρνηση τού Πιέτρο Μπάλμπι. Έγινε ψηφοφορία και «έγινε δεκτή η άρνησή του» (che la excusation sua sia acceptata). Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ (de parte) 118 (χωρίς σταυρό), κατά (de non) 18, λευκά (non synceri) 0, που φαίνεται ότι δείχνει ότι οι λόγοι που πρόβαλλε ο Μπάλμπι, ένας «σοφός σύμβουλος» (sapiens consilii), για να μην πάει στην Ισταμπούλ κρίθηκαν ανεπαρκείς και έτσι πιθανώς έπρεπε να πληρώσει το πρόστιμο των χιλίων δουκάτων.

[←194]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 165-167 (175-177), έγγραφο με ημερομηνία 28 Δεκεμβρίου 1510, «έγγραφο αποστολής ευγενούς άνδρα Αλβίζε Αριμόντο, που αναχωρεί ως απεσταλμένος στον επιφανέστατο Κύριο Τούρκο» (commissio viri nobilis Aloysii Arimundo proficiscentis oratoris ad illustrissimum dominum Turcum). Ο δόγης και η Γερουσία έγραψαν επίσης στις 16 Δεκεμβρίου στον Κανσούχ αλ-Γκούρι, τον σουλτάνο τής Αιγύπτου, γιατί οι σχέσεις τους με αυτόν (όπως είδαμε) είχαν επίσης περιπλακεί από τον πόλεμο «σε αυτούς τούς ταραχώδεις καιρούς ανάμεσα στον αιδεισιμότατο Μεγάλο Μάγιστρο τής Ρόδου και τον Άρχοντα Σουλτάνο» (in questi tumultuosi tempi … tra el reverendissimo Gran Maistro de Rhodi et il Signor Soldan) [στο ίδιο, φύλλα 165 (175), 172-173 (182-183)].

Ο Αριμόντο έτυχε καλής υποδοχής στην Πύλη,

«και ο άρχοντας Τούρκος έχει επικυρώσει και υπογράψει την ειρήνη με άφθονη και μεγάλη υπόσχεση ότι θέλει να διατηρήσει και να υπηρετήσει την καλή φιλία και γειτονία που υπάρχει με εμάς, προσφερόμενος για κάθε διευκόλυνσή μας και παρέχοντας βοήθεια και κάθε εύνοια» [στο ίδιο, Reg. 44, φύλλο 23, έγγραφο με ημερομηνία 23 Μαΐου 1511].

(et el Signor Turco havea zurata et firmata la pace cum ample et large promissione de voler mantenir et servar la bona amicitia et vicinità el tien cum nuy, offerendose ad ogni commodo nostro et esser per adiutarne et prestarne ogni favor)

[←195]

Sam. Romanin, Storia documentata di Venezia, v (1856), 253-54 και νέα έκδοση v (1974), 183.

[←196]

Για τη σημασία τού πολέμου τής Πίζας στις αντιπαλότητες των μεγάλων δυνάμεων βλέπε E. Dupré-Theseider, “L’ Intervento di Ferdinando il Cattolico nella guerra di Pisa”, στο Fernando el Católico e Italia, Σαραγόσσα, 1954, σελ. 21-41 (V Congreso de Historia de la Corona de Aragón), Σαραγόσσα, Οκτώβριος 1952, Estudios, iii.

[←197]

Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques, ii, 519. Τον Νάσι αντικατέστησε ως Φλωρεντινός πρεσβευτής στη Γαλλία ο Ρομπέρτο Ατσαγιόλι [στο ίδιο, ii, 522-25]. Πρβλ. A. J. G. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (Παρίσι, 1845), 358. Στις 19 Αυγούστου 1510 η Ενετική Γερουσία ενημέρωνε τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στην Ουγγαρία:

«Για τις υποθέσεις τής Φερράρας η Αγιότητά του έχει δημοσιεύσει τον αφορισμό εναντίον τού δούκα και όλων εκείνων που θα τούς προσφέρουν εύνοια και βοήθεια, επίσης αν λάμψει η βασιλική αξιοπρέπεια (απευθυνόμενο εναντίον τού Λουδοβίκου ΙΒ΄), ενώ έχει σφραγίσει τη βούλλα, την οποία θα στείλει σε όλους και τής οποίας θα σάς στείλουμε αμέσως αντίγραφο» [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 101 (111)].

(De le cose de Ferrara sua Sanctità ha publicata la excommunica contra il duca et tuti quelli li darà favor et adiuto, etiam si regna dignitate fulgerent, et fa stampar la bolla, la quale se manderà per tuto, et per il primo ve ne mandaremo una copia)

Στις 22 τού μηνός η Γερουσία έγραφε στον Τζιρολάμο Ντονάτο στη Ρώμη:

«Eίναι βέβαιο ότι ο δούκας και οι Φερραρέζοι βρίσκονται σε μεγάλο φόβο. Οι Γάλλοι έχουν φύγει για τα σύνορα των Ελβετών…» [στο ίδιο, φύλλο 103 και πρβλ. φύλλα 104-105, 106, 107, 108 και αλλού (113 κλπ.)].

(Certa cosa è che ‘l duca et Ferraresi sono in timor grandissimo. Francesi se ne sono andati ale frontiere de Suizeri)

[←198]

Niccolò Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. Sergio Bertelli, 3 τόμοι, Μιλάνο, 1904, iii, 1333-34. Αυτή η επιστολή υπάρχει στη Biblioteca Nazionale di Firenze, Carte del Machiavelli, Cassetta 1, αριθ. 47 και αναφέρεται από τούς Desjardins και Canestrini, ii, 520 και Augustin Renaudet, Le Concile gallican de Pise-Milan, Παρίσι, 1922, σελ. 6, σημείωση 12. Για την εξάρτηση τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ από τον ντ’ Αμπουάζ, «τον καρδινάλιο τής Ρουέν» (il Cardinale di Roano), πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 319-20. O Ρομπερέ έπαιζε σημαντικό ρόλο στις κρατικές υποθέσεις, εν μέρει επειδή γνώριζε ιταλικά, ισπανικά, γερμανικά και αγγλικά [πρβλ. Renaudet, ό. π., σελ. 7, σημείωση 14 και Préréforme et humanisme à Paris (1916), ανατυπ, Παρίσι, 1953, σελ. 524 και εξής]. Για τις γνώσεις ιταλικής τού Ρομπερέ πρβλ. Sanudo, Diarii, xv, 192.

Η γνώση ξένων γλωσσών από τούς πολιτικούς τής Αναγέννησης σε μια εποχή που τα λατινικά χρησιμοποιούνταν ακόμη πολύ στις διεθνείς συζητήσεις, αποτελεί ενδιαφέρον θέμα. Ο Αντρέα Μπαντοέρ, ο Ενετός πρεσβευτής στην Αγγλία, έγραφε στον αδελφό του Λούκα από το Λονδίνο στις 24 Ιουλίου. 1512:

«… πέρα από τούς προαναφερθέντες κινδύνους [του ταξιδιού] τής εποχής, ήταν εύκολο για μένα να περνώ με ασφάλεια από κάθε δρόμο, … δεδομένου ότι γνωρίζω καλά τη γαλλική και τη γερμανική γλώσσα, καθώς και τη γλώσσα αυτή [αγγλικά], που είναι τόσο γνωστή μεταξύ μας εδώ [στο Λονδίνο] όσο τα σλαβονικά ή τα ελληνικά, … και για ένα τόσο μεγάλο δώρο ευχαριστώ τον Παντοδύναμο Θεό» [Sanudo, xiv, 644].

(sapendo ben la lengua franzexa e todesca, poi questa lengua,. per quanto se nativa fuse qui la lengua sciava e la greca…)

[←199]

A. Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris (ανατυπ. 1953), σελ. 527-33 και πρβλ. C.J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, viii, μέρος 1 (Παρίσι, 1917), 276 και εξής.

[←200]

Arch. Segr. Vaticano, Instrumenta Miscellanea, αριθ. 5284 και πρβλ. γενικά A. Renaudet, Le Concile gallican de Pise-Milan: Documents florentins (1510-1512), Παρίσι, 1922, αριθ. 8-10, 21, 37-42, σελ. 5-7, 18, 26-30 στη Bibliothèque de l’ Institut français de Florence, 1η σειρά, τομ. VII, το απαραίτητο έργο για το θέμα αυτό. Η Σύνοδος τής Πίζας είχε προγραμματιστεί να συγκληθεί την 1η Σεπτεμβρίου 1511 [στο ίδιο, αριθ. 45 και εξής, σελ. 32 και εξής]. Το ερώτημα κατά πόσον οι Φλωρεντινοί θα παραχωρούσαν για τη Σύνοδο την προσφάτως κερδισμένη από αυτούς πόλη τής Πίζας συζητήθηκε πολύ στο Συμβούλιο των Ογδόντα (Consiglio degli Ottanta), που ήταν ένα είδιος Γερουσίας [στο ίδιο, σελ. 35-36. σημείωση 22]. Πρβλ. Desjardins και Canestrini, ii, 526-27, Sanudo, Diarii, XΙΙ, 203, 218-19, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1511, αριθ. 3 και εξής, τομ. xxx (1877), σελ. 537 και εξής. Ο Μπερναρντίνο Καρβαχάλ, ο ονομαζόμενος καρδινάλιος τού Τιμίου Σταυρού (Santa Croce), έγινε γνωστός για τη μόρφωσή τού και, αν και Ισπανός, ήταν ένθερμος υποστηρικτής τού αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού [Sanudo, x, 74, 81]. Πρβλ. Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 533 και εξής, επίσης εξαιρετική εργασία.

[←201]

Sanudo, Diarii,xi, 250-54 και πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 2, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 416-18 και Lettres du roy Louis XII, II (1712), 235-41.

[←202]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 210, φύλλα 2-3, στο Pierre Gasnault και M. H. Laurent (επιμ.), Innocent VI: Lettres secretes et curiales, i, fasc. 2 (Παρίσι, 1960), αριθ. 435, σελ. 137-38. Πρβλ. C.J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, viii, μέρος 1 (1917), 282.

[←203]

Sanudo, Diarii, xii, 79-84, 85 και εξής και πρβλ. στήλη 507. Η ανακατασκευή τού πάνω τμήματος τού καμπαναριού προφανώς δεν ξεκίνησε παρά ένα χρόνο αργότερα, τον Μάρτιο τού 1512 [στο ίδιο, xiv, 20]. Για τις ζημιές που προκάλεσε ο σεισμός τής 26ης Μαρτίου 1511 στην περιοχή τού Ούντινε, βλέπε το έγγραφο που δημοσιεύτηκε από τον D. Tassini, “La Rivolta del Friuli nel 1511”, Nuovo Archivio veneto, 1920, σελ. 154. Πρβλ. επίσης Pietro Bembo, Rerum venetarum historiae, xi, στα Opera omnia, I (Βενετία, 1729), 295. Το Φριούλι θα χτυπιόταν και πάλι από τρομερό σεισμό το βράδυ τής 6ης Μαΐου 1976, όταν περίπου χίλια άτομα λέγεται ότι σκοτώθηκαν και έγιναν εκτεταμένες ζημιές σε περίπου πενήντα έως εξήντα μικρές κωμοπόλεις και χωριά.

[←204]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 43, ιδιαίτερα φύλλα 138 και εξής, 168 και εξής και 174 και εξής (148 και εξής κλπ.).

[←205]

Για την ιστορία αυτού τού διάσημου αγάλματος, που είχε μέγεθος τριπλάσιο από το πραγματικό, ζύγιζε 14.000 λίμπρες και καταστράφηκε στις 30 Δεκεμβρίου 1511, σημειώστε Pastor, Hist. Popes, vi, 509-13 και Gesch. d. Päpste, iii 2 (ανατυπ. 1956), 959-62. Για την ανακατάληψη τής Μπολώνια, σημειώστε την επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας με ημερομηνία 23 Μαΐου 1511 προς τον Αντρέα Γκρίττι, τον γενικό επιστάτη (provveditore generale) [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 23 (34)]:

«Αυτή την ώρα πήραμε επιστολές από τον εκπρόσωπό μας στην Αυλή [στην παπική κούρτη], γραμμένες χτες στη Ραβέννα [όπου βρισκόταν τότε ο Ιούλιος] την 23η ώρα [περίπου 8 μ.μ.], που έγραφαν ότι ο άρχοντας Αννιμπάλε Μπεντιβόλιο την προηγούμενη νύχτα την 3η ώρα [περίπου μεσάνυχτα] εισήλθε στη Μπολώνια χωρίς Γάλλους και ότι αυτός ο τόπος βρίσκεται σε διχασμό και στα όπλα και ότι οι στρατοί, τού ποντίφηκα και ο δικός μας, έχουν αποσυρθεί στο Καστέλ Σαν Πιέρο όλοι σώοι και ότι χθες το βράδυ έπρεπε να είναι στην Ίμολα…».

(In questa hora havemo avuto lettere dal orator nostro in Corte date heri a Ravenna ad hore 23 che ne significano D. Annibal Bentivoglio la precedente nocte ad hore tre esser intrato in Bologna senza francesi et che quella terra era in divisione et in arme et che li exerciti pontificio et nostro se era retirato ad Castel S. Piero tuti salvi et heri sera doveva esser ad Imola…)

O Γκρίττι έπρεπε λοιπόν να αναστείλει τις δικές του στρατιωτικές επιχειρήσεις και να περιμένει περαιτέρω εξελίξεις. Στην πραγματικότητα η ανάκτηση τής Μπολώνια επιτεύχθηκε από τούς υποστηρικτές τού Μπεντιβόλιο μέσα στην πόλη, όπως έγραφε η Γερουσία στον Ενετό πρεσβευτή στην Ουγγαρία στις 3 Ιουνίου [στο ίδιο, φύλλο 27 (38)], αλλά φυσικά ήσαν οι Γάλλοι στρατιώτες που πλησίαζαν στην πόλη εκείνοι που έκαναν δυνατή την επιτυχία των Μπεντιβόλιο.

[←206]

Η δεύτερη στρατιωτική εκστρατεία τού πάπα το 1510-1511 για την κατάκτηση τής Φερράρας (η πρώτη ήταν το 1506-1507 για την εκδίωξη τού Τζιοβάννι Β΄ Μπεντιβόλιο από τη Μπολώνια) περιγράφεται λεπτομερώς στον Paride Grassi, Diarium Curiae Romanae, επιμ. Luigi Frati. Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, σελ. 189-293. ιδιαίτερα σελ. 225 και εξής. (Documenti e Studi pubblicati per cura della R. Deputazione di Storia Patria per le province di Romagna, τομ. I).

[←207]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 332-62 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 780-810. Eπίσης C.J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, viii, μέρος 1 (Παρίσι, 1917), 269 και εξής, 290, 297. Οι αναφορές στο Sanudo, Diarii, τόμοι XI και XII παρέχουν πολλές λεπτομέρειες, με τις οποίες δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε εδώ και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1511. αριθ. 44 και εξής, 65 και εξής, τομ. xxx (1877), σελ. 558 και εξής, 566 και εξής και Lettres du roy Louis XII, II (1712), 233-34, 243-47, 249. Ο Guicciardini αφιερώνει μεγάλο μέρος τού βιβλίου IX τής δικής του Storia d’ Italia σε αυτά τα γεγονότα. Η περιγραφή του είναι με συνέπεια εχθρική προς τον Ιούλιο Β΄, για τον οποίο λέει σε διάσημο χωρίο: «Ο πάπας δεν σκέφτεται τίποτε πέρα από το φόρεμα και το όνομα» (non riteneva di pontefice altro che l’ abito e il nome) [στο ίδιο, ix, 13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 367-68]. Βλέπε επίσης γενικά Pietro Bembo, Rerum venetarum historiae, XI, στα Opera omnia, i, Βενετία, 1729.

[←208]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 13-14 (24-25), έγγραφα με ημερομηνία 2-5 Μαΐου 1511.

[←209]

Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 388, επιστολή τού Αυστριακού απεσταλμένου Αντρέα ντα Μπόργκο προς τη Μαργαρίτα Αυστρίας-Σαβοΐας, γραμμένη στη Μπουρζ στις 23 Μαρτίου 1511, με λάθος ημερομηνία στον Le Glay. Sanudo, Diarii, xii, 56-57. O Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 242-44, 249-51 δεν αναφέρει τον Ματίας Λανγκ στην περιγραφή του τής δημιουργίας καρδιναλίων στις 10 Μαρτίου 1511, αλλά αργότερα αναφέρεται σε αυτόν ως «πρόσφατα … δημιουργηθέντα μυστικά καρδινάλιο» (nuper… secrete cardinalis creatus) [ό. π., σελ. 260. και πρβλ. σελ. 265]. Οι Ενετοί προσπαθούσαν για περισσότερο από ένα χρόνο να αποσπάσουν τον Μαξιμιλιανό από τη σύνδεσή του με τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, στηριζόμενοι μάταια για βοήθεια στον Ερρίκο Η’ τής Αγγλίας [Calendar of State Papers …, Venice, επιμ. Rawdon Brown, II (Λονδίνο, 1867), αριθ. 28-29, 31-38, 44-50, 52, 54-59, 64, 66-68, 80, 106, 117, 125, και αλλού, επιστολές προερχόμενες κυρίως από τα ημερολόγια τού Sanudo]. Για την αναγόρευση τού Λανγκ σε καρδινάλιο, που έγινε «μυστικά» (in petto), βλέπε στο ίδιο, ii, αριθ. 98, επίσης από Sanudo. O Λανγκ ήταν εντυπωσιακή φυσιογνωμία, με επιβλητική προσωπικότητα και ωραία εμφάνιση (bello e biondo), νέος ακόμη (meno di anni 40) και με πλήρη επίγνωση των προσόντων του [Sanudo, xv, 327 και πρβλ. στήλη 451]. Οι δυσκολίες τού Μαξιμιλιανού στον πόλεμό του με τη Βενετία σκιαγραφούνται με κάποιες λεπτομέρειες στο Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1, 290 και εξής.

Ο Αντρέα ντα Μπόργκο, πρέπει να σημειώσουμε, εκπροσωπούσε τόσο την Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Σαβοΐας, αντιβασίλισσα Ολλανδίας και τον πατέρα της Μαξιμιλιανό. Όπως πολλοί πρεσβευτές τής εποχής παραπονούνταν πολύ για την αποτυχία των εργοδοτών του να τον πληρώσουν [Lettres du roy Louis XII, ii (1712), 14-18 και πρβλ. Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, 3 τόμοι, Παρίσι, 1892-93, ii, 19-22].

[←210]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 7. 10-11, 12, 14 (18, 21-22 κλπ.) και πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 44, σελ. 31-32, επιστολή από τον Φλωρεντινό απεσταλμένο Φραντσέσκο Παντολφίνι προς τον γενικό υπαρχηγό τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ στη βόρεια Ιταλία, σταλμένη προς το Συμβούλιο των Δέκα στις 17 Μαΐου 1511. Το μόνο που σκεφτόταν ο Ιούλιος Β΄ νύχτα και μέρα, ήταν να διώξει τούς Γάλλους βάρβαρους από την Ιταλία [Sanudo, Diarii, xi, 745, 843]. Πρβλ. γενικά Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 16, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, II, 391 και εξής και ιδιαίτερα Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 262-73. Αφού παρουσίασε τα διαπιστευτήριά του, ο Λανγκ ικέτευσε τον πάπα να εργαστεί για την ειρήνη στη χριστιανοσύνη και για να στραφούν τα όπλα τής Ευρώπης εναντίον των απίστων [Frati, ό. π., σελ. 266]. Ο χαρακτηρισμός τού Grassi για τον Λανγκ, «βάρβαρος είναι, βαρβαρικά έκανε» (barbarus est, barbarice egit), στο Frati, σελ. 271 είναι γνωστός.

Τον Αύγουστο τού 1510 δόθηκε στον Λανγκ υπόσχεση για το πρώτο διαθέσιμο κόκκινο καπέλλο, αν κατόρθωνε να φέρει τον αυτοκράτορα σε αντι-γαλλική συμφωνία με τον πάπα [Sanudo, Diarii, xi, 189], προσφορά που επαναλήφθηκε τον Μάρτιο τού 1512 [Renaudet, ό. π., αριθ. 577, σελ. 637]. Ο πάπας κουνούσε πάντοτε το κόκκινο καπέλλο μπροστά στα μάτια τού Λανγκ [Sanudo, xii, 15, 56-57, 148]. Η επίσκεψή του στον πάπα αναμενόταν για κάποιο διάστημα [Sanudo, xi, 713, 765, 810, 818, 845, 846 και xii, 112, 117, 123-24, 126, 131, 139, 140, 147-48, 158, 160, κλπ.]. Lettres du roy Louis XII, ii (1712), 136-54, 160-64, 168, 170 και εξής, 202-6 και Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 375, 387-88, 390-92, 396. Για τη σημασία τής αποστολής τού Λανγκ σημειώστε F. Seneca, Venezia e Papa Giulio ΙΙ (1962), σελ. 155-56, 158.

[←211]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 60, σελ. 43-44: «… et questi cardinali pensano più al havere de vescovadi che alla reformatione della Chiesa, sichè io non ci ho troppa credentia».

Aυτή τη φορά ο Άντριου Φόρμαν, επίσκοπος τού Μόρεϋ και πρεσβευτής τού Τζέημς Δ’ τής Σκωτίας, προσπαθούσε να κάνει ειρήνη μεταξύ τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ και τού πάπα [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 54, 58, 65, 71, 72, σελ. 39-40, 42, 46, 49, 50 και passim] και όταν ο Λουδοβίκος έδειχνε να τείνει προς την ειρήνη, ο Μαξιμιλιανός τον πρόετρεπε να επιμείνει «με τα όπλα και με τη Σύνοδο» (con le arme et con il Concilio) εναντίον τού πάπα [στο ίδιο, αριθ. 72, σελ. 50-51, έγγραφο με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1511]. Ο Ισπανός πρεσβευτής στη γαλλική αυλή, ο Ερνάντο ντε Σίλβα, θεωρούσε το ζήτημα τής εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης που έθεταν οι εχθροί τού πάπα ως ιδιαίτερα ιδιοτελή ανοησία [στο ίδιο, σελ. 51-52]. Προφανώς η αποτυχία τής γαλλικανικής συνόδου ήταν αυτονόητο συμπέρασμα.

[←212]

Bulla intimationis generalis Concilii apud Lateranum per S[anctissimum] d[omnium] n[ostrum] Julium Papam II edita, με τον κολοφώνα: «Impressum Rome per Iacobum Mazochium Romanum, Academiae Bibliopolam, de mandato S. d. n. Pape, Ultima Iulii». Tην Παρασκευή 25 Ιουλίου 1511 η βούλλα επικολλήθηκε στις θύρες τής Εκκλησίας τού Σαν Τζιάκομο ντέλι Σπανιόλι στην Πιάτσα Ναβόνα και στις θύρες τού Αγίου Πέτρου. Την επόμενη μέρα διαβάστηκε με δυνατή, καθαρή φωνή ενώπιον τού συγκεντρωμένου εκκλησιάσματος στον Άγιο Πέτρο. Διαβάστηκε επίσης στον Άγιο Ιωάννη τού Λατερανού, επικολλήθηκε στις θύρες τής Καγκελλαρίας και δημοσιοποιήθηκε στον Κάμπο ντέι Φιόρι. Πρβλ. την επιστολή τού Πιερφραντσέσκο Τοσίνγκι προς το Συμβούλιο των Δέκα στο Renaudet, Le Concile gallican, αριθ, iii, σελ. 78. Όταν στις 31 Ιουλίου ο Τοσίνγκι έγραφε στους Δέκα, «κατά την πρώτη ώρα τής νύχτας», ότι η βούλλα που συγκαλούσε τη Σύνοδο τού Λατερανού «δεν προβλέπεται ακόμη να τρέξει» (non è ancora fornita di gittare) [στο ίδιο, αριθ. 1 19, σελ. 83], πρέπει να εννοούσε ότι ο Μαζόκκι δεν είχε ακόμη παραδώσει τα αντίγραφα που είχε τυπώσει εκέινη τη μέρα. Πρβλ. γενικά Sanudo, Diarii, xii, 243, 267, 282, 288, 301-2, 321, 322-23, 330 και Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1, 298 και εξής. Το τυπωμένο από τον Μαζόκκι κείμενο αυτής τής βούλλας στάλθηκε στη Βενετία και διαβάστηκε στη Γερουσία [Sanudo, xii, 362]. Το κείμενο στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1511, αριθ. 9-15, τομ. xxx (1877), σελ. 540-45 είναι ατελές. Το Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, i-1 (1920), αριθ. 816, σελ. 437-38 παρέχει περίληψη και πρβλ. Lettres du roy Louis XII, II (1712), 300-2, 306-8. Το 1512 το Πάσχα έπεφτε στις 11 Απριλίου. Η 19 τού μηνός ήταν η πρώτη Δευτέρα μετά την εβδομάδα τού Πάσχα. Η βούλλα τού Ιουλίου Β΄ δεν αποτέλεσε έκπληξη για κανένα [Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 422].

[←213]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 73, σελ. 52, φλωρεντινό έγγραφο γραμμένο στη Ματσεράτα στις 13 Ιουνίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 95, 104-5, 108, 111, 115, 119, 126. Ο Άγγλος καρδινάλιος Κρίστοφερ Μπαίνμπριτζ βοηθούσε τον πάπα στην προσπάθεια διαχωρισμού τού Ερρίκου Η’ από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ [στο ίδιο, αριθ. 233, σελ. 237]. Ήδη τον Μάρτιο και τον Απρίλιο τού 1510 ο Ιούλιος Β΄ είχε συζητήσει μια συμμαχία μεταξύ Ισπανίας, Αγγλίας, Γερμανικής αυτοκρατορίας και Βενετίας με τον Ενετό απεσταλμένο Τζιρολάμο Ντονάτο [Sanudo, Diarii, x, 88, 114-15], αλλά αυτή ήταν αρκετά πρόωρη, λαμβάνοντας υπόψη τις συχνές διαμαρτυρίες που γίνονταν για τη γαλλο-ισπανική φιλία. Η Αγγλία και η Ισπανία ήσαν αντίθετες με τα σχέδια τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ για σύνοδο [Renaudet, ό. π., αριθ. 125, 127, σελ. 87, 88-89 και πρβλ. αριθ. 140]. Στις 9 Αυγούστου 1511 οι Ισπανοί και Ενετοί απεσταλμένοι στην Αγία Έδρα είχαν μυστική συνεδρίαση με τον πάπα [στο ίδιο, αριθ. 135, σελ. 96-97]. Βρισκόταν υπό συγκρότηση η Ιερά Συμμαχία.

[←214]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 76, 83, σελ. 54, 60, έγγραφα με ημερομηνία 18 και 28 Ιουνίου 1511 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xii, 289..

[←215]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 78, σελ. 56 και βλέπε επίσης αριθ. 84, 89, 93-94, 96, 98, 101, 105-6, 109, 112-14, 117, 120, 124-25, 127, 129-30, 132-33, 136-37, 142, 145, 149, κλπ., 171. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 417-18. Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 3, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 425-26. Στις 10 Αυγούστου (1511) ο αυτοκράτορας επέμενε για το Τρεντ ή τη Βερόνα ως τόπο τής Συνόδου. Ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ήθελε την Πίζα ή το Βέρτσελλι [Renaudet, ό. π., αριθ. 138, σελ. 99]. Οι Φλωρεντινοί είχαν πιαστεί απελπιστικά στα διασταυρούμενα πυρά μεταξύ Λουδοβίκου και Ιουλίου Β΄ [στο ίδιο, αριθ. 139, σελ. 99-100 και πρβλ. αριθ. 143, 148 κλπ.].

[←216]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 92, σελ. 64, επιστολή με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1511 από τον Ρομπέρτο Ατσαγιόλι, τον Φλωρεντινό πρεσβευτή στη Γαλλία, προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 96, 102. Στις 23 Σεπτεμβρίου (1511) ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ είπε στους Ατσαγιόλι και Μακιαβέλλι ότι δεν πίστευε ότι ο Φερδινάνδος θα παρέμβαινε στη φιλονικία του με τον πάπα, αφού είχε λάβει «πολύ καλές πρεσβείες και επιστολές από την Μεγαλειότητά του» (bonissime lettere e ambasciate da quella Maestà) [Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. S. Bεrtelli, ΙΙΙ (1964), 1421, επιστολή γραμμένη στη Μπλουά στις 24 Σεπτεμβρίου]. Αλλά ο παπικός νούντσιος στην Αγγλία, που εργαζόταν στην πραγματικότητα για τούς Γάλλους, είχε γράψει στον Ρομπερέ στις 14 Ιουνίου ότι ο Φερδινάνδος φοβόταν ότι η κίνηση των γαλλικών όπλων στην Ιταλία θα κατευθυνόταν εναντίον τής Νάπολης και έτσι ευνοούσε μια αγγλο-ισπανική συμφωνία με τον πάπα εναντίον τού Λουδοβίκου ΙΒ΄, την οποία ο νούντσιος προσπαθούσε προδοτικά να αποτρέψει ή τουλάχιστον να καθυστερήσει [βλέπε την ασυνήθιστη επιστολή στο G. Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. xxv, σελ. 57-63, γραμμένη «στο Λονδίνο στις 14 Ιουνίου 1511» (a Londres adì XIIΙI de Ιunio 1511)]. Ο νούντσιος, το όνομα τού οποίου παρέμενε άγνωστο για τον Molini, προσδιορίζεται στον Sanudo, Diarii, xii, 330, 333 ως Τζιρολάμο Μπονβίζι, καταγόμενος από τη Λούκκα. Ο πάπας τον είχε στείλει από τη Μπολώνια στην Αγγλία, για να ζητήσει βοήθεια από τον Ερρίκο Η’ εναντίον τής Γαλλίας.

Κάτω από την απειλή βασανιστηρίων ο Μπονβίζι ομολόγησε τις προδοτικές του σχέσεις με τον Γάλλο πρεσβευτή στο Λονδίνο και ισχυρίστηκε ότι είχε ενθαρρυνθεί να το κάνει από τον καρδινάλιο Φραντσέσκο Αλιντόζι, λεγάτο τής Μπολώνια πριν αρπάξουν οι Μπεντιβόλιο την πόλη με γαλλική βοήθεια από τις παπικές δυνάμεις υπό τον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε (στις 22-23 Μαΐου 1511). Ο Φραντσέσκο Μαρία, δούκας τού Ουρμπίνο, ήταν ανηψιός τού πάπα. Αυτός και ο Αλιντόζι κατηγορούσαν ο ένας τον άλλο για την απώλεια τής Μπολώνια. Στις 23 ή 24 Mαΐου ο Φραντσέσκο Μαρία σκότωσε τον Αλιντόζι κοντά στη διάσημη εκκλησία τού Σαν Βιτάλε στη Ραβέννα [Sanudo, xii, 197, 198, 200 και βλέπε A. Luzio, “Isabella d’ Este di fronte a Giulio II”, Arch. stor. lombardo, 4η σειρά, XVII (1912), 307-13, 328-29]. Η Ενετική Γερουσία περιέγραφε τη δολοφονία τού Αλιντόζι σε επιστολή τής 3ης Ιουνίου 1511 προς τον απεσταλμένο της στην Ουγγαρία, χρονολογώντας το γεγονός στις 24 Mαΐου [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 27 με αρχική αρίθμηση]. Στην αρχή τής Βία Σαν Βιτάλε στη Ραβέννα μια πλάκα στον τοίχο νέου κτιρίου (αριθ. 2) σηματοδοτεί τώρα τη θέση τής βίαιης πράξης τού Φραντσέσκο Μαρία.

Δεν γνωρίζουμε τίποτε για τον Αλιντόζι που να αποκλείει την πιθανότητα τής προδοσίας του, ακόμη και για τον Ιούλιο Β΄, που ήταν το μόνο πρόσωπο στην Ιταλία που τού είχε εμπιστοσύνη. Ο Αλιντόζι όμως ήταν νεκρός και έτσι μπορούσε να παράσχει στον Μπονβίζι μια βολική ιστορία. Για τον Μπονβίζι πρβλ. Calendar of State Papers…, Venice, ii (1867), αριθ. 109-10, σελ. 46, σημειώσεις από τα ημερολόγια τού Sanudo. Άλλοι παπικοί νούντσιοι που στάλθηκαν στην Αγγλία το 1510-1511 ήσαν ο Κριστόφορο Φρέσκιες ή Φρίτσερ [Sanudo, x, 104, 727, 779, 786, 869], κάποιος «Πιέρο ντε Ρίτσο», που φρόντισε για «πολλές υποθέσεις» (multa negocia) τού πάπα στην Αγγλία [στο ίδιο, xiii, 319] και ο γνωστός Πιέτρο Γκρίφφο [xiii, 201], τον οποίο αντιπαθούσε ο Ερρίκος Η’ [x, 82].

Για να επανέλθουμε στον Μπονβίζι, τον είχε μάλιστα συστήσει ανεπιφύλακτα ο Αλιντόζι και δεν είναι αδύνατο να ήταν ο τελευταίος υποστηρικτής των Γάλλων [πρβλ. D. S. Chambers, Cardinal Bainbridge in the court of Rome (1509-1514), Οξφόρδη, 1965, σελ. 10, 12]. O Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, σελ. 199, 201, 203 και πρβλ. σελ. 275 και εξής, λέει ρητά ότι o Αλιντόζι ήταν οπαδός τής γαλλικής παράταξης (αλλά παρεμπιπτόντως ο Grassi τον μισούσε). Στις 15 Ιουλίου 1509 ο Αλιντόζι είχε γράψει στον Ερρίκο Η’ ότι ο Μπονβίζι ήταν περισσότερο Άγγλος από Ιταλός, ότι ήταν αποφασισμένος να ζήσει στην Αγγλία και ότι ο πατέρας τού βασιλιά, ο Ερρίκος Ζ΄, σκόπευε να τον ανταμείψει [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry viii, επιμ. R. H. Brodie, 2η εκδ., I, μέρος 1 (Λονδίνο, 1920), αριθ. 111, σελ. 58]. Σύμφωνα με τον Ιούλιο Β΄ η «ανταμοιβή» θα ήταν η επισκοπή τού Ντάραμ (Durham). Σε επιστολή τής 6ης Ιουλίου 1509 ο Ιούλιος προέτρεπε τον Ερρίκο Η’ να μην «ακούει τις σκανδαλώδεις φήμες εναντίον του (του Μπονβίζι), αλλά να τον θεωρεί πιστό υπηρέτη και να τον αντιμετωπίζει ανάλογα» [στο ίδιο, Ι-1, αριθ. 100, σελ. 56]. O Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, ii (1892), 40 αναφέρεται σε αυτή την υπόθεση χωρίς να κατονομάζει τον Μπονβίζι και πρβλ. Garrett Mattingly, Renaissance Diplomacy, Βοστώνη, 1955, σελ. 274-75.

Oι προσπάθειες να γίνει ειρήνη μεταξύ τού πάπα και τού βασιλιά τής Γαλλίας συνεχίζονταν βδομάδα μετά τη βδομάδα [Renaudet, ό. π., αριθ. 150, σελ. 114-15, φλωρεντινό έγγραφο με ημερομηνία 18 Αυγούστου 1511]. Καθώς δεν γινόταν ειρήνη και οι Γάλλοι επέμεναν για την πραγματοποίηση τής Συνόδου τους στην Πίζα, η φλωρεντινή κυβέρνηση γινόταν πολύ ανήσυχη και φοβισμένη [στο ίδιο, αριθ. 155-56].

[←217]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 159, σελ. 126-28. Tο Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) θα προσπαθούσε να εξασφαλίσει για τα μέλη τής Συνόδου και για το προσωπικό τους τροφή και κατάλληλα καταλύματα καθώς και την απαιτούμενη προστασία, αλλά ούτε γαλλικά ούτε αυτοκρατορικά στρατεύματα δεν έπρεπε να καταλάβουν την Πίζα [στο ίδιο, αριθ. 160-61]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xii, 484, 488 και Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 18, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 409-11.

[←218]

Για την ασθένεια τού Ιουλίου Β΄ τον Αύγουστο τού 1511 πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 150, 154, σελ. 115, 119. Στις 22 τού μηνός ο θάνατός του αναμενόταν από στιγμή σε στιγμή στη Ρώμη [στο ίδιο, αριθ. 163-65, 169-70, 172, 173], αλλά στις 27 φαινόταν ότι πήγαινε καλύτερα [στο ίδιο, αριθ. 174-75, με σημείωση 198, αριθ. 176-77, 180-81, 183-84]. Πρβλ. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 432, 433, 434, 436, 438, Sanudo, Diarii, xxii, 370, 398, 403, 404, 440-42, 444, 449-50, 455, 482-83 και αλλού, Lettres du roy Louis XII, III (1712), 20, 24-25, 27, 31-32. Στα τέλη Αυγούστου ο πάπας είπε στον ταμία του ότι άφηνε 3.000 δουκάτα στον διάδοχό του, για να τα χρησιμοποιήσει «εναντίον των απίστων» [Sanudo, xii, 459]. Ο Ιούλιος Β΄ είχε τις καλές και τις κακές του μέρες, αλλά «ο πάπας δεν είναι καλά, επειδή δεν θέλει να φάει τίποτε» (il papa non sta bene, perchè non vol manzare nulla di bono) [στήλη 484].

Ο Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 294-96 περιγράφει την ασθένεια τού πάπα και την παράξενη δίαιτά του. Πρβλ. Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 538-39 και Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 4, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 426 και εξής, με σύγκριση των παπών με τούς σουλτάνους τής Αιγύπτου, σε βάρος τού ρωμαϊκού λαού, που υπηρετούσε επαίσχυντους κυρίους, ενώ οι Μαμελούκοι, ανεξάρτητα από τις αποτυχίες τους, ήσαν τουλάχιστον πολεμιστές.

[←219]

Οι Ενετοί ήσαν σίγουροι ότι ο Φερδινάνδος θα ενωνόταν τελικά με τον πάπα και τούς ίδιους σε στρατιωτική συμμαχία [πρβλ. Sanudo, Diarii, xi, 710 και Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 51 και εξής (62 και εξής)], αν και δεν ήταν εύκολο να προβλέψουν τι θα κάνει ο Φερδινάνδος από εκείνα που έλεγε. Στις αρχές τού 1511 ο Φερδινάνδος προσποιόταν ότι σκόπευε να πάει στη Βόρεια Αφρική, αλλά ήταν έτοιμος να αποπλεύσει για την Ιταλία, αν ο Λουδοβίκος ΙΒ’ διέσχιζε τις Άλπεις. Πολιτική του, όπως γράφει ενετική επιστολή, ήταν «να κάνει τον βασιλιά τής Γαλλίας να σκεφτεί» (per far pensar el re di Franza) κλπ. [Sanudo, xi, 792]. Μάλιστα στη διάρκεια των ετών η εξωτερική πολιτική τού Φερδινάνδου συνίστατο κυρίως στο να κάνει τον βασιλιά τής Γαλλίας να νομίζει ότι θα έκανε κάτι, ενώ έκανε άλλο. Τον Σεπτέμβριο πια τού 1511 τα σχέδιά του για τη Ναβάρρα ήσαν σαφή [στο ίδιο, xii, 495].

[←220]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 185-86, σελ. 164-66, επιστολές των Δέκα προς Τοσίνγκι με ημερομηνίες 2-3 Σεπτεμβρίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 191.

[←221]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 193-95, επιστολές τού Τοσίνγκι προς τούς Δέκα με ημερομηνίες 4-5 Σεπτεμβρίου 1511 και πρβλ. το παπικό σημείωμα προς τη φλωρεντινή Σινιορία με ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου [στο ίδιο, αριθ. 202, σελ. 187-88]. Σημειώστε επίσης Sanudo, Diarii, xii, 538, 545, 608 και τις γνωστές αναμνήσεις τού Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, II, 434 και εξής.

[←222]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 196, σελ. 179-81, επιστολή των Δέκα προς τούς καρδιναλίους Αντόνιο Μαρία Κιόκκι (ντελ Μόντε) και Πιέτρο Ακκόλτι και προς τον διοικητικό προϊστάμενο Λορέντσο Πούτσι, με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1511. Ο πάπας είχε αφορίσει όλους τούς υποστηρικτές τής Συνόδου τής Πίζας [στο ίδιο, αριθ. 200, σελ. 186]. Οι Πούτσι, Ακκόλτι και Κιόκκι απάντησαν όλοι στις 10 Σεπτεμβρίου ότι ο Ιούλιος Β΄ δεν κατευναζόταν [στο ίδιο, αριθ. 209-11, σελ. 202-4] και είχε αρνηθεί να ακούσει τον Πούτσι, που ήταν Φλωρεντινός [αριθ. 212, σελ. 205]: «Δεν πειράζει, δεν θέλω πια ιστορίες…!» (Lasciate stare, che io non voglio più favole…!). Λαμβάνοντας υπόψη τούς στόχους τού Λουδοβίκου ΙΒ’ [Lettres du roy Louis XII, ii (1712), 85-87] και τις απαιτήσεις τού πάπα [στο ίδιο, iii, 40-47], η ειρήνη μεταξύ Γαλλίας και παπισμού ήταν απομακρυσμένη προοπτική [στο ίδιο, iii, 51-55], αλλά δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι ο Λουδοβίκος θα δεχόταν ειρήνη, αν το τίμημα δεν επρόκειτο να είναι πολύ υψηλό.

[←223]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 199, σελ. 184, επιστολή τού Τοσίνγκι προς τούς Δέκα, με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1511:

«Θέλω να πω σήμερα το πρωί, ότι η σχέση μεταξύ τού πάπα και τής Ισπανίας επανατοποθετείται και είναι καθολική άποψη ότι πρέπει να καταλήξουν».

(Intendo questa mattina che la pratica tra il Papa et Spagna si è riattaccata, et è opinione universale che la si habbia a concludere.)

Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 203, 222.

[←224]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 201, σελ. 186-87, επιστολή τού Φλωρεντινού απεσταλμένου Φραντσέσκο Παντολφίνι προς τούς Δέκα, γραμμένη στο Μιλάνο στις 6 Σεπτεμβρίου 1511. Aριθμός επιστολών τού Παντολφίνι παρέχονται στο Desjardins και Canestrini, ii, 528 και εξής. Για τη δύναμη, τη διάθεση και τούς στόχους των γαλλικών στρατευμάτων στη βόρεια Ιταλία σημειώστε τις αναφορές τού Ζακ ντε Σαμπάν, άρχοντα τού Λα Παλίς, προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, στα Lettres du roy Louis XII, III (1712), 1-2, 13-16, 28-30, 38-40, 61-63, 200.

[←225]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 205, σελ. 194-95.

[←226]

Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. Sergio Bertelli, iii (1964), 1379-85, οδηγίες που δόθηκαν στον Μακιαβέλλι από τούς Δέκα στις 10 Σεπτεμβρίου 1511. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 207, σελ. 196 και εξής. Οι οδηγίες προς Μακιαβέλλι είχαν γραφεί «στο φλωρεντινό ανάκτορο στις 10 Σεπτεμβρίου 1511» (ex Palatio florentino, die X septembris MDXI), όπου το έτος παρέχεται εσφαλμένα από τυπογραφικό λάθος στην έκδοση τού Bertelli.

[←227]

Πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 219, σελ. 214: «…επειδή αυτό το θέμα κάθε μέρα θερμαίνεται και φωτίζεται περισσότερο» (…perchè questa materia ogni dì si riscalda et accende più).

[←228]

Τέτοια ήταν φυσικά η συμβουλή την οποία η Ενετική Γερουσία κατεύθυνε τον πρεσβευτή της στην παπική κούρτη να δώσει στον πάπα (στις 13 Σεπτεμβρίου 1511), στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλο 59 (70), με την οποία πρβλ. την επιστολή της προς τον πρεσβευτή στις 29 Σεπτεμβρίου στο ίδιο, φύλλο 64 (75). Οι Ενετοί ανυπομονούσαν να προκαλέσουν προβλήματα στους Φλωρεντινούς, οι οποίοι τούς κατάγγειλαν συνεχώς στην Πύλη.

[←229]

Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. S. Bertelli, iii, 1389-92, επιστολή προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου 1511. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 222, σελ. 217-20 και βλέπε αριθ. 227, σελ. 226-27 για την αποστολή τού καρδινάλιου Σανσεβερίνο στον αυτοκράτορα και πρβλ. αριθ. 232, 237-38, 248-50, 259, κλπ. Η μετάβασή του στη Γερμανία θα μπορούσε να έχει κάποια επίδραση. Σε επιστολή με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός προέτρεπε τη φλωρεντινή κυβέρνηση να υποστηρίξει τη Σύνοδο τής Πίζας «για το δημόσιο και κοινό καλό ολόκληρης τής χριστιανοσύνης» και να στείλει απεσταλμένους της στη σύνοδο [στο ίδιο, αριθ. 263, σελ. 280], αλλά στα τέλη Σεπτεμβρίου λεγόταν ότι ο Σανσεβερίνο δεν είχε μπορέσει ακόμη να εξασφαλίσει ακρόαση με τον αυτοκράτορα [αριθ. 275, σελ. 301]. Στις 7 Οκτωβρίου ο Φλωρεντινός απεσταλμένος στη Γαλλία έγραφε στην κυβέρνησή του ότι ο Σανσεβερίνο θα προσπαθούσενα παρακινήσει τον Μαξιμιλιανό να πορευτεί δυναμικά στη Ρώμη για την αυτοκρατορική στέψη [αριθ. 303, σελ. 345 και πρβλ. αριθ. 307]. Ο πάπας πληροφορήθηκε ότι ο Μαξιμιλιανός δεν ήταν πρόθυμος να δεχτεί τον Σανσεβερίνο [αριθ. 325, σελ. 367], πράγμα που δεν ίσχυε πια [αριθ. 340, 350, 369 και εξής], αν και λίγα προέκυψαν από την αποστολή του.

[←230]

Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. Bertelli, iii, 1419-23, επιστολή τού Ρομπέρτο Ατσαγιόλι προς το Συμβούλιο των Δέκα, γραμμένη στη Μπλουά στις 24 Σεπτεμβρίου 1511. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 252, σελ. 263-66, και πρβλ. αριθ. 314. Οι ανυπότακτοι καρδινάλιοι στο Μπόργκο Σαν Ντοννίνο (τώρα ονομαζόμενο Φιντέντσα) ανυπομονούσαν να τούς συνοδεύσει στην Πίζα μεγάλη συνοδεία από γαλλικές λόγχες. Οι Φλωρεντινοί δεν ήθελαν γαλλικές δυνάμεις στην προσφάτως κερδισμένη από αυτούς πόλη τής Πίζας, αλλά φοβούνταν να διαθέσουν οι ίδιοι τη συνοδεία λόγω τού πάπα [Renaudet, ό. π., αριθ. 253 και εξής].

[←231]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 228, 234, 236, 238-39, 240.

[←232]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 240, 243: «…senza specificare o Pisano o Lateranense» [σελ. 250]. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 245, 254 για τη δημοσίευση τής απαγόρευσης, που τηρήθηκε γενικά από τον φλωρεντινό κλήρο [αριθ. 267]. O Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 436 σημειώνει τον φλωρεντινό σκοπό,

«να μην προσδιορίζεται, για να μην προσβάλλει, με την ονομασία Σύνοδος Πίζας, αλλά μόνο Ιερά Σύνοδος τής οικουμενικής Εκκλησίας».

(non nominando, per offendere meno, nella appellazione il Concilio Pisano ma solamente il sacro Concilio della Chiesa universale.)

[←233]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 82-83 (93-94), επιστολή με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1511.

[←234]

Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 766, σελ. 411-12 και πρβλ. αριθ. 191, 591. Φαινόταν ότι πάντοτε σχεδιαζόταν κάποια ανοησία για εκστρατεία εναντίον των απίστων [στο ίδιο, Ι-1, αριθ. 795, 797].

[←235]

Στο ίδιο, Ι-1, αριθ. 767, σελ. 412.

[←236]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 247, σελ. 256-57. Όμως ο Παντολφίνι σημείωνε ότι δεν είχε πάρει αυτή την πληροφορία απευθείας από τον Τριβούλτσιο.

[←237]

Στο ίδιο, αριθ. 250, σελ. 260-61, επιστολή τού Toσίνγκι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) με ημερομηνία 24 Σεπτεμβρίου 1511.

[←238]

Στο ίδιο, αριθ. 277, σελ. 303-4, μη πιστοποιημένο ως αυθεντικό αντίγραφο επίσημης ανακήρυξης τής Ιεράς Συμμαχίας με ημερομηνία 1 Οκτωβρίου 1511, το οποίο ενδέχεται να έχει ακριβή ημερομηνία, αφού ήδη υπήρχαν νέα την επόμενη μέρα (στις 2 τού μηνός) για κάποια «συμφωνία που είχε ακολουθήσει μεταξύ τού πάπα και τού [Φερδινάνδου] Καθολικού» (accordo che era seguito fra il Papa et il Catholico), αν και ο καρδινάλιος Φραντσέσκο Βοργία έλεγε ότι «δεν ήταν αλήθεια και ότι ήταν βέβαιος και ότι δεν θα συναπτόταν» [στο ίδιο, αριθ. 286, σελ. 321, επιστολή με ημερομηνία 2 Οκτωβρίου]. Στις 3 Οκτωβρίου το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) ζήτησε από τον απεσταλμένο τους Τοσίνγκι στη Ρώμη να κάνει κάθε προσπάθεια να μάθει για «αυτή τη συμφωνία με την Ισπανία» (questo accordo con Spagna) [αριθ. 287, σελ. 322]. Λεπτομερείς διαπραγματεύσεις μεταξύ των μερών διεξάγονταν για κάποιο διάστημα και κρατούνταν κρυφές. Πρβλ. τις επιστολές τής Ενετικής Γερουσίας προς τον πρεσβευτή τους στην παπική κούρτη, ιδιαίτερα από τα τέλη Αυγούστου 1511, στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλα 53 και εξής (64 και εξής).

[←239]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 292, σελ. 329. Την 1η Οκτωβρίου (1511) ο Tosinghi έγραφε στο Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) ότι o πάπας είχε μόλις κάνει επίσημη λειτουργία στη Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, είχε διακηρύξει πλήρη άφεση αμαρτιών και είχε δημοσιεύσει με μεγάλη επισημότητα τη νέα ένωση, δηλαδή εκείνη τού πάπα, τού βασιλιά τής Ισπανίας και τής Σινιορίας τής Βενετίας [στο ίδιο, αριθ. 295, σελ. 332]. Πρβλ. γενικά τις επιστολές τής Ενετικής Γερουσίας από 29 Σεπτεμβρίου έως 13 Οκτωβρίου 1511 στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλα 64-68 (75-79). Mέσα σε τρεις μήνες ο πάπας θεωρούνταν ότι θα δαπανούσε άλλα 80.000 δουκάτα για τον ισπανικό στρατό και μέσα σε δύο μήνες (σύμφωνα με την φλωρεντινή πληροφορία) ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας έπρεπε να τοποθετήσει στη Ρομάνια 1.200 λογχοφόρους ή έφιππους πάνοπλους άνδρες, 1.000 έφιππους δορατοφόρους (giannettieri) και 10.000 πεζικό [Renaudet, ό. π., αριθ. 305, σελ. 348]. Επιπλέον των χερσαίων δυνάμεων τους, οι Ενετοί λεγόταν ότι ήσαν υπεύθυνοι για τέσσερις μόνο γαλέρες (ο Guicciardini λέει δεκατέσσερις), αλλά οι Φλωρεντινοί πίστευαν και σωστά ότι η Βενετία έπρεπε να ξεπληρώσει στον πάπα το μισό των 40.000 δουκάτων που είχε δώσει αυτός στους Ισπανούς. Ο Ιούλιος Β΄ συμφωνούσε να διατηρεί 600 πάνοπλους άνδρες καθώς και ελαφρά οπλισμένους ιππείς και πεζούς, ενώ ο Φερδινάνδος να θέσει σε υπηρεσία δώδεκα καλά εξοπλισμένες γαλέρες. Οι Φλωρεντινοί ήσαν καλά πληροφορημένοι και φοβούνταν ότι θα αντιμετώπιζαν όλο το βάρος αυτής τής μεγάλης δύναμης [ό. π., σελ. 348].

Βλέπε γενικά Sanudo, Diarii, xiii, 37-38, 75-80, 87-94 (λατινικό κείμενο των capitula confoederationis, με ημερομηνία 4 Οκτωβρίου 1511, που έδεναν μαζί τον Ιούλιο Β΄, τον Φερδινάνδο και την Eνετική Σινιορία), 122, 130-44, για τον περίτεχνο εορτασμό τής συμμαχίας στη Βενετία. Πλήρες κείμενο των άρθρων τής συνομοσπονδίας, με ημερομηνία 4 και 8 Οκτωβρίου, υπάρχει στο Augustin Theiner, Codex diplomaticus dominii temporalis S. Sedis, iii (Ρώμη, 1862, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1964), αριθ. ccccxxxi, σελ. 518-24. Τα άρθρα τής συμμαχίας μεταξύ Φερδινάνδου και Ερρίκου Η’ «για την προστασία τού πάπα από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, βασιλιά τής Γαλλίας» (pro tuendo Papa contra Ludovicum XII, regem Franciae), με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1511, παρέχονται στο J. Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (1726), έγγραφο lxv, σελ. 137-41. Πρβλ. Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, i-1 (1920), αριθ. 889, 892, 895, 896, 902, 933, 939. Lettres du roy Louis XII, III (1712), 65-74 και Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 299-302.

Η ενετική διπλωματική αλληλογραφία στα Diarii τού Sanudo δίνει την ισπανική δέσμευση ως 1.200 πάνοπλους άνδρες, 1.000 ιππείς και 12.000 πεζικό, για τη συντήρηση τής οποίας ο πάπας και οι Ενετοί πρότειναν να μοιραστούν τις δαπάνες μέχρι 40.000 δουκάτα τον μήνα. (λεγόταν επίσης ότι ο Φερδινάνδος είχε υποσχεθεί είκοσι γαλέρες.) Οι αριθμοί αυτοί διαφέρουν κάπως από τη μια επιστολή στην άλλη. Η έκφραση homeni d’ arme in bianco («σε λευκή ιπποσκευή»), που εμφανίζεται κάποιες φορές σε έγγραφα αυτής τής περιόδου, σημαίνει έφιππους άνδρες με πανοπλίες [catafracti equites gravioris armaturae, στον Theiner, iii, 519a και Sanudo, xiii, 90]. Tο επίσημο κείμενο τής ίδρυσης τής Ιεράς Συμμαχίας [στον Theiner, iii, 518 και εξής και Sanudo, xiii, 88-93] δείχνει ότι οι φλωρεντινές καθώς και οι ενετικές αναφορές είναι ουσιωδώς σωστές ως προς τούς αριθμούς των ανδρών παρά τις μικρές διαφορές, που δεν θα υπήρχε λόγος να σημειώσουμε εδώ. Οι πληρωμές γίνονταν στους Ισπανούς με τον τρόπο που προσδιόριζαν τα άρθρα τής συνομοσπονδίας, αλλά επειδή οι στρατιώτες δεν πληρώνονταν με γραμμάτια είσπραξης, η μεταβίβαση κονδυλίων συνεπαγόταν σοβαρά προβλήματα μεταφοράς [πρβλ. Sanudo, xiii, 266, 274,286, 305, κλπ.. 348, 359, 378, 407, 498, κλπ.]. Oι Ισπανοί απαιτούσαν πληρωμές σε χρυσό, αλλά ίσως έπαιρναν κάποια «γραμμάτια ανταλλαγής σε δουκάτα» (letere di cambio di ducati) [πρβλ. στο ίδιο, στήλη 305]. Τον Φεβρουάριο τού 1512 οι Ενετοί συμφώνησαν επίσης να πληρώσουν στους 6.000 Ελβετούς μισθοφόρους που είχε προσλάβει ο πάπας το ποσό των 6.000 δουκάτων τον μήνα για τρεις μήνες [στο ίδιο, στήλη 469]. Τον επόμενο μήνα ο καρδινάλιος Σκίνερ, που βρισκόταν τότε στο Μιλάνο, ήταν έτοιμος να εισπράξει τα χρήματα [στο ίδιο, xiv, 27]. Γενικά πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 366-73 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 813-19, Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 160 και εξής, D. S. Chambers, Cardinal Bainbridge in the court of Rome (1509 to 1514), Οξφόρδη, 1965, σελ. 38. Ο Guicciardini, x, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 438-39 παρέχει συνοπτική περίληψη των στρατιωτικών υποχρεώσεων των εταίρων τής Ιεράς Συμμαχίας και πρβλ. Bembo, Hist. veneta, XII, στα Opera omnia, I (1729), 314-15.

Υπάρχει ωραίο αντίγραφο εκείνης τής εποχής, των άρθρων τής συμμαχίας τής 4ης Οκτωβρίου, στο Arch. Segr. Vaticano, A. A. Arm. I-XVIII, 1443, φύλλα 149-156, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Ο δόγης Λεονάρντο Λορεντάν επισήμαινε την ενετική δημόσια συμμετοχή στην Ιερά Συμμαχία με βούλλα στις 26 Νοεμβρίου 1511 [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 79-80 (90-91)]. Για τη νέα αυτή ένωση, που έδειχνε να ελευθερώνει την Ιταλία από τη γαλλική κυριαρχία απλώς για να βάλει το μεγαλύτερο μέρος τής χερσνήσου κάτω από εκείνη τής Ισπανίας, σημειώστε τη γενική εργασία τού Francesco Ercole, Da Carlo VIII a Carlo V. La Crisi della libertà italiana, Φλωρεντία, 1932, σελ. 106-12.

[←240]

Le Concile gallican, Desjardins και Canestrini, ii, 550 και πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 305, σελ. 348, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Dieci di Balia) προς τον Παντολφίνι στο Μιλάνο, με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1511, ότι η Ιερά Συμμαχία είχε δημοσιευτεί στις 5 τού μηνός «με τη γνώση και τη συναίνεση τής Αγγλίας…» (et con saputa et con conscientia d’ Inghilterra…).

Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 349. Ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι ήθελε να επαναφέρει στην εξουσία στη Φλωρεντία την οικογένειά του «και αυτό θέλει και ο πάπας…» (e questo vol il Papa…) [Sanudo, Diarii, xiii, 38 και πρβλ. Lettres du roy Louis XII, iii, 78, 81]. Γραμματέας τού καρδινάλιου ήταν ο Μπιμπιένα, που είχε μπροστά του σημαντική σταδιοδρομία. Για τη συμμετοχή τού Ερρίκου Η’ στη συμμαχία πρβλ. Sanudo, xiii, 201, 225, 317, 319 και Calendar of State Papers… Venice, ii (1867), ιδιαίτερα αριθ. 122 και εξής, σύμφωνα με το οποίο ο Ερρίκος επικύρωσε τα άρθρα τής συμμαχίας στις 13 Νοεμβρίου [στο ίδιο, αριθ. 128, 166].

[←241]

Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 6. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 440. Ο Guicciardini έδινε μεγάλη σημασία στον ρόλο τής τύχης στις ανθρώπινες υποθέσεις.

error: Content is protected !!
Scroll to Top