Σημειώσεις Κεφαλαίου 3

[←1]

Augustin Renaudet, Le Concile gallican de Pise-Milan: Documents florentins (1510-1512), Παρίσι, 1922, αριθ. 310, σελ. 354. Επιστολή τού Πιερφραντσέσκο Τοσίνγκι (Tosinghi) προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένη στη Ρώμη στις 9 Οκτωβρίου 1511. Ο Τοσίνγκι ήταν ο Φλωρεντινός πρεσβευτής στην παπική κούρτη. Όπως έχουμε ήδη σημειώσει, ο Ιούλιος Β΄ υποχρεώθηκε αμέσως να εκταμιεύσει 80.000 δουκάτα για τις δαπάνες τού στρατού τής Ένωσης, όπως αναφέρει επίσης ο Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, σελ. 301:

«…και ο ίδιος ο ποντίφηκας έδωσε ογδόντα χιλιάδες δουκάτα από τα δικά του, δηλαδή στο όνομά του είκοσι χιλιάδες και το ίδιο ποσό για τούς Ενετούς για ένα μήνα, καθώς και από τώρα για άλλους δύο μήνες. Έτσι ήσαν στο όνομά του σαράντα χιλιάδες και επειδή οι Ενετοί δεν είχαν χρήματα, ο πάπας τούς έδωσε σαράντα χιλιάδες, και έτσι συνολικά ο πάπας έδωσε από δικά του ογδόντα χιλιάδες δουκάτα, όπως μού είπε».

(… et ipse Pontifex exbursavit octuaginta millia ducatorum de suis, videlicet nomine suo viginti millia, et totidem Venetorum pro singulo mense, et ex nunc pro duobus mensibus. Itaque fuerunt nomine suo quadraginta millia, et quia Veneti non habebant pecunias Papa concessit eis quadraginta millia, et sic totum Papa de suis dedit octuaginta millia ducatorum, ut ipsemet mihi narravit.)

Οι Ενετοί δυσκολεύονταν πολύ να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα χρήματα. Για την τότε απόγνωση των Ενετών και τις δοκιμασίες των τραπεζιτών, περιλαμβανομένων εκείνων τού τραπεζίτη-χρονογράφου Girolamo Priuli, «ο οποίος από αυτή την τραπεζική δραστηριότητα δεν μπόρεσε να έχει ούτε τιμή ούτε όφελος» (che de simele exercitio de banchieri non se poteva havere nè honore nè utille), βλέπε I Diarii, στο RΙSS, xxiv, μέρος 3, fascs. 12-13 (1939-40), 275 και εξής, 369, εγγραφές Σεπτεμβρίου 1509 και πρβλ. Rinaldo Fulin, Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. 140 και εξής. Ο Priuli ήταν απαισιόδοξος για τις προοπτικές τής Δημοκρατίας,

«βλέποντας αυτούς τούς υπερόρειους άρχοντες ισχυρότατους στην Ιταλία, θα καταστραφούν κυρίως οι Ενετοί, που αποτελούν το κύριο μέρος τής ιταλικής άμυνας» [RΙSS, XXIV-3, 354].

(vedendo questi signori ultramontani potentissimi in Ιttallia, … essendo maxime li Venetiani ruinati, quali solevanno essere la diffensione ittalica)

Για τις τιμές των αγαθών, τα προβλήματα τής επιχειρηματικής δραστηριότητας και τις υποθέσεις μιας μέσης ενετικής οικογένειας κατά τη διάρκεια τού πολέμου τής Ένωσης τού Καμπραί, βλέπε τις επιστολές που έστελνε από τη λιμνοθάλασσα ο Μαρτίνο Μερλίνι στον αδελφό του Τζιοβάννι Μπαττίστα στη Συρία από το 1508 μέχρι τo 1512, στο G. dalla Santa, “Commerci, vita privata e notizie politiche dei giorni della lega di Cambrai”, Atti del Real Istituto Véneto di Scienze, Lettere ed Arti, lxxv1-2 (1916-17), 1547-1605. Σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο από εκείνο των ενετικών τραπεζικών οίκων, οι Μερλίνι ανησυχούσαν για τις εξαγωγές υφασμάτων, ασημικών και γυαλιού Μουράνο, για να αποκτήσουν μπαχαρικά, νιτρική ποτάσσα, δέρματα, σιτηρά και βαμβάκι. Οι επιστολές τού Μαρτίνο είναι γεμάτες πολέμους και φόρους, πείνα, πανούκλα και θάνατο (tuto va in dezime e tanse …, non se vede ni se raxona d’ altro cha di guera, morbo e charestia, ma la guera pasa el tuto)… Όπως κάθε Ενετός έμπορος, ο Μαρτίνο παρακολουθούσε στενά τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα τής εποχής [στο ίδιο, σελ. 1583 και εξής] και (όπως ο Sanudo) την άνοιξη τού 1509 σημείωνε ότι

«όλοι λένε ότι θα αναγκαστούμε να καλέσουμε τον Τούρκο σε ενίσχυσή μας».

(ognun dixe ch’ el ne sarà forzo chiamar el Turcho per nostro sechorso)

[←2]

Στις 24 Σεπτεμβρίου 1510 ο πάπας Ιούλιος δημοσίευσε ποινή αφορισμού εναντίον τού Αλφόνσο Α’ ντ’ Έστε (που αναρτήθηκε στο Κάμπο ντε Φιόρι), επειδή δεν είχε πληρώσει 5.000 δουκάτα

«στους άρχοντες Αμπρόζιο και Λάζαρο Γκριμάλντι, Γενουάτες εμπόρους, κύριους ακόλουθους τής παπικής κούρτης»

(dominis Ambrosio et Lazzaro de Grimaldis, mercatoribus Ianuensibus, Romanam Curiam sequentibus principalibus)

[Arch. Segr. Vaticano, Instrumenta Miscellanea, αριθ. 4162. με την κέρινη σφραγίδα προσαρμοσμένη ακόμη στο έγγραφο που αποσυντίθεται].

[←3]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 290, σελ. 324 και πρβλ. αριθ. 302, 305, 321, 367, 414, 419.

[←4]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 253, 254, 256, 257, 266, 275, 301, 375, 376, 388, σελ. 269, 271, 274, 275, 286, 302, 310, 422-23, 432. Παρ’ όλ’ αυτά οι Φλωρεντινοί αξιωματούχοι στην Πίζα κατόρθωσαν να στεγάσουν και να ταΐσουν την (με αραιή συμμετοχή) σύνοδο, όταν αυτή συνεδρίασε στην Πίζα στις αρχές Νοεμβρίου [στο ίδιο, αριθ. 398, σελ. 449-50].

[←5]

Sanudo, Diarii, xii, 188, 190-91, 194, 199-200. P. Bembo, Rer. Ven. Hist., xi, στο Opera omnia, I (Βενετία, 1729), 297. Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II (1886), σελ. 275-77. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 58, σελ. 41-42. Luigi da Porto, Lettere storiche, επιμ. B. Bressan, Φλωρεντία, 1857, αριθ. 58, σελ. 239-43. G. Gozzadini, «Di Alcuni Avvenimenti in Bologna», Atti e memorie della R. Deputazione di Storia Patria per le provincie di Romagna, 3η σειρά, vii (1889), 215-23. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 399 και Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 798. Παρεμπιπτόντως μετά την ανάκτηση τής Μπολώνια από τον Αννιμπάλε Μπεντιβόλιο, το ορειχάλκινο άγαλμα τού Ιουλίου Β΄ από τον Μικελάντζελο, πάνω από την πύλη τού Σαν Πετρόνιο, μετατράπηκε σε κανόνι [πρβλ. Sanudo, xii, 221]. Για τον διορισμό τού καρδινάλιου Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι ως λεγάτου στη Μπολώνια και τη Ρομάνια (στις 1 Οκτωβρίου 1511) πρβλ. A. Büchi (επιμ.), Korrespondenzen… d. Kard. Matthäus Schiner, I (Bασιλεία, 1920), αριθ. 160, σελ. 126-27. Ο Ιούλιος Β΄ είχε ενημερώσει αμέσως τον καρδινάλιο Τζιοβάννι για την «ιερότατη συνομοσπονδία και ένωση» (sanctissima confederate et liga) στην οποία είχε εισέλθει μαζί με τον Φερδινάνδο τής Αραγωνίας και τον Ενετό δόγη Λεονάρντο Λορεντάν [Desjardins και Canestrini, ΙΙ, 550-51, σημείωμα με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1511]. Στις 11 Νοεμβρίου (1511) οι Φλωρεντινοί ανέφεραν ότι ο καρδινάλιος λεγάτος στρατολογούσε στρατιώτες στη Ρομάνια και την περιοχή τής Μπολώνια [Renaudet, ό. π., αριθ. 435, σελ. 506]. Ένας Μέδικος εμπλεκόμενος στο «προσκήνιο τού πεζικού» (il fore fanterie) στη μεθόριό τους ήταν κάτι πολύ ανησυχητικό, όπως σημειώνει ο Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 5. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 434.

[←6]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 297, σελ. 331-35, επιστολή με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1511. Εναντίον μεγάλης εσωτερικής αντίθεσης, το Φλωρεντινό Μεγάλο Συμβούλιο (Consiglio Maggiore) ψήφισε να αποσπάσει αναγκαστικό δάνειο 120.000 φλουριών από τούς ιεράρχες, τον κλήρο και τις εκκλησίες τής πόλης [στο ίδιο, σελ. 396, σημείωση 132 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 178], στο οποίο ο Ιούλιος Β΄ αντέδρασε με χαρακτηριστική καθυστέρηση, πληροφορώντας τον Τοσίνγκι μόλις στις 3 Νοεμβρίου ότι ο κλήρος δεν θα πλήρωνε «επί ποινή τής στέρησης των παροχών» (sub pena privationis beneficiorum) [αριθ. 405, σελ. 458].

[←7]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 301-2, σελ. 339-44, «… più tosto ad fare una guerra che uno concilio..» [σελ. 343 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 77-78, 86, 122, 159, 162, 202-3, 225].

[←8]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 310, σελ. 354, επιστολή από τον Τοσίνγκι προς τούς Δέκα με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου 1511.

[←9]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 323, σελ. 366-68. Ο Ισπανός πρεσβευτής στη Ρώμη διαβεβαίωσε τον Τοσίνγκι ότι ο βασιλιάς Φερδινάνδος δεν ήταν εχθρικός προς τούς Φλωρεντινούς, αλλά αυτοί έπρεπε να σταματήσουν να υποστηρίζουν εκείνους που καταλάμβαναν τα εδάφη τής Εκκλησίας και οι οποίοι προωθούσαν τη σχισματική Σύνοδο τής Πίζας [στο ίδιο, σελ. 569-70]. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 331, 340, 348. Στην πραγματικότητα ο αυτοκράτορας ενθάρρυνε τον Λουδοβίκο ΙΒ να προχωρήσει με τη σύνοδο [στο ίδιο, αριθ. 333, 340, 350, 360].

Η ζωή ενός εγκατεστημένου πρεσβευτή, ιδιαίτερα όταν τοποθετούνταν σε θέση μακριά από την πατρίδα (όπως στην Ισταμπούλ ή το Λονδίνο), ήταν γενικά αναγνωρισμένο ότι θα ήταν δυσάρεστη καθώς και δύσκολη. Πέρα από τα επίσημα προβλήματα με τα οποία έπρεπε να ασχοληθεί ο πρεσβευτής, η παρατεταμένη απουσία από την πατρίδα και η παραμέληση των προσωπικών υποθέσεων έκαναν τη θέση καθόλου αξιοζήλευτη [πρβλ. Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au Temps de Machiavel, 3 τόμοι, Παρίσι, 1892-93, Ι, 308 και εξής, 340 και εξής]. Οι Ιταλοί εύρισκαν την τοποθέτηση σε θέσεις στη χερσόνησο πολύ προτιμότερη από τις αντίστοιχες μακρυνές, αλλά τα προβλήματα τού φτωχού Τοσίνγκι γίνονταν πιο δύσκολα κάθε μέρα, στις συνθήκες υπό τις οποίες προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τον θυελλώδη πάπα. Ο Τοσίνγκι ήταν τότε εξηνταεπτά ετών και όχι με καλή υγεία, όπως λεγοταν [Renaudet, ό. π., αριθ. 356, σελ. 402]. Βρισκόταν ση Ρώμη για δεκαέξι μήνες.

[←10]

Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (1861), 551-52 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 342. Ο Sanudo έχει σημειώσει αναφορές για τις προετοιμασίες και δραστηριότητες τού σούφι εναντίον τής Τουρκίας για μερικούς μήνες [στο ίδιο, xii, 170, 173, 199, 231, 244, 273. 343]. Ο «σούφι» ήταν ο Ισμαήλ Α’ (1502-1524). Για την αντίθεση των Σιιτών Περσών προς τούς ορθόδοξους ή Σουννίτες Οθωμανούς πρβλ. V. J. Parry, «Bayazid II», Encyclopaedia of Islam, I (1960), 1120, με παρατιθέμενη βιβλιογραφία. Για το ενδιαφέρον τού Sanudo για τον Ισμαήλ και τούς Πέρσες βλέπε Franz Babinger, «Marino Sanudo Tagebücher als Quelle zur Geschichte der Safawijja», Aufsatze und Abhandlungen zur Geschichte Südosteuropas und der Levante, 2 τόμοι, Μόναχο, 1962-66, i, 378-95.

[←11]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 311, 318, 327-28, 337, 338, 340, 341-46, 351. Η φλωρεντινή κυβέρνηση αργότερα πλήρωνε τα περισσότερα ενοίκια και διάφορες άλλες δαπάνες των συνοδιστών για να αποφύγει προβλήματα [στο ίδιο, αριθ. 448, 450, 466, 469, 479]. Πρβλ. γενικά Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 451 και εξής.

[←12]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 364, σελ. 409.

[←13]

Στο ίδιο, αριθ. 383-84, σελ. 428-29.

[←14]

Στο ίδιο, αριθ. 368, σελ. 414-16, επιστολή με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1511 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 201, 202, αλλά η φλωρεντινή κυβέρνηση έμαθε ότι ο πάπας θεωρούνταν ότι ήδη σχεδίαζε την επιστροφή των υποστηρικτών των Μεδίκων στην πόλη [στο ίδιο, αριθ. 374, σελ. 422 και πρβλ. Desjardins και Canestrini, ii, 551-52, που αναφέρθηκε πιο πάνω]. Η βούλλα αποστέρησης, που απευθυνόταν εναντίον των Καρβαχάλ, Μπρισοννέ και Φραντσέσκο Βοργία, έχει ημερομηνία 24 Οκτωβρίου (1511). Επανεξετάστηκε από τον Sigismondo de’ Conti και εκτυπώθηκε αμέσως, αλλά χωρίς ένδειξη τού τυπογράφου:

«Βούλλα αποστέρησης, που έγινε σε δημόσιο εκκλησιαστικό συμβούλιο από τον Ιερότατό Κύριό μας εναντίον των κυρίων Μπερναρντίνο Καρβαχάλ, Γκυγιώμ Μπρισσονέ και Φραντσέσκο Βοργία, πρώην καρδιναλίων τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, για μελλοντική μνημόνευση τού γεγονότος. ΄Εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος 1511 από την ενσάρκωση τού Κυρίου, την ένατη μέρα πριν από τις Καλένδες Νοεμβρίου, κατά το όγδοο έτος τής παπικής μας θητείας. Σιγκισμόντο».

(Bulla super sententia privationis in publico consistorio facte per S[anctissimum] D[omnium] N[ostrum] contra D. Ber. Carvaialem, Guillermum Brizonettum et Franciscum de Borgia, olim S.R.E. Cardinales ad futuram rei memoriam. «Datum Rome apud S. Petrum, anno incarnationis dominice MDXI, , nono Kal. Novembris pontificatus nostri anno octavo. Sigysmundus.)

O Sanudo, Diarii, xiii, 87 σημειώνει την επερχόμενη εκθρόνιση των τριών αυτών καρδιναλίων από ενετική επιστολή στις 6 Οκτωβρίου (1511).

Αν και ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας λεγόταν ότι διαφωνούσε με την έκπτωση των Καρβαχάλ και Βοργία από το αξίωμα [Sanudo, xiii, 126, 150, 178], o Ιούλιος Β΄ ανέλαβε έτσι κι αλλιώς δράση εναντίον τους [στο ίδιο, xiii, 177, 201]. Τέτοιου είδους έκπτωση καρδιναλίων από το αξίωμα δεν είχε ξανακουστεί από την εξημμένη εποχή τού Βονιφάτιου Η’, ο οποίος είχε καθαιρέσει δύο Κολόννα ως σχισματικούς. Κανένας καρδινάλιος δεν ήθελε να δει να αναλαμβάνεται τέτοιου είδους δράση. Ο Ισπανός πρεσβευτής ήταν θυμωμένος [στο ίδιο, xiii, 202-3]. Ο Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 303-7 έχει περιγράψει λεπτομερώς την κατάσταση στα τέλη Οκτωβρίου 1511. Στις 10 Νοεμβρίου (1511) η Ενετική Γερουσία έγραψε στον απεσταλμένο της στην Ουγγαρία ότι στις 24 τού προηγούμενου μήνα

«ο Αγιότατος Κύριός μας, με τη συγκατάθεση των αιδεσιμότατων καρδιναλίων σε δημόσιο εκκλησιαστικό συμβούλιο, στέρησαν και αφόρισαν τούς παρακάτω τέσσερις καρδιναλίους, δηλαδή τούς Σαιν Μαλό [Μπρισονέ], Σάντα Κρότσε [Καρβαχάλ], Κοσέντσα [Βοργία] και Μπαγιώ [Ρενέ ντε Πρι], τούς τρεις ως απείθαρχους και σχισματικούς και τον Μπαγιώ για απειθαρχία και επίσης για παραβίαση τής υπόσχεσης που είχε δώσει στη Μακαριότητά του» [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 14, φύλλο 76 (87)].

(la Sanctità de nostro Signor cum el consenso dei reverendissimi cardinali in consistorio pubblico privò et excommunicò li quatro infrascripti cardinali, viz. S. Malo [Briçonnet], S. Croce [Carvajal], Cossenza [Borgia], et Baius [Rene de Prié], li tre come desobedienti et sismatici, et Baius per desobedientia et etiam per esser contravenuto ale promesse l’ havea facto a sua Beatitudine…)

[←15]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 376-77, σελ. 423-24, επιστολές από Πίζα και Λούκκα με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1511. Όμως στις 23 τού μηνός ο Σανσεβερίνο βρισκόταν ακόμη στην αυτοκρατορική αυλή κοντά στο Μπρύνεκεν [στο ίδιο, αριθ. 380, σελ. 426]. Στις 29 έφτασαν νέα ότι ο Καρβαχάλ θα ερχόταν την επόμενη μέρα Πέμπτη και ότι το Σάββατο των Αγίων Πάντων «θα χοροστατούσε σε επίσημη λειτουργία στον καθεδρικό ναό [duomo], στο όνομα τής Συνόδου». Ζητούσε τη συνεργασία των Φλωρεντινών αξιωματούχων, στους οποίους το Συμβούλιο των Δέκα είχε δώσει εντολή να μην παρεμβαίνουν σε εκκλησιαστικές υποθέσεις [αριθ. 381-83, σελ. 427-28]. Όταν οι καρδινάλιοι θα εισέρχονταν στην Πίζα, η απαγόρευση θα έπεφτε αυτόματα πάνω στην πόλη και την επισκοπή της [αριθ. 387, σελ. 431].

[←16]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 388-89, σελ. 431-32, επιστολές από Πίζα προς το Συμβούλιο των Δέκα με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1511. Ο υποκόμης Οντέ ντε Λωτρέκ ήταν μέλος τού υστερότοκου κλάδου τού οίκου τού Φουά (Foix). Γεννήθηκε το 1483 ή 1484. Βλέπε Bertrand de Chanterat, «Odet de Foix, vicomte de Lautrec», Revue des questions historiques, LVII (3η σειρά, xiv, Παρίσι, 1929), 257-317, ιδιαίτερα σελ. 261-63 και στο ίδιο, LVII (3η σειρά, xv, 1929), 8-50. Θα τον ξανασυναντήσουμε σε επόμενα κεφάλαια.

[←17]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 390, σελ. 433-35, επιστολή τού Ριντόλφι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένη στην Πίζα στις 31 Οκτωβρίου 1511. Για την αναγόρευση των Πορτινάρι και Ριντόλφι ως επιτρόπων που θα υπηρετούσαν υπό τον στρατιωτικό διοικητή και τον ποντεστά τής Πίζας βλέπε στο ίδιο, αριθ. 273, σελ. 295, έγγραφο με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1511.

[←18]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 392-93, σελ. 437-43, έγγραφα με ημερομηνία 1-2 Νοεμβρίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 395, σελ. 446 και Préréforme et humanisme à Paris [σελ. 540-42].

[←19]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 396, σελ. 447-48, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Dieci di Balia) προς τον στρατιωτικό διοικητή και τον ποντεστά τής Πίζας, με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 399. Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. S. Bertelli, iii, 1454-56.

[←20]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 398, σελ. 449-52, επιστολή των Ριντόλφι και Πορτινάρι προς το Συμβούλιο των Δέκα, γραμμένη στην Πίζα στις 2 Νοεμβρίου 1511. Επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1457-62. Mόλις πήραν οδηγίες από τη Φλωρεντία, ο διοικητής και ο ποντεστά άνοιξαν τον καθεδρικό ναό (duomo) «με τη βία» (con forza), αλλά η συνοδική λειτουργία είχε ήδη ξεκινήσει στον Σαν Μικέλε [Renaudet, ό. π., αριθ. 403], ενώ το σκευοφυλάκιο θα άνοιγε την Τετάρτη, έτσι ώστε τα μέλη τής Συνόδου να έχουν οτιδήποτε χρειάζονταν [αριθ. 404].

Μεταξύ των διαφόρων νομομαθών στην Πίζα ο Φίλιππο Ντέτσιο (Filippo Decio), τού οποίου το μνημείο διατηρείται ακόμη στο Κάμπο Σάντο, ήταν ο πιο σημαντικός [Renaudet, ό. π., αριθ. 485, σελ. 546]. Στις 13 Φεβρουαρίου 1512 ο Ιούλιος Β΄ στέρησε από τον Ντέτσιο «τον τίτλο τού διδασκάλου και κάθε αξίωμα» [στο ίδιο, αριθ. 556, σελ. 617]. Για τις συνοδιστικές απόψεις των Ντέτσιο και Ζακκαρία Φερρέρι βλέπε C. J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, VII1-1 (1917), 314 και εξής. Για γενική περιγραφή τής «παρασυναγωγής Πίζας-Μιλάνου» (Conciliabule de Pise-Milan), σημειώστε στο ίδιο, σελ. 323 και εξής και γενικά πρβλ. Francis Oakley, «Almain and Major: Conciliar Theory on the Eve of the Reformation», American Historical Review, LXX (1965), 673-90 και Oakley, «Conciliarism in the Sixteenth Century: Jacques Almain Again», Archiv für Reformationsgeschichte, LXVIII (1977), 111-32.

[←21]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 404, σελ. 455-56. Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1466-68.

[←22]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 400, σελ. 452-53, έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1511. Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1463.

[←23]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 413, σελ. 470-71, επιστολή τού Μακιαβέλλι προς το Συμβούλιο των Δέκα, γραμμένη στην Πίζα στις 6 Νοεμβρίου 1511. Επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1481-83. To βράδι στις 3 Νοεμβρίου ο Ιούλιος Β΄ είχε προειδοποιήσει τον Φλωρεντινό πρεσβευτή Τοσίνγκι, ότι ήταν επικίνδυνο να παίζουν διπλό παιχνίδι. Μέσα σε λίγες ημέρες η Φλωρεντία θα «έμπαινε ξανά υπό απαγόρευση» με ακόμη βαρύτερες μομφές και σύντομα θα υφίστατο ένοπλη επίθεση. Οι Γάλλοι δεν θα μπορούσαν να βοηθήσουν, αφού θα τούς εμπόδιζαν οι Άγγλοι και οι Ελβετοί. Το Μιλάνο κινδύνευε, κλπ. [Renaudet, ό. π., αριθ. 405, σελ. 457]. Στις 4 τού μηνός η απαγόρευση έπεσε και πάλι πάνω στην Φλωρεντία και την Πίζα [στο ίδιο, σελ. 459]. Ο Μακιαβέλλι είχε φτάσει το βράδι τής 4^ης τού μηνός [αριθ. 409, σελ. 462].

[←24]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 409, σελ. 462, επιστολή στις 5 Νοεμβρίου 1511. Επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1470-71.

[←25]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 410, σελ. 405-68, επιστολή των Ριντόλφι και Πορτινάρι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένη στην Πίζα την 1^η Νοεμβρίου 1511. Eπίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1476-78. Παρά την εξέχουσα θέση τού Καρβαχάλ στη Σύνοδο τής Πίζας, οι Φλωρεντινοί επίτροποι πίστευαν ότι «θα έπεφτε στα πόδια τού πάπα», αν μπορούσε [Renaudet, ό. π., αριθ. 425, σελ. 492].

Οι πράξεις τής Συνόδου τής Πίζας έχουν δημοσιευτεί στο Promotiones et progressus sacrosancti pisani concilii moderni indicti et inchoati anno domini MDXI [Παρίσι, Jean Petit, 23 Αυγούστου 1512] και στα Acta primi concilli pisani ad tollendum schisma, anni 1409, et concilii senenses 1423; item constitutiones factue in concilio pisano secundo anno 1512 [Παρίσι, 1612]. Bλέπε Sanudo, Diarii, xiii, 233, 330-32 και πρβλ. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), σελ. 445-48, 453-54.

[←26]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 415, σελ. 477-78, επιστολή τού στρατιωτικού διοικητή και τού ποντεστά τής Πίζας προς το Συμβούλιο των Δέκα, με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1511 και βλέπε στο ίδιο, αριθ. 416, σελ. 479-80 επιστολή των Ριντόλφι και Πορτινάρι προς το Συμβούλιο των Δέκα με ημερομηνία 7-8 Νοεμβρίου, η οποία υπάρχει επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, iii, 1483-86. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 234-36.

[←27]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 428-30, σελ. 494-500, επιστολές στις 9-10 Νοεμβρίου 1511 και πρβλ. αριθ. 434-35, 440. Renaudet, ό. π., αριθ. 429, με ημερομηνία 9 Νοεμβρίου παρέχεται επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. Bertelli, iii, 1490-92. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 254 και Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 454-55.

[←28]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 433, σελ. 501-2.

[←29]

M. Wood, Flodden Papers (1933), έγγραφο iv, σελ. 11-14. Ο Ιάκωβος συνέχιζε να μιλά για την αναγκαιότητα τής ειρήνης, έτσι ώστε να μπορεί να οργανωθεί εκστρατεία εναντίον των μουσουλμάνων [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1076, 1100, 1106].

[←30]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 439, σελ. 509, επιστολή στις 11 Νοεμβρίου 1511.

[←31]

Στο ίδιο, αριθ. 445, σελ. 515 και πρβλ. αριθ. 463, αλλά η φυσική αναποφασιστικότητα τού Μαξιμιλιανού έκανε τις αντίθετες αναφορές κάτι αναμενόμενο [αριθ. 477. 491 και πρβλ. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (1845), 459].

[←32]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 448, σελ. 518-20, επιστολή των Ριντόλφι και Πορτινάρι προς το Συμβούλιο των Δέκα, γραμμένη στην Πίζα στις 12 Νοεμβρίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 454, 472, 474.

[←33]

Στο ίδιο, αριθ. 447, σελ. 517, επιστολή τού διοικητή και τού ποντεστά τής Πίζας προς το Συμβούλιο των Δέκα, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1511. Γινόταν γενικά αισθητό ότι η αναχώρηση των καρδιναλίων από την Πίζα είχε υποβαθμίσει «τη φήμη και την αξιοπρέπεια τής Συνόδου» [αριθ. 484, σελ. 545]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiii, 257, 268, 270-71, 281-82.

[←34]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 485, σελ. 546.

[←35]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 488, σελ. 548-49, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Dieci di Balia) προς τον πρεσβευτή τους Ατσαγιόλι στη Γαλλία, με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1511. Tο καλύτερο που μπόρεσε να εξασφαλίσει ο Τοσίνγκι από τον πάπα ήταν η μόνο για λίγο αναστολή, όχι άρση τής απαγόρευσης [στο ίδιο, αριθ. 492-93, 495-96]. Ο πάπας επέβαλε κατανοητά σκληρούς όρους για την πλήρη άρση τής απαγόρευσης [αριθ. 492, 494, 501, 506, 508, 515]: οι Φλωρεντινοί έπρεπε να στείλουν ειδική πρεσβεία, αναγνωρίζοντας το παράπτωμά τους και ζητώντας συγνώμη γι’ αυτό, να αποκηρύξουν την έκκλησή τους σε γενική σύνοδο και να ανακαλέσουν την απόσπαση φόρων δεκάτης που είχαν επιβάλει στον κλήρο.

Η Φλωρεντία τελικά αποκήρυξε την έκκληση σε σύνοδο στις 7 Ιανουαρίου 1512 και όταν καταργήθηκε και ο φόρος επί των κληρικών ο πάπας ήρε την απαγόρευση στις 19 Μαρτίου [αριθ. 594, σελ. 658-59]. Στα τέλη Δεκεμβρίου 1511 οι Δέκα αντικατέστησαν τον Τοσίνγκι, που λαχταρούσε να επιστρέψει στην πατρίδα, με τον Αντόνιο Στρότσι ως πρεσβευτή τους στη Ρώμη [αριθ. 515-19, 521 και αριθ. 523]. Οι τελικές οδηγίες που δόθηκαν στον Στρότσι στις 28 Δεκεμβρίου υπάρχουν επίσης στον Machiavelli, Legazioni e commissarie, επιμ. Bertelli, iii, 1492-99. O Στρότσι έφτασε στη Ρώμη την 1^η Ιανουαρίου 1512 και ο πάπας τον δέχτηκε στις 7 τού μηνός [Renaudet, ό. π., αριθ. 528, σελ. 587-89]. Αν και ο Ιούλιος ήταν ήρεμος και ευγενικός, για κάποιο διάστημα η φλωρεντινή πρεσβεία δεν σημείωνε πρόοδο στην εξασφάλιση τής άρσης τής απαγόρευσης [αριθ. 529-36, 545, 548-50, 552, 554-55, 561, 575-76, 579-80, 582-83, 587, 593-94]. Οι Φλωρεντινοί άρχισαν να ανησυχούν με τη συγκέντρωση των ισπανικών και παπικών δυνάμεων εναντίον τής Μπολώνια [πρβλ. Desjardins και Canestrini, ii, 556 και εξής].

[←36]

Sanudo, Diarii, xiii, 202, 204-5, 225, 256-57, 269, 285 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 317. Στις 8 Δεκεμβρίου (1511) ο νέος Ενετός πρεσβευτής Φραντσέσκο Φόσκαρι ανέφερε καθ’ οδόν προς Ρώμη ότι ισπανικό πεζικό 9.000 ανδρών είχε φτάσει στην περιοχή μεταξύ Πέζαρο και Φοσσομπρόνε, ενώ ο Καρντόνα βρισκόταν στο Λορέτο και είχε πάει στο Ρεκανάτι για τρεις ημέρες [στο ίδιο, xiii, 318]. Οι στρατολογήσεις για τον στρατό τού Καρντόνα συνεχίζονταν στο ναπολιτάνικο βασίλειο. Για τις περαιτέρω κινήσεις του πρβλ. στο ίδιο, xiii, 323-24, 328, 363, 371 (για πρεσβεία που έστειλε στη Βενετία), 377, 387 (οι Ισπανοί στρατιώτες ξεκινούν την πολιορκία τής Μπολώνια), 414 (η πολιορκία τής Μπολώνια) και 467-68 (η εγκατάλειψη τής πολιορκίας). Ο Sanudo, xii, 331 σημειώνει τον ισχυρισμό ότι ο Καρντόνα ήταν φυσικός γιος τού Φερδινάνδου τής Αραγωνίας. Ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι βρισκόταν στη Φαέντσα, όπως πληροφορούσαν οι Φλωρεντινοί τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ [στο ίδιο, xiii, 257, 278, 284, κλπ.].

[←37]

Sanudo, Diarii, xiii, 126. Όμως ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας σίγουρα διέθεσε ολόκληρο το στράτευμα που είχε υποσχεθεί [στο ίδιο, xiii, 371] και ίσως περισσότερο [στήλη 374].

[←38]

Desjardins και Canestrini, ii, 568-69, για το οποίο πρβλ. πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο, περιοχή σημ. 57-60. Οι Ισπανοί παραπονιούνταν ότι η Βενετία αποτύγχανε να τούς εφοδιάσει με τούς πάνοπλους άνδρες και το πεζικό που είχε υποσχεθεί [Sanudo, Diarii, xiii, 472]. Τον Μάρτιο τού 1512 ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας ανησυχούσε πολύ να αποσπάσει τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό από κάθε πιθανή συμμαχία με τη Γαλλία. Ήθελε να ασκήσει ο πάπας κάθε δυνατή πίεση στους Ενετούς, για να φτάσουν σε συμφωνία με τον αυτοκράτορα, τού οποίου οι απαιτήσεις για ειρήνη με τη Βενετία ήσαν υπερβολικές. Η αποτυχία τής Βενετίας να καταλήξει σε συμφωνία με τον αυτοκράτορα παρέχεται ως λόγος τής αποτυχίας τού ισπανικού στρατού τού Καρντόνα να βοηθήσει τη Βενετία να κρατήσει τη Μπρέσσια απέναντι στους Γάλλους τον Φεβρουάριο τού 1512 [πρβλ. Sanudo, xiv, 21, 27-28, 48].

[←39]

Bλέπε την επιστολή τού Ενετού κόμη Τζιρολάμο Πόρτσια προς τον Τζιοβάννι Μπαντοέρ, γραμμένη στη Ρώμη στις 28 Νοεμβρίου 1511, στο Sanudo, Diarii, xiii, 119-20. Επίσης στο Calendar of State Papers…, Venice, επιμ. Rawdon Brown, II (Λονδίνο, 1867), αριθ. 136, σελ. 53 και στο Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, ΙΙ (1920), αριθ. 965, σελ. 484. Ο σουλτάνος προφανώς δεν παρενοχλούσε τις αλεξανδρινές γαλέρες τής Βενετίας [Sanudo, xiii, 343, 316], αλλά κατά τα άλλα υπήρχε αρκετή παρενόχληση στην Αλεξάνδρεια [στο ίδιο, xiv, 140], όπου (όπως γνωρίζουμε) οι Ενετοί είχαν προβλήματα για αρκετό καιρό [πρβλ. την επιστολή τής Γερουσίας προς τον σουλτάνο στις 16 Δεκεμβρίου 1510 στο Senatus Secreta, Reg. 43, φύλλα 172-173 (182-183)].

[←40]

Sanudo, Diarii, xiii, 282 και πρβλ. στήλες 319-20, 321.

[←41]

Bulla monitorii et declarationis in cursus privationis et aliarum penarum contra prelatos Gallice nationis hic expressos qui intervenerunt in Pisano conciliabulo cum scismaticis, με το οικόσημο τού Ιουλίου Β΄ στο πίσω μέρος τής σελίδας τίτλων. Αν και δεν υπάρχει ένδειξη τυπογράφου, η σελίδα τίτλων τής βούλλας έχει το ίδιο περίτεχνο πλαίσιο (κορινθιακοί κίονες που στηρίζονται σε βάθρο και υποστηρίζουν επιστύλιο, με στυλιζαρισμένη ανθοδιακόσμηση στην κορυφή και τις πλευρές) με την βούλλα τού Ιουλίου Β΄ Sacrosanctae Romanae Ecelesiae τής 18^ης Ιουλίου 1511, που συγκαλούσε τη Σύνοδο τού Λατερανού και τυπώθηκε από τον Τζάκοπο Μαζόκκι στη Ρώμη στις 31 Ιουλίου [Bulla intimationis generalis concilii apud lateranum…, για το οποίο βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 2, περιοχή σημ. 212]. Tο ίδιο πλαίσιο χρησιμοποιήθηκε για την ομιλία (oratio) τού Κριστόφορο Μαρτσέλλο, που δόθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 1512, κατά την τέταρτη συνεδρίαση τής Συνόδου Λατερανού και τυπώθηκε από τον Μαζόκκι στη Ρώμη στις 13 Ιανουαρίου 1513 [Christophori Marcelli, proto. apost. in quarta Lateranensis concilii sessione habita oratio IIII. idus decembris MDXII: «Ιmpressum Rome per Jacobum Mazochium XIII Ianuarii MDXIII»]. Χρησιμοποιήθηκε επίσης από τον Γερμανό τυπογράφο Γιόχαν Μπέπλιν τού Στρασβούργου, για να τυπώσει στη Ρώμη το κήρυγμα το οποίο ο Τομμάζο ντε Βίο τής Γκαέτα (Γκαετάν), στρατηγός των Δομινικανών, έκανε στη δεύτερη συνεδρίαση τής Συνόδου τού Λατερανού στις 16 Μαΐου 1512 [Oratio in secunda sessione concilii lateranensis. «Romae impressa apud Sanctum Eustachium per Ioannem Beplinensem Alemanum de Argentina»].

Tο εν λόγω πλαίσιο τίτλων εμφανίζεται και σε άλλες εκτυπώσεις τής περιόδου, έχοντας χρησιμοποιηθεί για παράδειγμα στη σελίδα τίτλων τής ομιλίας (oratio) τού Εγκίντιο ντα Βιτέρμπο ενώπιον τής Συνόδου τού Λατερανού στις 3 Μαΐου 1513, με εισαγωγικό επιστολή τού Τζάκοπο Σαντολέτο προς τον Πιέτρο Μπέμπο (Oratio prima synodi Lateranensis habita per Egidium Viterbiensem Augustiniani ordinis generalem), χωρίς ένδειξη τυπογράφου. Η βούλλα Tanta est clavium ίσως τυπώθηκε από τον Beplin και διανεμήθηκε από τον Mazocchi. Ο Μπέπλιν τύπωσε πολλά έργα ανώνυμα, κυρίως ή σχεδόν αποκλειστικά για τον Μαζόκκι. Οι τίτλοι ορισμένων από τις παραγωγές του, όπως σημειώθηκε πιο πάνω, εμφανίζονται μέσα σε πλαίσια τίτλων ή «διαμερίσματα», τα κομμάτια των οποίων αποτελούσαν πιθανώς ιδιοκτησία τού Μαζόκκι, που ήταν εκτυπωτής καθώς και στοιχειοθέτης. Μερικές από τις εκτυπώσεις τού Μαζόκκι είναι γνωστό ότι είχαν γίνει με τυπογραφικά στοιχεία τού Μπέπλιν. Ο Μαρτσέλλο Ζίλμπερ χρησιμοποιούσε επίσης «διαμερίσματα», που φαίνεται ότι ανήκαν στον Μαζόκκι, ο οποίος πωλούσε πιθανώς τις εκδόσεις στο βιβλιοπωλείο του, το οποίο το 1511-1512 βρισκόταν «στο Vico Pellegrini» [έξω από τη βορειοδυτική γωνία τού Κάμπο ντέι Φιόρι, για το οποίο βλέπε Umberto Gnoli, Topografia e toponomastica di Roma medioevale e moderna, Ρώμη, 1939, σελ. 210-11]. Ο Μπέπλιν είχε ξεχωριστή εγκατάσταση «στον Άγιο Ευστάχιο» (apud Sanctum Eustachium). Ο Μαρτσέλλο Ζίλμπερ (Marcello Silber), ψευδώνυμο Franck, ήταν πιθανώς γιος τού Εουχάριο (Euchario). Τύπωνε εκτεταμένα για τον Μαζόκκι και είχε το κατάστημά του «in campo Flore». Πρβλ. F.J. Norion, Italian Printers, 1501-1520, Λονδίνο, 1958, σελ. 93-94, 100-1, 102-3. H μετανάστευση τυπογραφικών στοιχείων αποτελεί γνωστό φαινόμενο και ίσως υπήρχαν ανταλλαγές τυπογραφικών στοιχείων καθώς και πλαισίων μεταξύ αυτών των τυπογράφων. Σε κάθε περίπτωση οι διασυνδέσεις τού Τζάκοπο Μαζόκκι με την παπική κούρτη φαίνεται ότι ήσαν πολύ καλές και αυτός χρησιμοποιούσε τούς Μπέπλιν και Ζίλμπερ για να φέρνει σε πέρας τις εργασίες που τού ανατίθεντο.

[←42]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 497, 500, σελ. 560-61.

[←43]

Στο ίδιο, αριθ. 502-3, σελ. 562-63, επιστολές τού Παντολφίνι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένες στο Μιλάνο στις 6-7 Δεκεμβρίου 1511. Πρβλ. Le Glay, Negociations diplomatiques, i, 463-64. Στα Conciliar Acta (έκδοση 1612), i, 104, λέγεται ότι την είσοδο των πατέρων (patres) στο Μιλάνο στις 7 Δεκεμβρίου παρακολούθησαν το πλήρες σώμα τού κλήρου, η Γερουσία, δικαστές, μέλη συντεχνιών, πατρίκιοι και σχεδόν αμέτρητοι άνθρωποι, καθώς οι πατέρες προχωρούσαν προς τον καθεδρικό. Όμως ο Guicciardini, Storia d’ Italia, X, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 455-56, μαρτυρά την απόλυτη αντιδημοφιλία τής Συνόδου στο Μιλάνο, σε συμφωνία με τον Παντολφίνι και άλλες αναφορές. Δεν θα περίμενε φυσικά κανείς ότι τα επίσημα πρακτικά (acta) τη συνόδου θα κατέγραφαν την πολύ χλιαρή υποδοχή των συνοδιστών από τον τοπικό κλήρο και λαό.

Περί το τέλος Δεκεμβρίου 1511 ο Γκαστόν ντε Φουά, ο Γάλλος γενικός υπασπιστής στο Μιλάνο, ήθελε να μεταφέρει τη σύνοδο στο Καζάλε, στην επικράτεια τού μαρκησίου τού Μομφερράτ [Renaudet, ό. π., αριθ. 524. Πρβλ. γενικά Sanudo, Diarii, xiii, 313, 318, 348, 350]. Επίσης έφτανε στη Βενετία φήμη ότι η Σύνοδος είχε εκλέξει τον Καρβαχάλ ως πάπα Ούρμπαν Ζ΄ [στο ίδιο, xiii, 344]. Ο Pandolfini σημειώνει ότι ο Καρβαχάλ εισήλθε στο Μιλάνο χωρίς κουβούκλιο (senza baldachino), που ήταν σύμβολο εξουσίας [Renaudet, ό. π., αριθ. 503, σελ. 563], αλλά o Sanudo, xiii, 344, 350, 352 κατέγραψε τη φήμη ότι ως πρόεδρος τής Συνόδου ο Καρβαχάλ «οδηγήθηκε μέσα κάτω από ομπρέλλα» (fu portato a l’ intrar soto la ombrella), φυσιολογικό συμπέρασμα κάποιου, που δεν είχε δει την είσοδό του στο Μιλάνο. Τα τελετουργικά παραφερνάλια, ως σύμβολα βαθμού και εξουσίας, είχαν μεγάλη σημασία.

[←44]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 509, σελ. 566-67, επιστολή προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένη στη Μπλουά στις 14 Δεκεμβρίου 1511 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 520.

[←45]

Στο ίδιο, αριθ. 511, σελ. 571, με παράθεση από τα Conciliar Acta (έκδοση 1612), i, 104. Ο Ιούλιος Β΄ θεωρούσε ότι οι Ελβετοί «ήσαν καλοί γιατροί τής γαλλικής αρρώστιας» (essere buoni medici del mal francese) [Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques, ii, 559, επιστολή τού Μπιμπιένα προς τον καρδινάλιο ντε Μέντιτσι, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Δεκεμβρίου 1511]. Οι Γάλοι υποχωρούσαν ήδη πίσω από τα τείχη τού Μιλάνου, φοβούμενοι τούς στρατούς τής προσφάτως συγκροτηθείσας Ιεράς Συμμαχίας [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 95 (106), έγγραφο με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1512 (ενετική χρονολόγηση 1511)].

[←46]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 526-27, σελ. 584-86, επιστολές τού Παντολφίνι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) με ημερομηνία 4-5 Ιανουαρίου 1512. Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 456-57.

[←47]

Βλέπε τη ζωηρή μικρή μονογραφία τού Aloys Schulte, Kaiser Maximilian I als kandidat für den päpstlichen stuhl, 1511, Λειψία, 1906, καθώς και Pastor, Hist. Popes, vi, 376-83 και παραρτ. αριθ. 90, σελ. 656-59 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 822-27 και ιδιαίτερα σελ. 1136-39. Τον Μαξιμιλιανό υποστήριζαν στη φαντασίωσή του ο σύμβουλός του Ματτίας Λανγκ, καθώς και ο καιροσκόπος καρδινάλιος Αντριάνο Καστελλέζι. Ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας ισχυριζόταν ότι ήταν πρόθυμος να υποστηρίξει την απόπειρα τού Μαξιμιλιανού να γίνει πάπας, υπό τον όρο ότι εκείνος θα παραιτούνταν από τον αυτοκρατορικό θρόνο, προς όφελος τού κοινού τους εγγονού Καρόλου. Κάθε καρδινάλιος στη Σύνοδο Πίζας-Μιλάνου θα ψήφιζε τον Μαξιμιλιανό Α’ στο κογκλάβιο (παρόλο που ο Καραβαχάλ διατηρούσε ο ίδιος παπικές φιλοδοξίες), αν ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ενωνόταν με τον Φερδινάνδο στη συγκατάθεση τού τελευταίου προς το σχέδιο, πράγμα που φαινόταν αρκετά πιθανό. Η διάσημη επιστολή τού Μαξιμιλιανού, με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1511, προς την κόρη τού Μαργαρίτα, αντιβασίλισσα Ολλανδίας, είναι αναμφίβολα αυθεντική [Le Glay, Correspondance de Maximilien et de Marguerite, ii, 37. Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 866, σελ. 457. Lettres du roy Louis XII, III (1712), 324-28 και τομ. IV (1712), σελ 1-3].

Αν και φαίνεται να υπάρχει παιχνιδιάρικος τόνος στην επιστολή τού Μαξιμιλιανού προς την κόρη του Μαργαρίτα, δεν υπάρχει καθόλου τέτοιος τόνος στην από καιρό αμφισβητούμενη επιστολή του στις 16 Σεπτεμβρίου (1511) προς τον Πάουλ φον Λιχτενστάιν, στρατάρχη τού Τυρόλο, στην οποία ο Μαξιμιλιανός ανέπτυσσε τα σχέδιά του να αποκτήσει την τιάρα με δάνειο 300.000 δουκάτων από την τράπεζα Φούγκερ στη Ρώμη:

«…να χρησιμοποιήσετε μέχρι τριακόσιες χιλιάδες δουκάτα και όλα αυτά τα πολύτιμα πράγματα θα τα διαπραγματευτείτε τελικά με την Τράπεζα Φούγκερ στο εν λόγω μέρος στη Ρώμη…»,

(…bis in dreymal hundert tausent ducaten zugebrauchen und das solches alles allain durch der Fukher pankh daselbs zuc Rom endtlichen gehandelt…)

για το οποίο βλέπε Hermann Wiesflecker, «Neue Beiträge zur Frage des Kaiser-Papstplanes Maximilians I. im jahre 1511», στο Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, LXXI (1963), 311-32, με το παρατιθέμενο απόσπασμα στη σελ. 330. Αν και ο Pastor, IΙI-2 (ανατυπ. 1956), 826-27 ήταν πάντοτε σκεπτικός για την αυθεντικότητα αυτής τής επιστολής, ο Wiesflecker έχει κατά τη γνώμη μου διαλύσει κάθε δυνατή αμφιβολία για την αυθεντικότητά της.

[←48]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 526, με σημειώσεις από τα Acta έκδοσης 1612, i, 106 και στο ίδιο, αριθ. 539-40, σελ. 598-600.

[←49]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 547-48, σελ. 607-8, επιστολές από Ατσαγιόλι και Στρότσι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένες στη Μπλουά στις 27 Ιανουαρίου και στη Ρώμη στις 30 Ιανουαρίου 1512 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 549-50, 557-58. Μάλιστα η μη συμμόρφωση τού Φλωρεντινού κλήρου δυσκόλευε την υποχώρηση τής κυβέρνησης στο ζήτημα τής επιβολής [πρβλ. αριθ. 550, 552. 555]: «…τρόποι αξιώσεων που χρησιμοποιούνται από τούς εκκλησιαστικούς…» (…modi sinistri usati per gli ecclesiastici…) [αριθ. 552, σελ. 612], πράγμα που ο Ιούλιος καταλάβαινε και για το οποίο ήταν πρόθυμος να κάνει κάποια παραχώρηση.

[←50]

Στο ίδιο, αριθ. 551, σελ. 610-11, με σημειώσεις. Λίγη ενότητα υπήρχε μεταξύ των καρδιναλίων στο Μιλάνο [στο ίδιο, αριθ. 553, 564, 578]. Για τον Λάσκαρι πρβλ. Sanudo, Diarii, xii, 538.

[←51]

Πρβλ. τα Conciliar Acta, έκδοσης 1612, i, 122-47, παρατιθέμενα από τον Renaudet, Le Concile gallican, σελ. 620, σημείωση 79.

[←52]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 553, σελ. 614, επιστολή τού Ατσαγιόλι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Diecci di Balia), γραμμένη στη Μπλουά στις 6 Φεβρουαρίου 1512. Ο Ιούλιος Β΄ στέρησε από τον Σανσεβερίνο τα εκκλησιαστικά του επιδόματα, δίνοντας την επισκοπή τής Νοβάρα στον Ματτίας Σκίνερ, ένα αββαείο στον Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι, κλπ. [Sanudo, Diarii, xiii, 470. 471-72].

[←53]

Sanudo, Diarii, xiii, 435 και εξής, 450 και εξής, 488, 490-91 και 491-520 και Luigi da Porto, Lettere storiche, επιμ. B. Bressan, Φλωρεντία, 1857, σελ. 254-71, 286-96 για την ενετική κατάληψη τής Μπρέσσια και την ανακατάληψη και άλωσή της από τούς Γάλλους. Desjardins και Canestrini, ii, 567. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 6, τομ. xxx (1877), σελ. 574. Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, i-1 (1920), αριθ. 1071, σελ. 516-18, ζωηρή περιγραφή τής άλωσης. Βλέπε ιδιαίτερα την εμπεριστατωμένη μελέτη τού Carlo Pasero, Francia, Spagna, Impero a Brescia (1509-1516), Μπρέσσια, 1957, σελ. 215-62. Ο Αλμπέρο ντα Κάρπι, τώρα αυτοκρατορικός απεσταλμένος στη Βενετία, πίστευε ότι η κατάληψη τής Μπρέσσια από τη Δημοκρατία στις αρχές Φεβρουαρίου θα κατέστρεφε τις προσπάθειες σύναψης συμφωνίας με τον αυτοκράτορα [Sanudo, xiii, 450], αλλά η Βενετία κράτησε τη Μπρέσσια για δύο μόνο εβδομάδες. Οι απώλειες σε ζωές ήσαν πολύ μεγάλες κατά τη γαλλική ανακατάληψη [στο ίδιο, στήλη 528]. Πρβλ. την περιγραφή στους Guicciardini, Storia d’ Italia, X, 10, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 485-88 και Bembo, Hist. veneta, xii, στα Opera omnia, I (1729), 323, 325-26. Για την οργή τού Ιουλίου Β΄ με τα νέα τής πτώσης τής Μπρέσσια σημειώστε την επιστολή τού Ζαν Λεβώ (Jean Leveau) προς τη Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Σαβοΐας, γραμμένη στη Μπλουά στις 8 Μαρτίου 1512 [Lettres du roy Louis XII, iii, 188]. Ο Ζαν Λεβώ ήταν γραμματέας τού Αντρέα ντα Μπόργκο, τού αυτοκρατορικού πρεσβευτή.

Την 1^η Φεβρουαρίου 1512 η Ενετική Γερουσία είχε πάρει δραστήρια μέτρα για να κρατήσει και να διοικήσει τη Μπρέσσια, εκλέγοντας τον Δρα Αντόνιο Τζουστινιάν «επιστάτη στην πόλη μας τής Μπρέσσια» (prοveditor in la citade nostra de Brexa) [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 103-104, 105-106 (114-115, 116-117)] και τα μέλη της δεν ήσαν καθόλου προετοιμασμένα για την απώλεια τής πόλης, που θα επηρέαζε αρνητικά τη συμμαχική στρατηγική κατά τις ερχόμενες εβδομάδες. Στις 21 Φεβρουαρίου η Γερουσία έγραψε στον Πάολο Καπέλλο, τον νεοεκλεγμένο γενικό επιστάτη (provveditore generale) στο πεδίο τής μάχης [στο ίδιο, φύλλο 108 (119)]:

«Mε δυσαρέσκεια τής ψυχής μας μάθαμε σήμερα την 18η ώρα [περίπου μεσημέρι] από τη δική σας χτεσινή επιστολή τής 2ης ώρας τής νύχτας [περίπου 8 μ.μ.] το αναπάντεχο νέο τής απώλειας τής Μπρέσσια, που επιβεβαιώθηκε στη συνέχεια με άλλη δική σας επιστολή τής 6ης ώρας [περίπου μεσάνυχτα], υπόθεση που βέβαια δεν είναι μικρής σημασίας…».

(Cum displicentia del animo nostro hozi a hore 18 intendessemo per vostre de heri de hore do de nocte la inexpectata nova dela perdeda de Bressa, confirmatane poi per altre vostre de hore 6, cossa certo da esser non pocha estimata…)

Πρβλ. επίσης, στο ίδιο, φύλλα 109-110 (120-121), επιστολές με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου προς τον Ενετό πρεσβευτή στην παπική κούρτη.

Η Γερουσία κατηγορούσε τον λήθαργο τού Καρντόνα για την απώλεια τής Μπρέσσια, όπως ανέφεραν στην επιστολή τους στις 27 Φεβρουαρίου προς τον πρεσβευτή τους στην κούρτη [φύλλο 111 (122)]:

«Με την τελευταία επιστολή μας που ήταν τής 22ας τού μηνός [η επιστολή που μόλις αναφέρθηκε] … σάς αναφέραμε μεταξύ άλλων την άθλια απώλεια τής Μπρέσσια, που προέκυψε επειδή δεν ακολούθησαν τούς εχθρούς τού ισπανικού στρατού…».

(Per le ultime nostre che furono de 22 … vi significassemo inter cetera la desgraciata perdita de Bressa processa da non esser stà seguiti li inimici dal’ exercito hispano…)

Για τις μεγάλες απώλειες σε ζωές Ενετών στη Μπρέσσια, σημειώστε την εγγραφή υπό την ημερομηνία 18 Μαρτίου στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλο 113 (124).

[←54]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 562-63, σελ. 623, επιστολές τού Παντολφίνι προς το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia), γραμμένες στη Μπρέσσια στις 21 και 24 Φεβρουαρίου 1512. Αν και ο Σανσεβερίνο ήθελε να αναλάβει τη λεγατινή αποστολή στη Μπολώνια (οι Μπεντιβόλιο κατείχαν ακόμη την πόλη), την οποία ο πάπας είχε δώσει στον καρδινάλιο Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι, το γεγονός δεν εμπόδισε τον Σανσεβερίνο να κάνει έκκληση στον Τζιοβάννι εναντίον τής παπικής ανταμοιβής [στο ίδιο, αριθ. 537, σελ. 596-97, επιστολή με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1512, αρχικά διατηρούμενη στα Carte Strozziane, 1^η σειρά, 5, αριθ. 56]. Η μορφή τής επιστολής δείχνει ότι ο Σανσεβερίνο είχε γράψει και σε άλλους καρδιναλίους, αλλά o Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 60, λέει ότι οι Σανσεβερίνο και Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι ήσαν στενοί φίλοι. Οι καρδινάλιοι ήθελαν να μεταφερθεί η Σύνοδος στη Μπολώνια, αν οι Γάλλοι κατελάμβαναν τη Ρομάνια [Renaudet, ό. π., αριθ. 564, 574].

[←55]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 570, σελ. 628-29, επιστολή γραμμένη στο Μιλάνο στις 28 Φεβρουαρίου 1512.

[←56]

Στο ίδιο, αριθ. 567-69, σελ. 625-28, επιστολές γραμμένες στη Ρώμη στις 27-28 Φεβρουαρίου 1512. Στις 28 τού μηνός υπήρχε πρόβλημα στη Φλωρεντία, λόγω τής άρνησης τού αρχιεπισκόπου Κόσιμο ντε Πάτσι να πληρώσει την επιβολή [στο ίδιο, σελ. 629, σημείωση 91]. Το Συμβούλιο των Ογδόντα (Consiglio degli Ottanta), ύστερα από δέουσα εξέταση, αποφάσισε να αναστείλει τον φόρο, απόφαση με την οποία το Μεγάλο Συμβούλιο (Consiglio Grande) διαφώνησε, αλλά ο Πιέρο Σοντερίνι και οι πρόκριτοι παραβίασαν τις εντολές για να προχωρήσουν στη συλλογή [αριθ. 571 και σημείωση 95].

[←57]

Desjardins και Canestrini, ii, 578-80. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 572, σελ. 631-32 και πρβλ. την επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Dieci di Βalia) προς τον πρεσβευτή τους Ατσαγιόλι στη Γαλλία [στο ίδιο, αριθ. 585, σελ. 644-47]. Ο Καππόνι έφτασε στο Σαν Φελίτσε στο Πανάρο στις 15 Mαρτίου. Ο Παντολφίνι τον παρουσίασε στον Γκαστόν ντε Φουά την επόμενη μέρα και έφυγε αμέσως για τη Μόντενα, για να επιστρέψει στη Φλωρεντία, «ο Θεός να με σώσει οδηγώντας» (che Dio salvo mi conduchi) [στο ίδιο, αριθ. 590, σελ. 654].

[←58]

Desjardins και Canestrini, ii, 568-69. Στα μέσα Φεβρουαρίου 1512 οι Ενετοί φαίνονταν ακόμη να νομίζουν ότι η Μπολώνια ήταν δυνατό να ανακαταληφθεί [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 107-108 (118-191)].

[←59]

Desjardins και Canestrini, ii, 570-72. Στις 11 Μαρτίου 1512 ο Σανσεβερίνο βρισκόταν στο Ρέτζιο, περιμένοντας την κίνηση τού Γκαστόν ντε Φουά προς Μπολώνια [Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 586, σελ. 647. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiv, 8, 9, 20, 31, 48, 85].

[←60]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 578, σελ. 638. Άραγε θα προτιμούσε πραγματικά ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ τον φιλο-αυτοκρατορικό, αρπακτικό Καρβαχάλ από τον Μπρισοννέ ή τον ντε Πρι; Μήπως οι Γάλλοι ήθελαν να το νομίζουν αυτό οι φιλο-αυτοκρατορικοί; Αφού δεν το υποθέτει ένας τόσο ευφυής παρατηρητής όπως ο Παντολφίνι, πιθανώς πίστευε ότι στο σημείο αυτό ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ήταν πρόθυμος να ανταμείψει τον Καρβαχάλ με τον παπισμό για τις υπηρεσίες του στη Σύνοδο Πίζας-Μιλάνου. Ο Σανσεβερίνο θα κρατούσε τη Ρομάνια ως λεγάτος τής Συνόδου, αν επιτύγχανε η επερχόμενη εκστρατεία τού ντε Φουά, μέχρι να εξέλεγαν οι γαλλικανοί νέο πάπα [Desjardins και Canestrini, ii, 576-77]. Λεγόταν ότι οι Γάλλοι έλπιζαν να σαρώσουν μέσω τής Ρομάνια, ακόμη και να διώξουν τούς Ισπανούς από τη Νάπολη, αλλά έπρεπε να κινηθούν γρήγορα, επειδή καταλάβαιναν ότι γίνονταν μεγάλες προετοιμασίες εναντίον τους στην Αγγλία και την Ισπανία, ο αυτοκράτορας θα προσχωρούσε σύντομα στην Ιερά Συμμαχία και οι Ελβετοί αποτελούσαν αμφίβολη ποσότητα [ό. π.].

Τότε (τον Μάρτιο τού 1512) οι επίσκοποι Ναυπάκτου, Κορίνθου και Κορώνης βρίσκονταν στη Βενετία, «και οι τρεις χωρίς επισκοπές, επειδή εκείνα τα εδάφη βρίσκονταν στα χέρια τού Τούρκου» (tutti tre senza vescoadi per esser quelle terre in man dil Turcho) [Sanudo, Diarii, xiv, 59] και σαφώς θα παρέμεναν εκεί για κάποιο διάστημα, αφού οι μεγάλες δυνάμεις ενδιαφέρονταν περισσότερο να μάχονται μεταξύ τους, παρά να υποστηρίξουν εκστρατεία εναντίον των Τούρκων.

[←61]

Desjardins και Canestrini, ii, 574-75 και πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 502, σελ. 654-55, επιστολή τού Συμβουλίου των Δέκα (Dieci di Balia) προς τον Ατσαγιόλι στη Γαλλία, με ημερομηνία 18 Μαρτίου 1512 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512. αριθ. 31. τομ. xxx (1877), σελ. 580-81, από Χουάν ντε Μαριάνα και Πάριντε Γκράσσι για την αποστολή μεταρρύθμισης.

[←62]

Desjardins και Canestrini, ii, 577, επιστολή τού Μπιμπιένα προς τον καρδινάλιο ντε Μέντιτσι, γραμμένη στη Ρώμη 19-22 Μαρτίου 1512

[←63]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 594, σελ. 658-59, επιστολή τού Στρότσι προς τη Σινιορία, γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Μαρτίου 1512. Η άρση τής απαγόρευσης έγινε αρχικά μέχρι την Κυριακή μετά το Πάσχα (18 Απριλίου), όπως έγραφε το Συμβούλιο των Δέκα (Dieci di Balia) προς τον Ατσαγιόλι στη Γαλλία [στο ίδιο, αριθ. 597, σελ. 660]. Ισχυρίζονταν ότι αυτό είχε γίνει ενάντια στις επιθυμίες τους! [αριθ. 597-98, 600].

[←64]

Desjardins και Canestrini, ii, 577-78, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 22 Μαρτίου 1512. Ισπανός πρεσβευτής ήταν ο Τζερόνιμο ντε Βιτς [Sanudo, Diarii, xii, 191, 292. XIII, 89, 391. XIV, 25, 97, κλπ.].

[←65]

Renaudet, Le Concile gallican, σελ. 661, σημείωση 135, από τα Conciliar Acta, εκδ. 1612, Ι, 147-75. Leon G. Pelissier (επιμ.), Documents pour l’histoire de la domination francaise dans le Milanais (1499-1513), Τουλούζ, 1891, έγγραφο με αριθ. 93, σελ. 269-70 (Bibliothèque meridionale, 2^η σειρά, τομ. I), παρατιθέμενο από Renaudet. Για τη γαλλική διοίκηση στο Μιλάνο, όπως επεξηγείται στα έγγραφα που δημοσίευσε ο Pelissier, βλέπε πιο κάτω, σελ. 131. Πρβλ. επίσης Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 543.

[←66]

Sanudo, Diarii, xiv, 17-18. Ο Αλφόνσο ντ’ Έστε τής Φερράρας είχε μόλις καλέσει συνάθροιση των εφίππων στρατιωτών του και τού πεζικού, πριν τούς στείλει να προστεθούν στις γαλλικές δυνάμεις [ό. π. και πρβλ. στήλες 63, 88].

[←67]

Στο ίδιο, xiv, 25.

[←68]

Στο ίδιο, xiv, 19, 21, 27, 32-33, 39-40, 54, 72-73, 74-76, 84, 86 και 88.

[←69]

Sanudo, Diarii, xiv, 72, 73, 76, 77, 88, 94, 151-52, 155. Desjardins και Canestrini, ii, 582. Jacopo Guicciardini, στο Arch. stor. italiano, XV (1851), 309 (βλέπε πιο κάτω, σημείωση 73). Luigi da Porto, Lettere storiche, επιμ. Β. Bressan, Φλωρεντία, 1857, σελ. 299-300. Οι περιγραφές διαφέρουν εδώ, όπως και σε διάφορες άλλες πτυχές τής μάχης τής Ραβέννας. Δεν υπάρχουν εγγραφές στο ενετικό Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλο 119 (130) μεταξύ 2-3 και 16 Απριλίου 1512. Στη Βιτσέντσα, στην πρόσοψη τού Contrada Porti αριθ. 15, υπάρχει η επιγραφή: «Λουίτζι ντα Πόρτο, διακεκριμένος ιστορικός τής Ένωσης τού Καμπραί, συγγραφέας τού μυθιστορήματος Ρωμαίος και Ιουλιέτα, πέθανε στο σπίτι αυτό στις 10 Μαΐου 1529 σε ηλικία 43 ετών» (Luigi da Porto, egregio storico della Lega di Cambrai, autore della novella Giulietta e Romeo, morì in questa casa il 10 maggio 1529 d’ anni 43).

[←70]

Sanudo, Diarii, xiv, 73,75, 76 και πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Ιtalia, x, 12, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 493-94, που δίνει κάπως χαμηλότερους αριθμούς. Ο Luigi da Porto, Lettere storiche, σελ. 308 αναφέρεται σε 16.500 Γάλλους και περίπου 15.000 Ισπανούς. Ο Jacopo Guicciardini, στο Arch. stor. italiano, XV (1851), 311, σημειώνει ότι λεγόταν ότι υπήρχαν 20.000 πεζοί και 1.600 λογχοφόροι ή πάνοπλοι άνδρες στον γαλλικό στρατό, αλλά μια επιθεώρηση τού στρατεύματος αποκάλυψε μόνο 15.000 πεζούς και περίπου 1.400 λογχοφόρους, ενώ στο «στρατόπεδο τού πάπα» (campo del Papa), δηλαδή στον στρατό τού Καρντόνα, λεγόταν ότι υπήρχαν 1.600 πάνοπλοι άνδρες, 1.400 ελαφρά οπλισμένοι ιππείς και 14.000 πεζοί. Ο αδελφός τού Jacopo, ο ιστορικός Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 12, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 494, δίνει τούς αριθμούς για τον ισπανικό στρατό ως 1.400 πάνοπλους άνδρες, 1.000 ελαφρά οπλισμένους ιππείς, 7.000 Ισπανούς και 3.000 Ιταλούς πεζούς στρατιώτες. Ο Μοτσενίγκο λέει ότι ο Καρντόνα διέθετε περίπου 1.500 πάνοπλους άνδρες και 12.000 πεζικό. Ο Luigi da Porto, ό. π., σελ. 301, παρατηρεί ότι ο ισπανικός στρατός περιλάμβανε πολλούς Έλληνες, «που κατοικούν στην Αδριατική Θάλασσα, στο βασίλειο τής Νάπολης» (che abitano sopra il mare Adriatico nel reame di Napoli).

Σημειώστε επίσης τις επιστολές τού Αντρέα ντι Μπόργκο προς την Μαργαρίτα Αυστρίας-Σαβοΐας τον Απρίλιο τού 1512, δημοσιευμένες από τον Le Glay, Négociations diplomatiques, I (Παρίσι, 1845), 492-97.

[←71]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xiv, 35, 94 και για την ελβετική απειλή σημειώστε Luigi da Porto, Lettere storiche, σελ. 296-97, 300.

[←72]

Το κείμενο υπάρχει στον Sanudo, Diarii, xiv, 96-101 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 108-9. Ο Guicciardini, Storia d’ Italia, X, 12, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, II, 497 λέει ότι η εκεχειρία θα διαρκούσε για οκτώ μήνες. Το σωστό είναι δέκα μήνες [Lettres du roy Louis XII, 117, 121,217-24]. Η πρόοδος των διαπραγματεύσεων που οδήγησαν στην εκεχειρία μπορεί να ακολουθηθεί στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλα 109-110, 114, 115-116, 118, 119, 120 (120-121, 125, 126-127, κλπ., με σύγχρονη αρίθμηση), έγγραφα με ημερομηνία από 22 Φεβρουαρίου 1512 μέχρι τον Απρίλιο.

[←73]

Oι επιστολές των Τζάκοπο και Πιέρο Γκουτσαρντίνι προς τον Φραντσέσκο, με ημερομηνίες 16, 23 και 25 Απριλίου (1512), παρέχονται στο Giuseppe Canestrini, «Documenti per servire alla storia della milizia italiana», στο Arch. stor. italiano, XV (Φλωρεντία, 1851), 307-18. Η περιγραφή τού Luigi da Porto υπάρχει στα δικά του Lettere storiche, σελ. 296-314. Για την περιγραφή τής μάχης από τον Παντολφίνι, από το Arch. di Stato di Firenze, MSS. Strozziani, Filza 356, βλέπε Desjardins και Canestrini, ii, 581-86 και σημειώστε ιδιαίτερα τη λεπτομερή περιγραφή στον Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 12-13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 498-512. Για διάφορες άλλες πηγές βλέπε Pastor, Hist. Popes, vi, 399-400, σημείωση και Gesch d. Päpste, 111-2 (ανατυπ. 1956), 840-41, σημείωση 7 και τη διατριβή τού Erich Siedersleben, Die Schlacht bei Ravenna, Βερολίνο, 1907.

Σύμφωνα με αναφορά στον Sanudo, Diarii, xiv, 152, η μάχη ξεκίνησε περίπου στις 9 π.μ. (el quale incominciò a l’ ora de terza) στις 11 Απριλίου και κράτησε περίπου επτά ώρες. Άλλη επιστολή στον Sanudo, XIV, 155 αναφέρει ότι κράτησε «μέχρι την 22η ώρα» (fin ad hore 22), που θα ήταν μεταξύ 6 και 7 μ.μ., θεωρώντας ως πρώτη ώρα τις 9 μ.μ. (τον Απρίλιο) σύμφωνα με την κοινή ιταλική πρακτική.

[←74]

Sanudo, Diarii, xiv, 176-80, επιστολή γραμμένη στη Φερράρα στις 28 Απριλίου 1512.

[←75]

Desjardins και Canestrini, ii, 581, Sanudo, Diarii, xiv, 110. Ο ποντεστά τής Κιότζια τοποθετούσε τη μάχη «δύο μίλια μακριά από τη Ραβέννα, με τούς στρατούς στα λιβάδια» (mia 2 lontan di Ravena, su li prati di Classis) [στο ίδιο, στήλη 111 και πρβλ. στήλη 110].

[←76]

Pandolfini στο Desjardins και Canestrini, ii, 584-86. Luigi da Porto, Lettere storiche, σελ. 302-12, με φανταστικές ομιλίες των Καρντόνα και ντε Φουά προς τούς αντιστοίχους στρατούς τους. Jacopo Guicciardini, στο Arch. stor. italiano, XV (1851), 310-11, που αναφέρει τον αριθμό τού Νικκολό Καππόνι για 12.000 νεκρούς, αλλά πιστεύει ότι ήταν πιο πιθανό 20.000 να έχασαν τη ζωή τους. Sanudo, Diarii, xiv, 94, 101 και εξής, 110 και εξής, 119 και εξής, 126 και εξής. Lettres du roy Louis XII, III (1712), 227-32, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Απριλίου 1512. A. Büchi, Schiner-Korrespondenz, I (1920), αριθ. 171, σελ. 136-38, επιστολή τού καρδινάλιου Σκίνερ προς την ελβετική δίαιτα, γραμμένη στη Βενετία στις 16 Απριλίου 1512 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 20, τομ. xxx (1877), σελ. 578. Για τον ρόλο τού Αλφόνσο ντ’ Έστε στη μάχη σημειώστε Sanudo, XIV, 111, 120, 122, 152, 180 και Luigi da Porto, o. π., σελ. 308-9. O Bembo, Hist. veneta, XII, στο Opera omnia, I (1729), 329 λέει ότι σκοτώθηκαν 18.000 στη μάχη. O Φαμπρίτσιο Κολόννα αναφέρει ότι το γαλλικό πυροβολικό, μαζί με εκείνο τού Αλφόνσο ντ’ Έστε, ήταν «περισσότερο από διπλάσιο από το δικό μας και χειριζόμενο καλύτερα» [Sanudo, xiv, 179]. Ο Καρντόνα διέφυγε στο Ρίμινι και πήγε δια θαλάσσης στην Αγκώνα [Sanudo, xiv, 120 και Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 120 (131), έγγραφα με ημερομηνία 16 και 26 Απριλίου]. Το σώμα τού Γκαστόν ντε Φουά μεταφέρθηκε πρώτα στην εκκλησία τού Σαν Πετρόνιο στη Μπολώνια [Sanudo, xiv, 146].

Κομμάτια από τον τάφο τού Γκαστόν ντε Φουά διατηρούνται τώρα στην Αίθουσα ΙΙ τής Πινακοθήκης τής Biblioteca Ambrosiana στο Μιλάνο. H ανακλινόμενη μορφή του, από τον τάφο, βρίσκεται ακόμη σχεδόν αλώβητη σε μαρμάρινο φέρετρο στο κοντινό Castello Sforzesco (στο υψηλότερο επίπεδο τής Sala degli Scarlioni). Τα κομμάτια είναι έντεχνα φτιαγμένα και εξαιρετικά όμορφα. Ο γλύπτης Agostino Busti (1483-1548) έχει απεικονίσει τον Γκαστόν να σφίγγει το σπαθί του, αλλά δεν τον έχει ντύσει σε πανοπλία, ίσως για να μη θυμίζει την τραγωδία τής Ραβέννας. Όπως έχει σημειώσει ο J. R. Hale, ακόμη και «από τα οικόσημα τού Busti [σκαλισμένα στον τάφο] έχει αφαιρεθεί κάθε δυσάρεστη συσχέτιση» [«War and Public Opinion in Renaissance Italy», στο Ε. F. Jacob (επιμ.), Italian Renaissance Studies, Λονδίνο, 1960, ανατυπ. 1966, σελ. 103].

[←77]

Guicciardini, Storia d’ Italia, X, 13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 512. που αναφέρει ότι το ένα τρίτο των απωλειών ήσαν Γάλλοι. Landucci, Diario fiorentino, επιμ. del Badia, Φλωρεντία, 1883, σελ. 315. Sanudo, Diarii, xiv, 94 και πρβλ. στήλη 198. Ο Luigi da Porto, Lettere storiche, σελ. 314 λέει ότι συνολικά 18.000 άνδρες σκοτώθηκαν στη Ραβέννα, όπου οι περισσότεροι collegati ή στρατιώτες τής Συμμαχίας σκοτώθηκαν από το πυροβολικό τού Αλφόνσο ντ’ Έστε. Καθώς ο Sanudo περνούσε πρόσθετες αναφορές στα Ημερολόγιά του [Diarii, xiv], πληροφορούμαστε κατά περίπτωση ότι σκοτώθηκαν 14.000 άνδρες [στήλη 103]. 28.000 [στήλη 104], 24.000 [στήλη 110], 18.000 [στήλη 121], 15.000 [στήλη 156]. Παρέχει τα ονόματα των σημαντικών διοικητών (capitani), όλων των εθνικοτήτων, που πέθαναν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι στη Ραβέννα [στο ίδιο, xiv, 146-51, 170 και εξής]. Οι αναφορές για τούς αριθμούς θυμάτων στη Ραβέννα είναι προφανώς αναξιόπιστες. Μια επιστολή που διασώζεται στον Sanudo, XIV, 154 ανεβάζει τις απώλειες των ηττημένων Ισπανών σε περίπου 4.000 και εκείνες των νικητών Γάλλων σε περίπου 8.000. Κάποιος Σερβίτης μοναχός, ο Κονσταντίνο ντα Παρέντσο, ενημέρωσε τούς Ενετούς ότι 10.000 Γάλλοι έλειπαν μετά τη μάχη, περιλαμβανομένων «όλων των ευγενών» και ότι «χωρίς αμφιβολία είχαν χαθεί περισσότεροι Γάλλοι παρά Ισπανοί» [XIV, 156], όπως η Γερουσία έγραφε επίσης στον Ενετό απεσταλμένο στην Ουγγαρία στις 26 Απριλίου [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 120 (131)].

Τα νέα τής γαλλικής «νίκης» στη Ραβέννα έγινε γνωστά στους Ενετούς μετά τον εσπερινό στις 13 Απριλίου [Sanudo, xiv, 92-93]. Δύσκολες ώρες βρίσκονταν μπροστά και ήταν κατάλληλη ευκαιρία για να επιβάλει η Γερουσία νόμους περιορισμού των εξόδων [στο ίδιο, στήλες 113-17 και για την παραβίαση των οποίων πρβλ. στήλη 168]. Για τις συνθήκες στην πόλη κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου βλέπε Felix Gilbert, «Venice in the Crisis of the League of Cambrai», στο John Hale (επιμ.), Renaissance Venice, Λονδίνο, 1973, σελ. 274-92. O Luciano Chiappini, Gli Estensi, Βαρέζε, 1967, σελ. 229 και εξής δεν προσθέτει τίποτε νέο ούτε στη σταδιοδρομία τού Αλφόνσο Α’ ούτε στη μάχη τής Ραβέννας.

[←78]

Jacopo Guicciardini, στο Arch. stor. italiano, XV (1851), 312. Luigi da Porto, Lettere storiche, σελ. 311. Pandolfini στo Desjardins και Canestrini, ii, 586. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 511. Sanudo, Diarii, xiv, 102, 104, 105, 106, 108, 111, 112, 119, 121-22, 124, 129, 131, 132, 147-48, 152, 182 κλπ., 277. O Φρανσίσκο ντε Άβαλος, μαρκήσιος τής Πεσκάρα, γεννήθηκε το 1489 και σε ηλικία 20 ετών είχε παντρευτεί τη (μεταγενέστερα) ποιήτρια Βιττόρια Κολόννα, κόρη τού Φαμπρίτσιo. Η αφοσίωση τού Μικελάντζελο στη Βιττόρια είναι γνωστή. Ο Φαμπρίτσιο Κολόννα ήταν αιχμάλωτος τού Αλφόνσο ντ’ Έστε [Sanudo, xiv, 140, 180], που υποχρεώθηκε να τον ελευθερώσει χωρίς πληρωμή λύτρων δέκα περίπου βδομάδες αργότερα, όταν οι Γάλλοι έχασαν τόσο απροσδόκητα το Μιλάνο. Ύστερα ο Φαμπρίτσιο πήγε στη Ρώμη, όπου ο Ιούλιος Β΄ τον χαιρέτησε χαρούμενα: «Καλώς ήρθε ένας από τούς ελευθερωτές τής Ιταλίας» (Ben venga uno de li liberatori de Italia) [στο ίδιο, στήλη 481]. Ο Πέδρο Ναβάρο συνελήφθη επίσης αιχμάλωτος στη Ραβέννα, παρά τη φήμη που αρνιόταν το γεγονός [στο ίδιο, xiv, 124, 181]. Για τη μεταχείριση των αιχμαλώτων και την απελευθέρωσή τους με πληρωμή λύτρων βλέπε Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, I, 208-23, ενώ για τη διάσωση τού καρδινάλιου ντε Μέντιτσι από τούς Γάλλους, που επιτεύχθηκε από «μερικούς αγρότες από το χωριό που ονομάζεται Πιέβε ντελ Κάιρο» (certi paesani della villa che si dice la Pieve del Cairo), βλέπε Angelo Mercati, «Aneddoti per la storia di pontefici: Pio II, Leone X», στο Archivio della R. Società Romana di storia patria, LVI-LVII (1933-34), 368-70, 374-75, με παραπομπές και δύο νέα έγγραφα.

[←79]

Sanudo, Diarii, xiv, 124 και για τα 100.000 δουκάτα πρβλ. στο ίδιο, στήλη 161, αλλά ο Ιούλιος ξαναδιόρισε ως σημαιοφόρο (gonfalonier) τής Εκκλησίας τον αδύναμο ανηψιό τού Φραντσέσκο Μαρία, δούκα τού Ουρμπίνο [ό. π.]. Για την άλωση τής πόλης τής Ραβέννας πρβλ. στο ίδιο, xiv, 105, 111, 120, 132, 135, 145, 153, με εκτίμηση για 2.000 νεκρούς, που είναι επίσης ο αριθμός που δίνει ο αδελφός Κωνσταντίνο ντα Παρέντσο στην ενετική κυβέρνηση [στο ίδιο, στήλες 155-56] και πρβλ. στήλη 198 και Guicciardini, Storia d’ Italia, X, 13-14, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 513-14, που λέει ότι τα νέα τής γαλλικής νίκης έφτασαν στη Ρώμη στις 13 Απριλίου.

[←80]

Sanudo, Diarii, xiv, 124, 133-34, 141 και για άλλη βοήθεια δήθεν καθ’ οδόν προς τον Καρντόνα πρβλ. στο ίδιο, στήλες 142, 175, 181, 182, 218, 225, 233, κλπ..

[←81]

Sanudo, Diarii, xiv, 136, 142, αλλά υπήρχαν αντεγκλήσεις μεταξύ των collegati τής Συμμαχίας και ο Καρντόνα κατηγορούνταν συνεχώς για τη φυγή του από το πεδίο τής μάχης στη Ραβέννα [ό. π.]. Οι επικρίσεις για τον Καρντόνα φαίνονται γενικά δικαιολογημένες. Τον είχε παρακάμψει με έξοχο ελιγμό ο Γκαστόν ντε Φουά στη γαλλική επικουρία τής Μπολώνια στις 4-5 Φεβρουαρίου (1512), είχε αποτύχει να λάβει σοβαρά υπόψη τις καλές συμβουλές τού Φαμπρίτσιο Κολόννα και προφανώς είχε εγκαταλείψει το πεδίο τής Ραβέννας πριν χαθεί οριστικά η μάχη. Οι Γάλλοι ισχυρίζονταν ότι το πυροβολικό τού Αλφόνσο ντ’ Έστε είχε σκοτώσει πολλούς από τούς δικούς τους στρατιώτες, ότι δεν είχε απαντήσει στην πρόσκληση για μάχη όταν κλήθηκε και ότι είχε φύγει από τον στρατό χωρίς άδεια. Ο Αλφόνσο με τη σειρά του κατηγορούσε τον λα Παλίς ότι είχε υποσχεθεί να λυπηθεί τη Ραβέννα και ότι στη συνέχεια υπέβαλε την πόλη σε άλωση και ότι είχε αρχίσει τις επιχειρήσεις στη μάχη χωρίς να τον ενημερώσει [στο ίδιο, XIV, 163]. Ο λα Παλίς τα πήγαινε επίσης πολύ άσχημα με τον διάσημο Γαλλο-Σκωτσέζο διοικητή Robert Stuart d’ Aubigny [στο ίδιο, xiv, 236].

[←82]

A. Büchi, Schiner-Korrespondenz, I (1920), αριθ. 173, σελ. 138-39 και πρβλ. αριθ. 174 και εξής και Sanudo, Diarii, xiv, 186-88: οι Ελβετοί ήσαν τώρα έτοιμοι να επιτεθούν στους Γάλλους στο μιλανέζικο δουκάτο. Ο Σκίνερ ήταν ακούραστα δραστήριος για λογαριασμό τού πάπα [Sanudo, xiv, 133, 144, 168, 184, 194, 201, 211, κλπ.]. Πρβλ. Büchi, Kardinal Matthäus Schiner, I (Zυρίχη, 1923), 284 και εξής. Carlo Pasero, Francia, Spagna, Impero a Βrescia (1509-1516), Μπρέσσια, 1957, σελ. 272 και εξής και για την ελβετική συμφωνία με την Ιερά Συμμαχία βλέπε Chas. Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 a 1512, Γενεύη, 1896, σελ. 316 και εξής (στα Mémoires et documents publie par la Societe d’histoire et d’archeologie de Geneve, 2η σειρά, τομ. IV).

[←83]

Sanudo, Diarii, xiv, 154, 156 και για την επίδραση αντικρουομένων αναφορών για τη μάχη στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό, πρβλ. στο ίδιο, XIV, 200-1.

[←84]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 605, σελ. 663.

[←85]

Sanudo, Diarii, xiv, 158-59 και πρβλ. στήλες 188-89 και Lettres du roy Louis XII, III (1712), 246-50. Ο πάπας ανακτούσε τώρα 12.000 δουκάτα από την κόρη τού Φελίτσε, σύζυγο τού Τζιαν Τζιορντάνο Ορσίνι, που τής τα είχε δώσει όταν ο σύζυγός της ήταν πολύ άρρωστος και περίμενε να πεθάνει [Sanudo, XIV, 159]. Στην ενετική κυβέρνηση άρεσε ακόμη να πιστεύει «ότι οι Γάλλοι είχαν ανατραπεί» (che francesi è roti) [ό. π.] και η Γερουσία επαινούσε τη σταθερότητα τού πάπα [Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 122 (133), επιστολή στις 4 Μαΐου προς τον Ενετό πρεσβευτή στην παπική κούρτη]. Ο Πρόσπερο Κολόννα πήγε στη Ρώμη, αλλά δεν ήταν πρόθυμος να υπηρετήσει ούτε κάτω από τον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, τον ανηψιό τού πάπα, ούτε κάτω από τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα, μαρκήσιο τής Μάντουα, ως σημαιοφόρος (gonfalonier) τής Εκκλησίας [Sanudo, xiv, 185, 190]. Για την επιθυμία των καρδιναλίων για ειρήνη πρβλ. Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 606, σελ. 664-65 και σημείωση 140 και Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 14, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 514 και εξής.

[←86]

Sanudo, Diarii, xiv, 181, 183, 185 και πρβλ. στήλες 194, 210-11. Στις 6 Mαΐου (1512) ο Ερρίκος περίμενε ότι μέσα σε δεκαπέντε μέρες τα στρατεύματά του θα απέπλεαν για την Ακιταίν (Guienne) τής νοτιοδυτικής Γαλλίας [στήλη 269].

[←87]

Sanudo, Diarii, xiv, 185 και πρβλ. στήλη 263. Ο Μπερνάρντο Ντοβίτσι ντα Μπιμπιένα έγραφε στον αδελφό του Πιέτρο από τη Ρώμη στις 28 Απριλίου 1512:

«Στην Ισπανία εκτιμάται ότι θα γίνει μεγάλη συζήτηση γι’ αυτή την ήττα [τη μάχη τής Ραβέννας] και ότι ο βασιλιάς θα κάνει για την Ιταλία μεγάλη πρόβλεψη περισσότερων ανθρώπων και ενός διοικητή» [στο ίδιο, xiv, 190],

(In Spagna se stima sarà facto gran conto di questa rotta, et che il Re farà per Italia grande provision di più gente et de uno capitanio)

αλλά ο διοικητής δεν θα ήταν ο Γκονζάλβο ντε Κόρδοβα, τον οποίο ο Φερδινάνδος αντιπαθούσε και τη μεγάλη φήμη τού οποίου ζήλευε [πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 15, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 523]. Ο Φερδινάνδος έγραψε στον πάπα, αφού έμαθε για την ήττα στη Ραβέννα, ότι θα επιτίθετο σύντομα στους Γάλλους σε συνδυασμό με τούς Άγγλους και ότι θα έστελνε τον Γκονζάλβο ντε Κόρδοβα στην Ιταλία στις 11 Μαΐου. Όμως ο Γκονζάλβο δεν επέστρεψε στην Ιταλία. Ο Καρντόνα εξυπηρετούσε τούς σκοπούς τού Φερδινάνδου: ήταν πετυχημένος, αλλά όχι πολύ πετυχημένος.

[←88]

Renaudet, Le Concile gallican, σελ. 663-64, σημείωση 139, παραθέτοντας τα Conciliar Acta [εκδ. 1612], i, 183-206 και Bibl. Apost. Vaticana, Cod. lat. 3914, φύλλα 5-7. Για την αναστολή τού Ιουλίου Β΄ από τούς Μιλανέζους συνοδιστές πρβλ. Renaudet, ό. π., αριθ. 617, σελ. 678 και Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 543 και για τις συνθήκες στο Μιλάνο,Στο ίδιο, σελ. 548. Ο ρήτορας Ζαν Μπουσέ (Jean Bouchet), τότε επίτροπος τού φέουδου (sénéchaussée) τού Πουατιέ, προέτρεπε ακόμη τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, να βρει τρόπο να ενωθεί με τον πάπα και τούς χριστιανούς ηγεμόνες για τη σύγκληση κανονικής συνόδου, αναμορφώνοντας την Εκκλησία και ενώνοντας τις δυνάμεις τους εναντίον των Τούρκων [στο ίδιο, σελ. 549], επαινετή αλλά τώρα μάλλον ανεφάρμοστη πρόταση.

[←89]

Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 608, σελ. 665-67 και πρβλ. αριθ. 611. Την Πέμπτη το βράδυ, στις 6 Μαΐου 1512, το Συμβούλιο των Ογδόντα (Consiglio degli Ottanta) αποφάσισε να ανανεώσει τη φλωρεντινή συμμαχία με τη Γαλλία, ύστερα από κάποια συζήτηση των όρων και τής διάρκειας τής συμμαχίας [στο ίδιο, αριθ. 612, σελ. 668-72].

[←90]

Στο ίδιο, αριθ. 613, σελ. 673-74. Η Φλωρεντινή Σινιορία σωστά πίστευε ότι, στην προσπάθεια να ρυθμίσει ειρήνη μεταξύ Γαλλίας και παπισμού, η Μπολώνια θα ήταν το σκληρότερο καρύδι [στο ίδιο, αριθ. 615, σελ. 676]. Ο δούκας τής Φερράρα ισχυριζόταν ότι κατείχε το Κομάτσιο (Comacchio), βόρεια ακριβώς τής Ραβέννας, ως αυτοκρατορικό και όχι ως παπικό φέουδο. Η εκ μέρους του λειτουργία των αλυκών στα έλη τού Κομάτσιο ήταν καταστροφική για το παπικό μονοπώλιο αλατιού στην Τσέρβια, νότια τής Ραβέννας [Pastor, Gesch. d. Päpste, iii–2 (ανατυπ. 1956), 780-81. Guicciardini, Storia d’ Italia, ix, 1, 2, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 298-99, 301-2. Lettres du roy Louis XII, I (1712), 259-60 και πρβλ. τομ. II, σελ. 220 και τομ. III, σελ. 43]. Ο Αλέξανδρος ΣΤ’ είχε μειώσει το ενοίκιο (censo) τής Φερράρας από 4.000 δουκάτα σε 100, όταν ο Αλφόνσο ντ’ Έστε παντρεύτηκε την κόρη του, τη Λουκρητία Βοργία [Guicciardini, ix, 5, ό. π., II, 322].

[←91]

Sanudo, Diarii, xiv, 202.

[←92]

Pastor, Hist. Popes, vi, 406, αλλά στην τελευταία έκδοση τής εργασίας του λέει μόνο «Ήταν σημαντική στιγμή» (Es war ein wichtiger Moment) [Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 847].

[←93]

Sanudo, Diarii, xiv, 203-5, επιστολές τού Φόσκαρι και άλλων, γραμμένες στη Ρώμη στις 3 Μαΐου 1512. Το εναρκτήριο κήρυγμα τού Εγκίντιο ντα Βιτέρμπο δημοσιεύτηκε, με εισαγωγική επιστολή τού Sadoleto προς τον Pietro Bembo, Oratio prima Synodi Lateranensis habita per Egidium Viterbiensem Augustiniani ordinis Generalem «Habita fuit Oratio in aede Lateranensi Quinto Nonas Maias MDXIII» [sic!]. Δεν παρέχεται το όνομα τού τυπογράφου. Tο κήρυγμα υπάρχει επίσης στον J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissma collectio, xxxii (ανατυπ, Παρίσι, 1902), στήλες 669-76. Για το άνοιγμα τής Πέμπτης Συνόδου τού Λατερανού πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 35 και εξής, τομ. xxx (1877), σελ. 583 και εξής, C. J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 343 και εξής, Pastor, Hist. Popes, vi, 406-9 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 847-49. Σημειώστε επίσης N. H. Minnich, «Concepts of Reform Proposed at the Fifth Lateran Council», Archivum Historiae pontificiae, vii (1969), ιδιαίτερα σελ. 165-73 και γενικά Olivier de la Brosse, Joseph Lecler, Henri Holstein και Chas. Lefebvre, Lateran V et Trente, Παρίσι, 1975, σελ. 40-114 (Histoire des conciles oecumeniques, 10). Για τον Εγκίντιο βλέπε John W. O Malley, «Giles of Viterbo: A Reformer’s Thought on Renaissance Rome», Renaissance Quarterly, xx (1967), I-11 και τις εργασίες που αναφέρει ο O’ Malley και βλέπε τη λεπτομερή έκθεση τής σκέψης τού Εγκίντιο στον Eugenio Massa, «Egidio da Viterbo e la metodologia del sapere nel Cinquecento», στο Pensée humaniste et tradition chretienne aux XV et XVI siecles, Παρίσι, 1950, σελ. 185-239 (δημοσιευμένο από το Centre National de la Recherche Scientifique).

[←94]

Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 14, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ΙΙ, 519.

[←95]

Sanudo, Diarii, xiv, 212.

[←96]

Sanudo, Diarii, xiv, 214, από επιστολή γραμμένη στη Βιτσέντσα στις 12 Μαΐου 1512. Λέγεται ότι ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ συγκέντρωνε στρατό 50.000 ανδρών εναντίον των Άγγλων και άλλο στρατό εναντίον των Ισπανών [στο ίδιο, xiv, 234]. Για τις προετοιμασίες των Άγγλων βλέπε στο ίδιο, στήλες 249, 290. Στις 6 Mαΐου ο Ερρίκος Η’ έγραψε στον καρδινάλιο Μπαίνμπριτζ στη Ρώμη, «καταλαβαίνουμε … ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας έχει ανακαλέσει τον στρατό του από τη Ρομάνια…» [στο ίδιο, στήλη 268]. Έλεγε επίσης ότι ο αγγλικός στρατός θα απέπλεε για την Ακιταίν (Guienne) και τη Γασκωνία «μέσα σε δεκαπέντε μέρες, αν ο άνεμος είναι καλός» [στήλη 269]. Πρβλ. J. J. Scarisbrick, Henry VIII, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1970, σελ. 28 και εξής.

[←97]

Sanudo, Diarii, xiv, 216, 217 και εξής, στήλη 227, για άλλη αναφορά των Γάλλων «που καταριούνταν την Ιταλία» και θρηνούσαν για την εγκατάλειψη τής γαλλο-ενετικής συμμαχίας. Οι γαλλικές αποχωρήσεις συνεχίζονταν σε σημαντικούς αριθμούς [στο ίδιο, xiv, 264, 276]. Στρατιώτες που επέστρεφαν καταριούνταν ακόμη και τον βασιλιά [στήλη 276].

[←98]

Στο ίδιο, xiv, 215, 218, 220-21, 224, 225, 232, 235 και εξής, 277 και εξής.

[←99]

Στο ίδιο, XIV, 214-15, 284. Ο Ζαν ντ’ Αλμπρέ, ο βασιλιάς τής Ναβάρρας, εξαρτιόταν από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ για βοήθεια [στο ίδιο, xiv, 284].

[←100]

Sanudo, Diarii, xiv, 291-93. Η επιστολή παραλήφθηκε στη Βενετία στις 6 Μαΐου 1512 και πρβλ. στο ίδιο, XIV, 50, 162. Bλέπε γενικά Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ii (Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 352-64. Από τούς πολλούς γιους τού Βαγιαζήτ μόνο οι Αχμέτ, Κορκούντ και Σελήμ ζούσαν κατά τα τελευταία χρόνια ζωής τού πατέρα τους. Πρβλ. J. W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii (Γκότα, 1854), 561 και εξής.

[←101]

Sanudo, Diarii, xiv, 221-23 και πρβλ. στήλες 245-46, όπου περαιτέρω πληροφορία παρέχεται σε επιστολή από την Ισταμπούλ, που περιγράφει τον Σελήμ ως τριανταοκτώ ετών, μικροκαμωμένο, με κοκκινωπή επιδερμίδα και σκληρή διάθεση, «και για αυτό έχει αγαπηθεί από τούς γενίτσαρους και θα κάνει πόλεμο εναντίον των χριστιανών». Ο Σελήμ ήταν σαρανταπέντε ετών την εποχή τής ανόδου του στον θρόνο, αλλά έδειχνε νεώτερος [von Hammer, II, 377 και σημειώσεις]. O Κορκούντ ήταν αδελφός τού Σελήμ από την ίδια μητέρα (fratello uterin), ενώ ο τρίτος αδελφός Αχμέτ λεγόταν ότι επιδίωκε συμμαχία με τον σούφι ή σάχη τής Περσίας, προκειμένου να επιτεθεί στον Σελήμ. Οι Ούγγροι ανυπομονούσαν να εξασφαλίσουν από τον Σελήμ επιβεβαίωση τής εκεχειρίας τους με τον πατέρα του [Sanudo, xiv, 272]. Πρβλ. von Hammer, ii, 364-66, Zinkeisen, ii, 564-65 και A. D. Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty, Οξφόρδη, 1956, ανατυπ. Ουεστπόιντ, Κονν., 1982, σελ. 62-63.

Την επομένη τής αποστολής τής επιστολής τους στη Βενετία, οι Ραγουσαίοι έγραψαν στον Ιούλιο Β΄ για την άνοδο τού Σελήμ στον θρόνο. Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 1190, σελ. 556-57, με ημερομηνία 11 Μαΐου 1512 και βλέπε επίσης, στο ίδιο, αριθ. 1224, σελ. 568, επιστολή τού Ιουλίου Β΄ προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1512.

[←102]

Mansi, Concilia, xxxii (ανατυπ. 1902), στήλες 676 και εξής και για τη συμμετοχή στη Σύνοδο τού Λατερανού στις συνεδριάσεις που θα ακολουθούσαν (κατά τη διάρκεια των ετών 1512-1517), βλέπε N. H. Minnich, «The Participants at the Fifth Lateran Council», Archivum historiae pontificiae, XII (1974), 157-206, ιδιαίτερα σελ. 175 και εξής.

[←103]

Mansi, Concilia, xxxii, 700-707 με την παράθεση στη στήλη 705 και πρβλ. τις περιλήψεις τού κηρύγματος τού Ζάνε στον Sanudo, Diarii, xiv, 224, 229.

[←104]

Sanudo, Diarii, xiv, 224-25, 228-30, επιστολές με ημερομηνία 12 Μαΐου 1512. Οι επιστολές αυτές αποκαλούν δεύτερη την πρώτη συνεδρίαση τής Συνόδου τού Λατερανού (10 Mαΐου), μετρώντας το άνοιγμα στις 3 τού μηνός ως πρώτη συνεδρίαση. Ο συγγραφέας τής δεύτερης επιστολής με ημερομηνία 12 Μαΐου 1512 (που παρέχεται ως 12 marzo εκ παραδρομής), λέει ότι είχε φτάσει αγγελιοφόρος στη Ρώμη εκείνο το πρωί από τη Βενετία «με νέα για τούς Ελβετούς και για τον Τούρκο» (con nova de sguizari et dil Turco) [στο ίδιο, xiv, 230], αλλά τα τελευταία νέα δεν θα μπορούσαν να είναι εκείνα τής αντικατάστασης από τον Σελήμ τού πατέρα του στον θρόνο τής Τουρκίας, δεδομένου ότι το γεγονός αυτό μαθεύτηκε για πρώτη φορά στη Βενετία και στη Ρώμη από επιστολές γραμμένες στη Ραγούσα στις 10 και 11 Μαΐου. Για τις δύο πρώτες συνεδριάσεις τής Πέμπτης Συνόδου τού Λατερανού (10 και 17 Μαΐου 1512) βλέπε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 42 και εξής, τομ. xxx (1877), σελ. 585 και εξής και Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VIII-1 (1917), 349 και εξής.

[←105]

Sanudo, Diarii, xiv, 225, 226, 230-31, 257, 259. Η προσχώρηση των Άγγλων στη συμμαχία είχε ήδη γιορταστεί στη Βενετία στις 20 Οκτωβρίου 1511. Οι προετοιμασίες τού Ερρίκου Η’ εναντίον τής Γαλλίας συνεχίζονταν [στο ίδιο, xiv, 329, 336-38, 424]. Ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας ήταν έτοιμος να χτυπήσει στη Ναβάρρα [στήλες 335-36, 431]. Και τελικά ήρθαν τα νέα τής από κοινού επίθεσής τους [στήλες 452, 453, 508-9, 569, 580-81, 594, 595 και εξής], για το οποίο βλέπε επίσης Calendar of State Papers… Venice, επιμ. Rawdon Brown, II (Λονδίνο, 1867), ιδιαίτερα αριθ. 151 και εξής, 183 και εξής, 198 και εξής. Για τις αγγλικές προετοιμασίες για πόλεμο και τα διπλωματικά προκαταρκτικά πρβλ. επίσης Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), ιδιαίτερα αριθ. 1155 και εξής, 1176 και εξής και για την αγγλική εκστρατεία και την ισπανική αρπαγή τής Ναβάρρας πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 6, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 44-47.

[←106]

Sanudo, Diarii, xiv, 202:

«Να ξέρετε ότι ο πάπας σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στέρησε από τον βασιλιά τής Γαλλίας τον τίτλο τού χριστιανικότατου και υποσχέθηκε να τον δώσει στον βασιλιά τής Αγγλίας, αν έρθει σε ρήξη με τη Γαλλία. Το σημείωμα αυτό το έχει δώσει στα χέρια δύο καρδιναλίων και είναι πολύ μυστικό».

(È da saper, il Papa in concistorio à privo il Roy di Franza dil titolo di Christianissimo, e promesso darlo al re di Ingaltera, si con effeto el romperà a Franza; e questo breve l’à dato in man di do cardinali, et è secretissimo.)

Πρβλ. Alessandro Ferrajoli, «Breve inedito di Giulio II per la investitura del regno di Francia ad Enrico VIII d’ Inghilterra», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xix (1896), 425-27 και εξής. Ο καρδινάλιος Μπαίνμπριτζ προωθούσε την πρόταση [D. S. Chambers, Cardinal Bainbridge in the court of Rome, 1509-1514, Οξφόρδη, 1965, σελ. 38-39]. To γεγονός ότι ο Ιούλιος Β΄ ήθελε να στερήσει από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ το βασίλειό του και τον τίτλο τού «Χριστιανικότατου» (Christianissimus) είχε γίνει πια γενικά γνωστό τον Ιούλιο τού 1512 [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1301, σελ. 595 και πρβλ. αριθ. 1422, σελ. 651 και Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 57].

[←107]

Sanudo, Diarii, xiv, 231, αλλά η τιμή τού αυτοκράτορα ήταν υψηλή [στο ίδιο, στήλες 241-42, 265, 275, 276, κλπ.]. Επικύρωσε την εκεχειρία στις 20 Mαΐου [στήλες 269-70], τη μέρα τής άφιξης τού αγγελιοφόρου στη Βενετία. Ο Μαξιμιλιανός, αν και είχε κάνει ελάχιστα ή τίποτε για να βοηθήσει στην εκδίωξη των Γάλλων από την Ιταλία, ήθελε να αποκτήσει το Μιλάνο, που υποτίθεται ότι ήταν αυτοκρατορικό φέουδο [στήλες 296, 495, 503]. Το μιλανέζικο δουκάτο θα ανατίθετο τον Ιούλιο στον ανηψιό και συνονόματό του, στον Μασσιμιλιάνο Σφόρτσα [στήλες 515, 572 κλπ.], αν και ο Μαξιμιλιανός θα προτιμούσε πολύ να έβλεπε τη διαδοχή να πηγαίνει στον εγγονό του Κάρολο [Ε΄].

[←108]

Πρβλ. Le Glay, Négociations diplomatiques, I (Παρίσι, 1845), 505-6.

[←109]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 106, 110, 113-114, 119, 120, 124 και εξής, 129 και πρβλ. φύλλα 117, 121, 124-125 κλπ., με σύγχρονη αρίθμηση. Sanudo, Diarii, xiv, ιδιαίτερα στήλες 232 και εξής, 250 και εξής, 271-72, κλπ. και βλέπε A. Büchi, Schiner-Korrespondenz, I (1920), αριθ. 179 και εξής, σελ. 143 και εξής. Λεγόταν ότι οι Ελβετοί αριθμούσαν 15-20.000 [Büchi, Ι, 143, 150 και Sanudo, XIV, 266], 16.000 [Sanudo, xiv, 277,290], 18.000 [στο ίδιο, xiv, 282, 458], 20.000 [στο ίδιο, xiv, 308], 24.000 [στο ίδιο, xiv, 235, 236, 256], 25.000 [Büchi, I, 152 και Sanudo, XIV, 281] και ακόμη 30.000 [στο ίδιο, xiv, 232]. Μια εκτίμηση στα μέσα Ιουλίου δίνει ακόμη και τον χαμηλό αριθμό 10.000 [στο ίδιο, xiv, 497]. Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 413 και εξής και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 852 και εξής, ιδιαίτερα Chas. Kohler, Les Swisses dans les guerres d’Italie de 1506 a 1512 (1896), σελ. 323 και εξής και σημειώστε Theodor E. Mommsen, «The Accession of the Helvetian Federation to the Holy League: An Unpublished Bull of Pope Julius II of March 17, 1512», στο Medieval and Renaissance Studies, επιμ. Ε. F. Rice Jr., Ίθακα, Νέα Υόρκη, 1959, σελ. 33 και εξής, «στην οποία [βούλλα] ο Ιούλιος αφορίζει τούς Γάλλους υποστηρικτές των στασιαστών εναντίον τής παπικής έδρας [δηλαδή των Μπεντιβόλιο τής Μπολώνια και τού Αλφόνσο Α’ ντ’ Έστε τής Φερράρας] και ταυτόχρονα απειλεί τούς Ελβετούς με αφορισμό, αν κατέληγαν σε οποιαδήποτε συμφωνία με τον βασιλιά Λουδοβίκο».

[←110]

Sanudo, Diarii, xiv, 240 και πρβλ. στήλες 264, 277, 295, 319, 328, Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 544, 551.

[←111]

Sanudo, Diarii, xiv, 241, 242, 263, 265, 283, 294.

[←112]

Σύμφωνα με αναφορά στις αρχές Ιουνίου 1512, οι Γάλλοι διέθεταν λίγο περισσότερους από 12.000 άνδρες, ενώ οι αντίπαλοί τους (ελβετικά, ενετικά, παπικά και συμμαχικά στρατιωτικά σώματα) αριθμούσαν περισσότερους από 40.000 [Sanudo, Diarii, xiv, 286 και πρβλ. στήλες 277 και εξής]. Αναμενόταν τότε η κατάκτηση τής Φερράρας και η ανάκτηση τής Μπολώνια, λόγω τής προέλασης των Ελβετών στη Λομβαρδία και «επειδή οι Γάλλοι έχουν τραπεί σε φυγή» (perchè francesi sono in fuga) [στο ίδιο, xiv, 290 και πρβλ. στήλη 293].

[←113]

Πρβλ. Mansi, Concilia, xxxii, στήλες 707 και εξής, όπου η δεύτερη συνεδρίαση είναι λάθος χρονολογημένη «τη Δευτέρα στις 7 τού εν λόγω μηνός Μαΐου» (die Lunae septima supradicti mensis Maii).

[←114]

Sanudo, Diarii, xiv, 242-45, με την επιστολή τού Ερρίκου Η’ στις 13 Νοεμβρίου 1511 και για την αγγλική αρμάδα που στελνόταν εναντίον τής Γαλλίας στο ίδιο, xiv, 283, 299, 317. Πρβλ. επίσης Calendar of State Papers…. Venice, II (1867), αριθ. 165, σελ. 61-62, Renaudet, Le Concile gallican, αριθ. 618, σελ. 678, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 354-57.

Η εν λόγω βούλλα, περιλαμβάνοντας το «Όταν ξεκίνησα» (Cum inchoatam), δημοσιεύτηκε αμέσως, χωρίς ένδειξη τυπογράφου:

«Βούλλα δεύτερης συνεδρίασης τής Ιεράς Συνόδου Λατερανού, που πραγματοποιήθηκε στις 17 Μαΐου 1512, η οποία εγκρίνει και ανανεώνει την καταδίκη και απόρριψη τής σύναξης τής Πίζας και ακυρώνει όλα τα πεπραγμένα και προκύψαντα από αυτήν. Χιλιοστό πεντακοσιοστό δωδέκατο έτος από την ενανθρώπιση τού Κυρίου, δεκάεξι μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το ένατο έτος τής παπικής μας θητείας».

(Bulla secunde sessionis sacrosancti Concilii Lateranensis approbans et renovans damnationem et reprobationem Pisani Conciliabuli et annullans omnia et singula in illo gesta et gerenda, celebrate die XVII Maii MDXII, “anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo duodecimo, sexto decimo Kal. Iunii, pontif. nostri anno nono”.)

Στις 23 Mαΐου (1512) η βούλλα αυτή δημοσιεύτηκε, όπως φαίνεται από υστερόγραφο στο τυπωμένο κείμενο, με επικόλληση στις θύρες τού Αγίου Ιωάννη Λατερανού, τού Αγίου Πέτρου, τής Καγκελλαρίας και στο Κάμπο ντέι Φιόρι. Το κείμενο παρέχεται στον Raynaldus, Ann. eccl., ad. ann. 1512, αριθ. 49-50, τομ. xxx (1877), σελ. 588.

[←115]

Oratio in secunda seseione [sic!] Concilii Lateranensis … habita Romae in secunda sessione Concilii Lateranensis, xvii [sic!] Kal. Iun. MDXII, στο τετρασέλιδο A3: «Romae impressa apud Sanctum Eustachium per Ioannem Beplin, Alemanum de Argentina». Το φυλλάδιο δεν φέρει ημερομηνία και είναι άσχημα διορθωμένο, με λάθη όπως athanema αντί για anathema (τετρασέλιδο C4) και conversationem αντί για conservationem (στο τελευταίο φύλλο). Τα τυπογραφικά λάθη είναι πολυάριθμα, ενώ ακόμη και τα τετρασέλιδα είναι λάθος αριθμημένα. Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 410-11 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 850-51, που φαίνεται ότι έχει διαβάσει λίγα από τα φυλλάδια σχετικά με τη Σύνοδο Πίζας-Μιλάνου και εκείνη τού Λατερανού σε εκδόσεις τής εποχής, αν και στην τελευταία έκδοση τής εργασίας του παραπέμπει σε αυτά από τον G. W. Panzer, Annales typographici. Για συνοπτική έκθεση των απόψεων τού Καετάν για την υπεροχή τού πάπα επί μιας συνόδου σημειώστε Hefele, Hergenröther και Leclercq, Hist. des conciles, VIII-1 (1917), 318-19 και πρβλ. Minnich, «Concepts of Reform…», Arch. hist. pontificiae, VII, 175-79.

[←116]

Sanudo, Diarii, xiv, 287, 289-90, 303-4, 454, 463-65, 490-91. Λεγόταν ότι ο Σελήμ είχε υποσχεθεί στον πατέρα του 300.000 χρυσά δουκάτα και ετήσια σύνταξη 200.000 δουκάτων για το υπόλοιπο τής ζωής του. Τα νέα τού θανάτου τού Βαγιαζήτ Β΄ στις 26 Μαΐου 1512 έφτασαν στη Βενετία στα μέσα Ιουλίου [στο ίδιο, xiv, 483] και επιβεβαιώθηκαν με λεπτομέρειες ένα μήνα αργότερα [στήλη 578]. Ο Sanudo, XIV, 578 λέει ότι ο Βαγιαζήτ πέθανε στις 3 Ιουλίου. Υπήρξε αμέσως υποψία για δηλητηρίαση [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 105, τομ. xxx (1877), σελ. 605]. Ο Ενετός πρεσβευτής στη Βούδα ανέφερε ότι ο Σελήμ επιθυμούσε να συνεχίσει την εκεχειρία τού πατέρα του με την Ουγγαρία [Sanudo, xiv, 519]. Ο Κορκούντ εκτελέστηκε μόλις ο Σελήμ κατόρθωσε να τον συλλάβει [von Hammer, ii, 385-87 και Zinkeisen, ii, 568].

[←117]

Sanudo, Diarii, xiv, 408, 410-11, 414-15 και πρβλ. στήλες 456, 462, 478-79. Για τούς τότε πόρους και την κατάσταση τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας πρβλ. von Hammer, ii, 368 και εξής. Για την άφιξη τού Τούρκου απεσταλμένου βλέπε Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλο 20 (30), επιστολή τής 3^ης Ιουλίου 1512 (αργότερα με ημερομηνία 16 τού μηνός) από τη Γερουσία προς τον βαΐλο της στην Ισταμπούλ. Με απόφαση τής Γερουσίας στις 3 Ιουλίου στάλθηκε επίσης με ημερομηνία 15 τού μηνός επιστολή προς τον Σελήμ, «τον οποίο είχαμε πάνοτε σε υψηλή τιμή και μεγάλη εκτίμηση» (il quale habiamo sempre de alta virtù et grandeza estimato), προσφέροντας σε αυτόν υπερβολικά συγχαρητήρια για «τα ευχάριστα και ευπρόσδεκτα νέα … τής πολυαναμενόμενης ανύψωσής σας σε αυτό το υψηλό αξίωμα» (la grata et iucunda nova … dela votiva exaltation sua a quel sublime imperio) [στο ίδιο, φύλλο 20 (30)]. Στις 15 Οκτωβρίου η Γερουσία ψήφισε καθυστερημένα να στείλει πρεσβευτή με ακολουθία δεκαπέντε ατόμων στον νέο σουλτάνο, «βλέποντας κυρίως σχεδόν όλους τούς ηγεμόνες, οι οποίοι έχουν λόγο να αντιμετωπίζουν με σεβασμό την εξουσία του, να έχουν ήδη στείλει τούς απεσταλμένους τους» (vedendose maxime quasi tuti li potentati che hano causa de haver rispecto ala potentia sua zà haver mandato soi oratori).

Οι Ενετοί έπρεπε να λαμβάνουν υπόψη, όπως ειπώθηκε στη Γερουσία,

«…ότι βρίσκεται κοντά σε εμάς και ότι είναι απαραίτητο να ζήσουμε ειρηνικά και αγαπημένα με την Εξοχότητά του και να χρησιμοποιούμε κάθε μέσο και τρόπο, για να διατηρούμε σε καλή διάθεση το μυαλό αυτού τού Άρχοντα και να μην παρέχουμε αφορμές για μεταβολές ή ανάπτυξη αμφιβολιών, μπορώντας να είμαστε βέβαιοι ότι η οσοδήποτε ελάχιστη κίνησή του θα έθετε το κράτος μας σε πολύ μεγάλα βάσανα και κινδύνους…» [στο ίδιο, φύλλο 63 (73)].

(… quanto el sii vicino a nui et quanto sii necessario viver pacifica et amorevelmente cum sua Signoria et usar ogni mezo et arte per tenir ben disposita la mente de quel Signor et non li dar causa de alteratione o ponerli suspecto, possendo esser certi che quantunque minima motion sua poneria in grandissimi travagli et periculi el stato nostro…).

Ο πρεσβευτής που θα επιλεγόταν θα έπαιρνε 150 δουκάτα τον μήνα για τις δαπάνες του και μπορούσε να αρνηθεί την εκλογή του στη θέση, μόνο αν πλήρωνε το συνηθισμένο πρόστιμο. Εκλέχτηκε πρεσβευτής ο Δρ Αντόνιο Τζουστινιάν και στις 25 Νοεμβρίου η Γερουσία ασχολήθηκε με τα κατάλληλα δώρα που θα προσφέρονταν στον σουλτάνο [στο ίδιο, Reg. 45, φύλλο 80 (90)]. Ερχόταν όμως ο χειμώνας και υπήρξε μεγάλη καθυστέρηση στην αναχώρηση τού Τζουστινιάν. Στην Ισταμπούλ οι ενοχλημένοι πασάδες πίεζαν τον Ενετό βαΐλο για το πότε θα έστελνε η Δημοκρατία τον απεσταλμένο της στην Πύλη. Η Γερουσία έγραψε στον βαΐλο στις 23 Απριλίου 1513 ότι η συνεχής κίνηση τού Σελήμ από τόπο σε τόπο δυσκόλευε έναν απεσταλμένο να ξέρει που θα τον βρει, αλλά ότι ο Τζουστινιάν θα αναχωρούσε για τον Βόσπορο «μέσα σε οκτώ μέρες» [φύλλο 119 (129)]. Το έγγραφο τής αποστολής του έχει ημερομηνία 30 Mαΐου [φύλλα 127-128 (137-138)]. Στις 30 Ιουνίου (1513), πιθανώς μετά την αναχώρησή του από τη Βενετία, η Γερουσία εξέδωσε εντολές προς αυτόν να παραμείνει στην Πύλη μετά την εκτέλεση τής αποστολής του, επειδή ίσως χρειαζόταν να επισκεφτεί τον Άρχοντα Τούρκο, για να διαπραγματευτεί για άλλες επιχειρήσεις μεγάλου ενδιαφέροντος για τη Δημοκρατία [φύλλο 141 (151)]. Tον επόμενο Οκτώβριο η αποστολή τού Τζουστινιάν είχε ως αποτέλεσμα την τουρκο-ενετική συνθήκη, που εγγυόταν στους εμπόρους τής Δημοκρατίας ασφάλεια στην Ισταμπούλ, τον Καφφά (Θεοδοσία), την Τραπεζούντα, στο Πέρα και σε όλη την επικράτεια τού σουλτάνου. Βλέπε τη λεπτομερή περίληψη στο Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 12, σελ. 131-32.

Ο Tούρκος απεσταλμένος είχε φτάσει στη Βενετία στις 20 Ιουνίου 1512, αφού η Γερουσία έγραφε στον πρεσβευτή της Φραντσέσκο Φόσκαρι στην παπική κούρτη στις 23 τού μηνός ότι

«…έγινε γνωστό από τη Μακαριότητά του, ότι θα προστεθεί εδώ ένας απεσταλμένος τού νέου Άρχοντα Τούρκου, δηλαδή τού σουλτάνου Σελήμ, για να αναφέρει την εκλογή του και λέει ότι ο Άρχοντάς του θέλει να συνεχίσει την καλή ειρήνη και φιλία. Σε αυτά έχουμε απαντήσει με γενικά λόγια και ήρθε η ώρα να κάνουμε ένα ωραίο δώρο με κάποιο τρόπο, αφού πήραμε τα νέα αυτής τής εκλογής, επειδή έτσι πρέπει να κάνουμε με τέτοιους άπιστους και δεν υπάρχει άλλος σκοπός εκτός από αυτόν!» [Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλο 14 (24)].

(… farete intender a sua Beatitudine esser zonto terzo di qui uno orator del Signor Turcho novo, viz. Soltan Selim, ad nuntiarne la election sua et dir che ‘l Signor suo vuol continuar la bona pace et amicitia. Nui li havemo corrisposto cum parole general, et ne serà necessario farli un bon presente quodammodo per haverne portata questa nova de tal election, perchè cussì bisogna far cum questi infideli, et non è venuto ad altro fine che a questo!)

[←118]

Sanudo, Diarii, xv, 26-27.

[←119]

Στο ίδιο, XV, 185 και πρβλ. στήλες 252, 287, 347, 357-58, 392, 410. Ο Αχμέτ δεν απομακρύνθηκε εύκολα από την πολιτική σκηνή [στο ίδιο, xv, 504, 512, 547].

[←120]

Στο ίδιο, XV, 324. Στις 2 Φεβρουαρίου 1513 ο υπαρχηγός και το συμβούλιο τής Ρόδου ανέμεναν ότι ο Σελήμ θα τούς επιτίθετο, τώρα που είχε νικήσει τον αδελφό του Αχμέτ [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 1604, σελ. 733].

[←121]

Sanudo, Diarii, xiv, 295-96, 299-300, 303, 312, 313, 316 και πρβλ. στήλες 318-19, 328. Αναφερόταν ότι οι Μπεντιβόλιο είχαν πάει πρώτα στη Φερράρα [στο ίδιο, στήλες 320, 321, 334]. Για την κατάληψη τής Κρεμόνα από τον Σκίνερ, προς απογοήτευση των Ενετών που διεκδικούσαν το Κρεμονέζε, βλέπε τα έγγραφα στο Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 5, 6-7, 7, 10, 11 (φύλλα 15, 16-17 κλπ. με σύγχρονη αρίθμηση) και πρβλ. γενικά Chas. Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 a 1512, σελ. 390 και εξής.

[←122]

Sanudo, Diarii, xiv, 317. Λεγόταν ότι ο Τριβούλτσιο είχε αναχωρήσει «χωρίς να ξέρουν που πήγαινε» (nè si sa dove fusse andato) [στο ίδιο, xiv, 319]. Ο Σκίνερ είχε αναφέρει τη φυγή τού Τριβούλτσιο ήδη από τις 21 Mαΐου [A. Büchi, Schiner-Korrespondenz, I (1920), αριθ. 184, σελ. 151], πράγμα που υποδεικνύει ότι οι προθέσεις του ήσαν γνωστές πριν από την αναχώρησή του. Οι Τριβούλτσιο και Λοντοβίκο Σφόρτσα ήσαν εχθροί [πρβλ. Léon G. Pelissier, Documents relatifs au règne de Louis XII et à sa politique en Italie, Moμπελλιέ, 1912, σελ. 252-54, με παραπομπές]. Έχοντας διαφύγει από το Μιλάνο, οι γαλλικανοί συνοδιστές εισήλθαν στη Λυών στις 27 Ιουνίου και πραγματοποίησαν στις 6 Ιουλίου άλλη μια συνεδρίαση στον καθεδρικό [για τις περαιτέρω ισχνές ελπίδες τής «συνόδου» τους βλέπε Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris, σελ. 551 και εξής].

[←123]

Sanudo, Diarii, xiv, 321, 323. Ο Τριβούλτσιο έφυγε ίσως από το Μιλάνο στις 11 Ιουνίου [στο ίδιο, στήλη 328]. Βρισκόταν στο Άστι στις 24 τού μηνός [στήλη 429]. Σύντομα πήγε στη Γαλλία.

[←124]

Στο ίδιο, XIV, 327, 328. Ο Φραντσέσκο Φόσκαρι, ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη, έγραφε στην κυβέρνησή του στις 10-11 Ιουνίου, ότι ο αντιβασιλέας Ραμόν ντε Καρντόνα βρισκόταν ακόμη στην Αβέρσα «και προέλαυνε αργά» [στο ίδιο, xiv, 330].

[←125]

Στο ίδιο, XIV, 315, 316, 317, 327, 329-30, 331, 332-33, 338-39 (από λάθος στη σελιδοποίηση 336, 387-88), 392-93, 397-98 κλπ., 406-7, 408-13, κλπ., ενώ για την κατάρρευση τού γαλλικού κατεστημένου στη βόρεια Ιταλία βλέπε Guicciardini, Storia d’ Italia, x, 16, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 525-34.

[←126]

Sanudo, Diarii, xiv, 328-29, 334. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 358. Ο Τζιοβάννι Καμποφρεγκόζο βρισκόταν στις πύλες τής Γένουας στις 21 Ιουνίου, ελπίζοντας να μπει στην πόλη την επόμενη μέρα [Sanudo, xiv, 429-30,438-50]. Λίγο αργότερα έγινε δόγης [στο ίδιο, στήλες 450, 453, 465 και εξής, 469 και Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 17, 18, 35 (27, 28, 43)]. Πρβλ. Bembo, Hist. veneta, XII, στο Opera omnia, I (1729), 332. Ο Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 314-17 έχει περιγράψει την είσοδο τού Φραντσέσκο Μαρία στη Μπολώνια και τη γενική φυγή των Γάλλων από τα εδάφη που είχαν καταλάβει.

[←127]

Sanudo, Diarii, xiv, 331-32, 333, 404. Paride Grassi, Diarium, επιμ. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 317-21, που εκφράζει τη λύπη του για τη μοίρα που φαινόταν να συνοδεύει τούς λεγάτους τής γενέτειράς του Μπολώνια. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 59-60, τομ. xxx (1877), σελ. 591-92.

[←128]

Sanudo, Diarii, xiv, 401, 448, 451, 469 και xv, 38, 165, 325-26. Τα στρατεύματα τού Ιουλίου Β΄ πήραν εύκολα την Πάρμα και την Πιατσέντσα και αυτός ήταν αποφασισμένος να κρατήσει και τα δύο μέρη, που ανήκαν κανονικά στο δουκάτο τού Μιλάνου [στο ίδιο, xv, 351, 352].

[←129]

Στο ίδιο, xiv, 413.

[←130]

Στο ίδιο, XIV, 423-25. Η επιστολή τού Ερρίκου Η’ προς τον Μπαίνμπριτζ έχει ημερομηνία 29 Μαΐου 1512. Συνοψίζεται επίσης (από τον Sanudo) στα Calendar of State Papers… Venice, ii (1867), αριθ. 177, σελ. 67-69 και στα Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 1214, σελ. 561. Πρβλ. Corrado Fatta, Il Regno di Enrico VIII, 2 τόμοι, Φλωρεντία, 1938, i, 130.

[←131]

Sanudo, Diarii, xiv, 425-27. To αντίγραφο τής επιστολής τού Ερρίκου Η’ προς τον Μαξιμιλιανό Α’ είναι χωρίς ημερομηνία στον Sanudo. Ο Ιούλιος Β΄ διέταξε να εκτυπωθεί αυτή η επιστολή [στο ίδιο, xiv, 428], η οποία συνοψίζεται (από τον Sanudo) στo Calendar of State Papers… Venice, ii (1867), αριθ. 178, σελ. 69-70 και στα Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 1215, σελ. 561-62.

[←132]

Sanudo, Diarii, xiv, 397-98, 403, 404, 409, 412, 450, 453, 474, 515, 572, 575, κλπ.. A. Büchi, Schiner-Korrespondenz (1920), αριθ. 213, σελ. 169. Ο καρδινάλιος Σκίνερ εισήλθε στο Μιλάνο με μεγάλη πομπή στις 2 Σεπτεμβρίου [Sanudo, xv, 15]. Ο Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, σελ. 321-23 περιγράφει την απώλεια από τούς Γάλλους τής Παβίας και τού Μιλάνου με τεράστια ικανοποίηση.

[←133]

Sanudo, Diarii, xiv, 452, 457, 461. Οι Γάλλοι υποχωρούσαν μέσω Σούσα και τού περάσματος τού Μον Ζενέβρ [στο ίδιο, xiv, 459], αλλά τα φρούρια κατείχαν ακόμη γαλλικές φρουρές στο Μιλάνο, στην Κρεμόνα και αλλού [στο ίδιο, στήλες 460-61, 553-54, Büchi, Schiner-Korrespondenz, Ι, αριθ. 214, σελ. 170 και Calendar of State Papers… Venice, ii, αριθ. 184, σελ. 74 και αριθ. 187, σελ. 76].

[←134]

Sanudo, Diarii, xiv, 453 και ιδιαίτερα στήλες 457-58. Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, ό. π., σελ. 327 και εξής. Παρόμοιοι εορτασμοί πραγματοποιήθηκαν στη Βενετία [Sanudo, xiv, 454, 456], αλλά οι σύμμαχοι τής Ιεράς Συμμαχίας τα πήγαιναν πολύ άσχημα στο πεδίο [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), 277, 1301, 1312].

[←135]

Sanudo, Diarii, xiv, 454-55. Για το επικίνδυνο εγχείρημα τού Αλφόνσο στη Ρώμη, βλέπε A. Luzio, «Isabella d’ Este di fronte a Giulio II», Arch. stor. lombardo, 4η σειρά. xviii (1912), 96 και εξής, 426-32.

[←136]

Sanudo, Diarii, xiv, 479, 480, 48, ιδιαίτερα 482 και 484-85, 491, 510, 539 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 11-12, 27 (21-22, 37). Στις 19 Ιουλίου o Ιούλιος Β΄ εισήλθε στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο για να προφυλαχτεί από τη ζέστη και τις μύγες. Ο Αλφόνσο ντ Έστε είχε ζητήσει ακρόαση, αλλά δεν σκόπευε να την επιδιώξει πίσω από τα χοντρά τείχη τού Καστέλλο! Εκείνη τη μέρα ο Αλφόνσο διέφυγε από τη Ρώμη, με τη βοήθεια τού Φαμπρίτσιο Κολόννα, που με τον τρόπο αυτό ξεπλήρωνε στον Αλφόνσο το ότι δεν τον είχε παραδώσει στους Γάλλους [Sanudo, xiv, 509, 511, 524, 538, 570, 594-95, 605, 607]. Πρβλ. στο ίδιο, xv, 34, 61, 84, 86, 104, 165, 188-89 κλπ., 286, Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, i, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 5-8, Hefele, Hergenrother και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 361. Biblioteca del Museo Correr (Βενετία), MS. Cicogna 2848 (προηγουμένως αριθ. 1022), φύλλο 15, από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ, για τον οποίο σημειώστε Theodor Frimmel, Der Anonimo Morelliano, i, Βιέννη, 1888 και Rinaldo Fulin, Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. VII-VIII, XVII-XVIII.

[←137]

Leon G. Pelissier (επιμ.), Documents pour l’histoire de la domination francaise dans le Milanais (1499-1513), Toulouse, 1891 (Bibliothèque meridionale, 2η σειρά, τομ. I). Για την οργάνωση τού γαλλικού δουκάτου τού Μιλάνου πρβλ. επίσης Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde-la-Clavière, ii, παραρτ, σελ. 347-49 και για την δήμευση περιουσιών από τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ στο Μιλάνο, ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη κατάκτηση τού δουκάτου από αυτόν το 1500, βλέπε Maulde-la-Clavière, La diplomacie au temps de Machiavel, I (1892), 128-30, με σημειώσεις.

[←138]

Sanudo, Diarii, xv, 10: «…ο Αυτοκράτορας και ο βασιλιάς τής Ισπανίας θέλουν να ξεχωρίσουν το κράτος τού Μιλάνου για τον δούκα Κάρλο» (… l’ Imperador ed il re di Spagna vol meter il ducha Carlo nel stato di Milan). Aλλά αν για κάποιο λόγο ο Μασσιμιλιάνο δεν αναλάμβανε τα ηνία τής διακυβέρνησης στο Μιλάνο, οι Ελβετοί ήθελαν το δικαίωμα να επιλέξουν τον επόμενο δούκα, «επίσης από τον οίκο Σφόρτσα» (pur chè sia di la caxa Sforzesca) [ό. π.]. Οι Ελβετοί δεν είχαν πρόθεση να βγάλουν τα κάστανα των Αψβούργων από τη φωτιά. Πρβλ. στο ίδιο, xv, 48-50 και σημειώστε Lettres du roy Louis XII, III (1712), 285-86, 288-89, 292-93, 297, 303 και εξής, 308-9, 317 και εξής και IV (1712), 24 και εξής. Για τα κίνητρα που οδήγησαν τον πάπα, τον αυτοκράτορα, τον βασιλιά τής Ισπανίας, τούς Ελβετούς και τούς Ενετούς να δεχτούν τελικά τον Μασσιμιλιάνο Σφόρτσα ως δούκα τού Μιλάνου, πρβλ. τις μάλλον κυνικές παρατηρήσεις τού Francesco Vettori, Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 288. Για υποθέσεις γενικά, ιδιαίτερα από την ελβετική οπτική γωνία, βλέπε Εrnst Gagliardi, Novara und Dijon, Ζυρίχη, 1907, σελ. 19 και εξής.

[←139]

Sanudo, Diarii, xiv, 454. 494, 548, 567. Για τις φλωρεντινές σχέσεις με τον Μαξιμιλιανό μέχρι το πρώτο έτος τού πολέμου τής Ένωσης τυ Καμπραί, βλέπε N. Rubinstein, «Firenze e il problema della politica imperiale in Italia al tempo di Massimiliano I», Arch. stor. italiano, CXVI (1958), 5-35, 147-77.

[←140]

Sanudo, Diarii, xiv, 570-71 και πρβλ. A. Büchi, Schiner-Correspondenz, I (1920), αριθ. 210-11, σελ. 168, 484 και αριθ. 257, σελ. 192, επιστολή τού Ιουλίου Β΄ προς τον καρδινάλιο Σκίνερ με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1512 [επίσης στο Sanudo, ό. π.].

[←141]

Πρβλ. Bertrand de Chanterac, «Odet de Foix, vicomte de Lautrec», Revue des questions hisioriques, LVII (3η σειρά, xiv, 1929), 266-68. Tον Απρίλιο τού 1513 ρυθμίστηκε από τον Λωτρέκ εκεχειρία ενός έτους με την Ισπανία. Για την απόκτηση τής Ναβάρρας από τούς Ισπανούς πρβλ. Sanudo, Diarii, xv, 14-15, 32, 45, 144, 168-69, 350-51, Calendar of State Papers…. Venice, επιμ. Rawdon Brown, II (Λονδίνο, 1867), αριθ. 194, σελ. 78-79. Ο Ερρίκος Η’ και οι Άγγλοι σύντομα ξεμαγεύτηκαν με τούς Ισπανούς «και … οι Άγγλοι επέστρεψαν στο νησί» (e… englesi è tornati su l’ insola) [Sanudo, xv, 339-40]. Ο λόρδος Τόμας Χάουαρντ ευχόταν ο Ερρίκος Η’ «να μην είχε ποτέ εμπιστευτεί τον βασιλιά τής Αραγωνίας» [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1286, σελ. 590, επιστολή τής 8^ης Ιουλίου 1512]. Ενώ ο αγγλικός στρατός αποσυντίθετο στη Φουενταρραμπία στον Βισκαϊκό κόλπο, οι δυνάμεις τού Φερδινάνδου εξασφάλιζαν τη Ναβάρρα [στο ίδιο, αριθ. 1326-27, σελ. 612-19, επιστολές τού Τζων Στάιλ προς τον Ερρίκο Η’ και τού Ουίλλιαμ Νάιτ προς τον Τόμας Γούλζεϋ, με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1512 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1447]. Βλέπε Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 6, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 44-47.

[←142]

Sanudo, Diarii, xiv, 574: «

…στην επιχείρηση τής Φλωρεντίας, για να αλλάξουν την κατάσταση και να τοποθετήσουν επικεφαλής τούς Μέδικους…».

(… a l’ impresa di Fiorenza per far mutar stato et meter Medici in caxa...)

Λεγόταν ότι ο καρδινάλιος Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι είχε δώσει στον Καρντόνα 5.000 δουκάτα [ό. π.]. Πρβλ. στο ίδιο, xiv, 567, 584, 595, 605, 619, 634, 635 και xv, 6, 9, 10, 16, 23. Αν και η φλωρεντινή κυβέρνηση θεωρούνταν γαλλόφιλη, ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας δεν ευνοούσε ιδιαιτέρως την παλινόρθωση των Μεδίκων. Σύμφωνα με τον Francesco Vettori, επειδή η αποκατάσταση τού καρδινάλιου ντε Μέντιτσι θα σήμαινε προσαύξηση τής δύναμης τού Ιουλίου Β’ (για τον οποίο ο Καρντόνα γνώριζε ότι επιθυμούσε την απομάκρυνση των Ισπανών από τη χερσόνησο, όσο είχε επιθυμήσει εκείνη των Γάλλων), οι Φλωρεντινοί θα μπορούσαν να αποφύγουν την επερχόμενη καταστροφή δωροδοκώντας τον Καρντόνα για να τούς αφήσει ήσυχους, δεδομένου ότι ήταν «άπληστος τόσο από τη φύση του όσο και από αναγκαιότητα» [Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 289-90].

[←143]

Sanudo, Diarii, xiv, 637:

«Θα είναι καλό για τις υποθέσεις τής Ιταλίας, γιατί αυτοί που κυβερνούν τώρα τη Φλωρεντία είναι Γάλλοι για όλη τους τη ζωή…».

(Sarà bono per le cosse de Italia, perchè questi governano Fiorenza al presente, sono francesi per la vita…)

[←144]

A. Luzio, «Isabella d’ Εste di fronte a Giulio II», Arch. stor. lombardo. 4η σειρά, xviii (1912), 111 και εξής, 135.

[←145]

Για τη συγκέντρωση στη Μάντουα βλέπε Sanudo, Diarii, xiv, 545, 548, ιδιαίτερα στήλες 559, 561, 563, 564, 567, 571, 572, 574-75, 584, 585 κλπ., Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 2, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 15-18, Lettres du roy Louis XII, iii (1712), 289-91 και εξής, Francesco Vettori, Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 288, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii–1 (1917), 362, Bibl. del Museo Correr (Βενετία), MS. Cicogna 2848, φύλλα 15-16, από το ημερολόγιο τού Marcantonio Michiel. Πρβλ. Chas. Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 a 1512, σελ. 476 και εξής.

[←146]

Sanudo, Diarii, xv, 28-29 και πρβλ. στήλη 36 και σημειώστε τις περιγραφές των Jacopo Modesti, Simone Brami και Stefano Guizzalotti στο «Tre Narrazioni del sacco di Prato (1512)», Arch. stor. italiano, Ι (Φλωρεντία, 1842), 227-71. Ο Μodesti στο ίδιο, σελ. 238, λέει ότι το Πράτο καταλήφθηκε περίπου στις 2 μ.μ. (a ore 18) στις 29 Αυγούστου, όπως λέει και ο Brami [σελ. 255 και εξής]. Ο ποιητής Guizzalotti γράφει:

«Τέτοια σκληρότητα οι άπιστοι Τούρκοι δεν θα είχαν δείξει ποτέ απέναντι σε χριστιανούς, όση στο Πράτο οι σκληροί Ισπανοί».

(Non tanta crudeltà Turchi infedeli, Usaron mai cotanto alli Cristiani, Quanto ch’ a Prato gli Spagnoi crudeli.)

[←147]

Sanudo, Diarii,xv, 29-30 και πρβλ. στήλες 16, 23, 32-34, 36, 39, 42, 43-44, 52-53, 57-59, 63, 93-94. Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 3-4, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 18-33. Bembo, Hist. veneta, xli, στο Opera omnia, I (1729), 334. Οι Φλωρεντινοί υποχρεώθηκαν να υποσχεθούν αποζημίωση 80.000 δουκάτων προς τούς Ισπανούς και 40.000 προς τον αυτοκράτορα [Sanudo, xv, 93, 95]. Το σύνολο έφτασε τις 140.000, όταν προστέθηκαν και 20.000 για τον Ιούλιο Β΄ [στήλη 105]. Ο Guicciardini, ό. π. λέει ότι ο Καρντόνα, όχι ο Ιούλιος, πήρε τα 20.000 δουκάτα. Πρβλ. γενικά Francesco Vettori, “Storia d’ Italia dal 1511 al 1527”, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 289-95.

[←148]

Sanudo, Diarii, xv, 101, επιστολή τού καρδινάλιου Τζιοβάννι προς τον Πιέρο ντα Μπιμπιένα, γραμμένη στη Φλωρεντία στις 16 Σεπτεμβρίου 1512 και βλέπε στο ίδιο, στήλες 105, 123. Tα εξωτερικά γνωρίσματα τής παλαιάς Δημοκρατίας διατηρήθηκαν [Sanudo, Diarii, xv, 122-23, 141-42 και πρβλ. A. Renaudet, Le Concile gallican de Pise-Milan: Documents florentins (1510-1512) (1922), αριθ. 623 και εξής, σελ. 683 και εξής]. Ο Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 4, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 33 λέει ότι αποκαθίστατο τώρα το σύνταγμα που είχε υπάρξει πριν από το 1494. Στις 17 Οκτωβρίου (1512) οι Μέδικοι γράφτηκαν στους ενετικούς καταλόγους ευγενών [Sanudo, xv, 238, 254-55, 316, 338].

[←149]

Πρβλ. την επιστολή τού Ζαν Λεβώ (Jean Leveau), γραμματέα τού Αντρέα ντα Μπόργκο, προς τη Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Σαβοΐας, γραμμένη στη Μάντουα στις 17 Αυγούστου 1512, στο Lettres du roy Louis XII, III (1712), 298-99. Για τον Λεβώ πρβλ. Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, 1 (1892), 373.

[←150]

Sanudo, Diarii, xv, 217-19 και A. Büchi, Schiner-Korrespondenz, I (1920), αριθ. 271, σελ. 203-4.

[←151]

Sanudo, Diarii, xv, 325-27. Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 36-37. Lettres du roy Louis XII, III (1712), 313-15, 321-23 και πρβλ. τομ. IV (1712), σελ. 14-16, 24-25. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 363 και εξής.

[←152]

Sanudo, Diarii, xv, 328-29, 342, 349-50 κλπ.. Rawdon Brown, Calendar of State Papers… Venice, II (Λονδίνο, 1867), αριθ. 208, σελ. 84-85 και εξής, αριθ. 212. Carlo Pasero, Francia, Spagna, Impero a Βrescia (1509-1516), Μπρέσσια, 1957, σελ. 315 και εξής. O Γάλλος διοικητής στη Μπρέσσια είχε παραδώσει την πόλη στον Καρντόνα μάλλον παρά στους Ενετούς [Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 35-36].

[←153]

Πρβλ. Hist. veneta, XΙΙ, στα Opera omnia, I (1729), 335, 336.

[←154]

Sanudo, Diarii, xv, 333-34 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 351, Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1489, σελ. 678-79, Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, III, 37-38.

[←155]

Sanudo, Diarii, xv, 336-37, 342, 344 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 73 και εξής και ιδιαίτερα φύλλα 77-78, 79-80, 83 και εξής. Οι Ενετοί παρατηρούσαν ότι «αυτό δεν θα ήταν συμφωνία, αλλά αρχή περισσότερου πολέμου» (questo non saria acordo ma principio di più guerra) [Sanudo, xv, 340] και δεν είχαν πρόθεση να αποδεχτούν την παπική-αυτοκρατορική συμφωνία [στο ίδιο, στήλες 334, 342]. Οι Τούρκοι λυμαίνονταν πάλι την ουγγρική μεθόριο [στήλες 346-47].

[←156]

Sanudo, Diarii, xv, 340,345: «Πρέπει να ξέρετε, αυτές τις ημέρες, ότι όλος ο κόσμος λέει, ότι δεν υπάρχει άλλη λύση από τη συμφωνία με τη Γαλλία…» (È da saper, in questi zorni, tutta la terra diceva non esser altro remedio che acordarsi con Franza…). Πρβλ. επίσης, στο ίδιο, xv, 349, 352, 358, 364, 366, 368. Τρέχουσες αναφορές έδειχναν ότι οι Ισπανοί έχαναν κάποιο έδαφος απέναντι στους Γάλλους στη Ναβάρρα [στο ίδιο, στήλες 351-52].

[←157]

Sanudo, Diarii, xv, 350 και πρβλ. στήλες 375, 380, 383 σχετικά με τη δημοσίευση τής «συμμαχίας μεταξύ πάπα και αυτοκράτορα» (la liga tra lo Papa et Imperator) στη Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο στις 25 Νοεμβρίου, όταν ο αδελφός Εγκίντιο ντα Βιτέρμπο χαιρέτισε τον Μαξιμιλιανό ως «υπερασπιστή τής Εκκλησίας» (difensor di la Chiexia). Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 80 και εξής (90 και εξής), Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 90, τομ. xxx (1877), σελ. 600, Guicciardini, Storia d’ Italia, XI, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 10-42, Bembo, Hist. veneta, xii, στο Opera omnia, I (1729), 336, Chas. Kohler, Les Suisses dans les guerres d’Italie de 1506 a 1512, σελ. 491 και εξής.

[←158]

Sanudo, Diarii, xv, 384-88. Le Glay, Negociations diplomatiques, I (Παρίσι, 1845), σελ. 513-14, επιστολή τού Ματτίας Λανγκ προς την Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Σαβοΐας, γραμμένη στη Ρώμη στις 23 Νοεμβρίου 1512.

[←159]

Sanudo, Diarii, xv, 352, 358, 401,412, αλλά ο Ιούλιος Β΄ ήταν λυπημένος για την αποξένωσή του από τη Βενετία [στο ίδιο, xv, 363-64, 383. 412] και ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας ήξερε ότι οι Ιούλιος και Ματτίας Λανγκ είχαν φερθεί με τρόπο που συνέφερε τη Γαλλία [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, I-1 (1920), αριθ. 1559, σελ. 716].

[←160]

Sanudo, Diarii, xv, 361. Σαντ’ Άντζελο ήταν ο τίτλος τού Σανσεβερίνο, από τον οποίον ο πάπας είχε στερήσει το κόκκινο καπέλλο. Ο Λανγκ δεν ήθελε ακόμη να φορέσει το ένδυμα τού καρδινάλιου και το καπέλλο τού στάλθηκε όταν, κατά την επιστροφή του στην πατρίδα, σταμάτησε στο Μιλάνο [στο ίδιο, xv, 383, 384]. Εύρισκε τον Ιούλιο Β΄ «γέρο και κακότροπο» (vieulx et colorique) [Le Glay, Négociations diplomatiques, i, 515, τού οποίου η περίληψη τού εγγράφου είναι λάθος. Πιστεύεται ότι ο Λανγκ είχε αρνηθεί την προαγωγή].

[←161]

Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 84-87 (94-97), έγγραφα με ημερομηνία 18-24 Δεκεμβρίου 1512 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 92 και εξής, 102 και εξής. Το κείμενο τής συνθήκης, που υπέγραψε ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ στη Μπλουά στις 23 Μαρτίου 1513 και επικύρωσε ο δόγης Λορεντάν στις 11-12 Απριλίου παρέχεταιΣτο ίδιο, φύλλα 112-114 (122-124). To διαπραγματεύτηκε ο Αντρέα Γκρίττι. Περίληψη παρέχεται στον Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (Βενετία, 1903), βιβλίο xx, αριθ. 7, σελ. 130. H νέα συνθήκη ανανέωνε εκείνη τής 15^ης Απριλίου 1499 [στο ίδιο, vi, βιβλίο xviii, αριθ. 149, σελ. 39] και παρέμενε σε ισχύ όταν ο Φραγκίσκος Α’ διαδέχθηκε τον Λουδοβίκο στον γαλλικό θρόνο [στο ίδιο, vi, βιβλίο xx, αριθ. 23. 30, σελ. 134-35]. Βλέπε πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο, περιοχή σημ. 172-176 και Κεφ. 4, περιοχή σημ. 11-14 και περιοχή σημ. 29.

[←162]

Sanudo, Diarii, xv, 354, 360, 382.

[←163]

Sanudo, Diarii, xv, 364. Ο Ερρίκος Η’ δεν ενέκρινε την παπική-αυτοκρατορική συμφωνία που εξαιρούσε τούς Ενετούς (excluas Venetis), φοβούμενος ότι θα οδηγούσε σε συμμαχία τής Βενετίας με τούς Γάλλους, εναντίον των οποίων ισχυριζόταν ότι ετοίμαζε άλλο στρατό 40.000 ανδρών [Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1628, σελ. 737]. Eπίσης ο Ερρίκος θεωρούσε τη Βενετία ως «απαραίτητο τείχος εναντίον των Τούρκων» [στο ίδιο, αριθ. 220, σελ. 113].

[←164]

Sanudo, Diarii, xv, 11.

[←165]

Ο Τριβούλτσιο μάλιστα έκανε ό,τι μπορούσε για να πετύχει την επιστροφή του στo Μιλάνο [πρβλ. Sanudo, Diarii, xv, 390, 403, 409].

[←166]

Mansi, Concilia, xxxii, στήλες 727 και εξής, δηλαδή 111 μέλη, χωρίς να προσμετρώνται οι τέσσερις στρατηγοί των Ταγμάτων και δύο ηγούμενοι. Όμως ενδεχομένως ο κατάλογος στον Mansi δεν είναι πλήρης.

[←167]

Sanudo, Diarii, xv, 389-90, ο οποίος λανθασμένα ονομάζει τη συνεδρίαση τής 3^ης Δεκεμβρίου τέταρτη συνεδρίαση (a quarta sessione). Pastor, Hist. Popes, vi, 427-28 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 864-65. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 365-66. Η βούλλα που διαβάστηκε από τον επίσκοπο τού Φορλί δημοσιεύτηκε αμέσως, χωρίς ένδειξη τυπογράφου ή τόπο έκδοσης, ως Bulla tertie sessionis habite in Sacrosancto Concilio lateranensi tertio nonas Decembris, MDXII, Pont. sanctiss. D. N. Julii divina providentia Papa II anno X. Η βούλλα αυτή, συμπεριλαμβανομένoυ τού «Για να διαπιστώσετε ότι…» (Ad illius cuius), παρέχεται εν μέρει στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512. αριθ. 97, τομ. xxx (1877), σελ. 602. Tο κήρυγμα έγινε από τον επίσκοπο τής Μολφέττα, όχι τού Μέλφι, όπως αναφέρεται στην αγγλική μετάφραση τού Pastor και στους Hefele, Hergenröther και Leclercq. Ο Pastor διόρθωσε το λάθος στην τελευταία γερμανική του έκδοση. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 99. τομ. XXX, σελ. 603: «Alexius episcopus Melphitanus…». Πρόκειται για αναφορά στον Αλέσσιο Τσελιντόνιο, για τον οποίο σημειώστε Conrad Eubel, Hierarchia catholica, iii (1923), 241 και ιδιαίτερα Franz Babinger, «Alessio Celidonio (+1517) und seine Türkendenkschrift», στο Beiträge zur Südosteuropa- Forschung, Μόναχο, 1966, σελ. 326-30. Ο Τσελιντόνιο ήταν Έλληνας γεννημένος στη Σπάρτη και υπηρέτησε ως επίσκοπος Μολφέττα από τον Ιούνιο τού 1508 μέχρι τον θάνατό του το 1517. Κατά την εποχή τής 3^ης συνεδρίασης τής Συνόδου τού Λατερανού τον Δεκέμβριο τού 1512, επίσκοπος Μέλφι εμφανίζεται να είναι ο Ραφφαέλε ντε Τσέβα [Eubel, ii, 209], o oποίος παραιτήθηκε από την έδρα, πιθανώς το 1513, για να αντικατασταθεί από τον Λορέντσο Πούτσι [στο ίδιο, iii, 241]. Ο Πούτσι έγινε καρδινάλιος στις πρώτες προαγωγές τού Λεοντος Ι’ στις 23 Σεπτεμβρίου 1513 [στο ίδιο, iii, 13]. Ο Ματτίας Λανγκ έφυγε από τη Ρώμη την 1^η Δεκεμβρίου.

[←168]

Mansi, Concilia, xxxii, στήλες 743 και εξής.

[←169]

Littere clare memo. Ludovici XI, Francorum Regis Christianissimi, super abrogatione Pragmatice sanctionis in quarta Sessione Sacrosancti Lateranensis Concilii publice lecte et recitate, χωρίς ένδειξη τυπογράφου, τόπου ή ημερομηνίας [πιθανώς Ρώμη, Δεκέμβριος 1512]. Ένα ενετικό έγγραφο τής 10^ης Απριλίου 1512, που διόριζε τον Φραντσέσκο Φόσκαρι εκπρόσωπο τής Δημοκρατίας στη Σύνοδο τού Λατερανού, διαβάστηκε επίσης, υπογραμμίζοντας την ενετική προσκόλληση στη Σύνοδο (εν όψει τής κατανοητής προοπτικής να περάσει τώρα η Βενετία στη γαλλική πλευρά). Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 131-132 (142-143), Sanudo, Diarii, xv, 411, 412, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 100, τομ. xxx (1877), σελ. 603, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 366 και εξής.

[←170]

Η βούλλα Saluti gregis έχει ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου (1512) και τυπώθηκε χωρίς ένδειξη τυπογράφου ή τόπου:

«Βούλλα τής Τέταρτης Συνεδρίασης που πραγματοποιήθηκε στην Ιερά Σύνοδο Λατερανού, τέσσερις ημέρες πριν από τις ίδες Δεκεμβρίου τού έτους 1512, κατά το δέκατο έτος τής παπικής θητείας τού Αγίου κυρίου μας Ιουλίου [Β΄], πάπα με θεία πρόνοια».

(Bulla Quarte Sessionis habite in sacrosancto Concilio Lateranensi, Quarto Idus Decembris MCXII, Pontificatus S. d. n. domini Julii divina providentia Pape Secundi Anno decimo.)

[←171]

Christophori Marcelli, Proto. Apost., in quarta Lateranensis Concilii Sessione habita Oratio iiii Idus Decembris, MDXII: «Impressum Rome per Iacobum Mazochium ΧΙΙΙ Ianuarii MDXIII». Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1512, αριθ. 103, τομ. xxx (1877), σελ. 604 και Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), σελ. 369.

Πρέπει ίσως να σημειώσουμε περισσότερα για τον Κριστόφορο Μαρτσέλλο. Διορίστηκε αρχιεπίσκοπος Κέρκυρας τον Ιούνιο τού 1514 [Sanudo, Diarii, xviii, 236, 241, 272-73]. Τρία χρόνια αργότερα, το 1517, προκάλεσε την οργή τού Πάριντε Γκράσσι, τού παπικού τελετάρχη, δίνοντας στους Ενετούς τυπογράφους Αντόνιο και Σιλβάνο Καπέλλι το κείμενο τού «Ceremoniale Romanum», που είχε δημοσιευθεί το προηγούμενο έτος ως Rituum ecclesiasticorum sive sacrarum cerimoniarum SS. Romanae Ecclesiae libri tres non ante impressi (Τρία βιβλία εκκλησιαστικών τελετουργιών ή ιερών τελετών τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, που δεν έχουν μέχρι τώρα τυπωθεί). Προς κατάπληξη τού Πάριντε Γκράσσι, η έκδοση Μαρτσέλλο των «Τελετουργικών» (Ceremoniale) πουλιόταν δημοσίως στη Ρώμη. Αν και o Γκράσσι είχε επιτεθεί δριμύτατα στη μνήμη τού προκατόχου του, τού Γιόχαν Μπούρχαρτ, επειδή κρατούσε κρυφές τις μεγάλες γνώσεις του για το περίπλοκο πρωτόκολλο τής παπικής κούρτης [πρβλ. Luigi Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, εισαγωγή, σελ. xi-xii], προσπαθούσε και ο ίδιος να κρατήσει απόκρυφο το παπικό τελετουργικό, τουλάχιστον σε τόση έκταση, ώστε να μην καταστεί δημόσιο κτήμα.

Κατ’ εντολή τού Γκράσσι αρκετοί καρδινάλιοι επέβαλαν στον πάπα Λέοντα Ι’ να σταματήσει την πώληση τού βιβλίου, μέχρι να προσδιοριστεί ποιος ήταν αρμόδιος για την έκδοσή του στο επόμενο εκκλησιαστικό συμβούλιο. Ο Γκράσσι ήθελε να καεί το βιβλίο και να τιμωρηθεί ο Μαρτσέλλο [Frati, ό. π., σελ. xviii–xix]. Όμως η κατηγορία του ότι ο Μαρτσέλλο είχε λογοκλέψει το έργο αποδείχθηκε αστήριχτη, αφού ο τελευταίος δεν είχε κάνει καμία προσπάθεια απόκρυψης τού γεγονότος ότι ο διάσημος Αγκοστίνο Πατρίνι ήταν ο αρχικός συντάκτης (το 1488) με τη βοήθεια τού Μπούρχαρτ. Η άλλη κατηγορία τού Γκράσσι για απερισκεψία τού Μαρτσέλλο ήταν δυνατό να ληφθεί πιο σοβαρά υπόψη, αλλά ο Μαρτσέλλο γλίτωσε την τιμωρία με την υποστήριξη τού Μπερναρντίνο Καρβαχάλ, τού καρδινάλιου τού Τιμίου Σταυρού (S. Croce), που ευνοούσε τη δημοσίευση τού έργου. Αν και απέτυχε έτσι η προσπάθεια να καούν τα τυπωμένα αντίγραφα των Τελετουργικών (Ceremoniale), ο Γκράσσι έκανε κάθε προσπάθεια για να καταστρέψει όσο περισσότερα αντίγραφα μπορούσε, πράγμα που αναμφίβολα συνετέλεσε στη σπανιότητα τού έργου [Frati, ό. π., σελ. xx], τού οποίου πανομοιότυπη έκδοση έχει παραχθεί από το Gregg Press [Caeremoniale Romanum of Agostino Patrizi Piccolomini, Ρίτζγουντ, Νιού Τζέρσεϋ, 1965].

[←172]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xv, 412: «και παρατάθηκε η Σύνοδος για την πρώτη Τετάρτη [16 Φεβρουαρίου] 1513 μετά την Τετάρτη των Σταχτών [9 Φεβρουαρίου]…» (et fo prolongato il Concilio ad primam post cineres…). H πρώτη μέρα τής λατινικής Σαρακοστής, η Τετάρτη πριν από την πρώτη Κυριακή των Νηστείων, ονομάζεται Le Ceneri (Oι στάχτες).

Η βούλλα Salutis gregis (Σωτηρία τού ποιμνίου) τής 10^ης Δεκεμβρίου (1512) καλούσε τούς υποστηρικτές τής Πραγματιστικής Κύρωσης να εμφανιστούν ενώπιον τής Συνόδου τού Λατερανού σε δύο μήνες, προσδιορίζοντας την πέμπτη συνεδρίαση τής Συνόδου για τις 16 Φεβρουαρίου 1512: «…Η πέμπτη συνεδρίαση θα πραγματοποιηθεί δεκαπέντε μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου, που θα είναι η Τετάρτη αμέσως μετά την πρώτη Κυριακή των Νηστειών…» (… Quintam sessionem decimoquinto Kal. Martii, que erit quarta feria post primam Dominicam Quadragesime proxime future faciendam..) [από τυπωμένο αντίγραφο τής εποχής].

Αλλά η παρεχόμενη ημερομηνία «15 μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου» (decimoquinto Kal. Martii) είναι η 15^η Φεβρουαρίου, η οποία έπεφτε Τρίτη το 1513. Ο συγγραφέας τής βούλλας εννοούσε «14 μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου» (XIV Kal. Martii), δηλαδή 16 Φεβρουαρίου, που έπεφτε τη σωστή Τετάρτη (quarta feria).

[←173]

Sanudo, Diarii, xv, 421, 424-25, 445, 446, 448, 451-52, 475, 483. 491-92, κλπ.. Η «συμφωνία και ένωση» που επιθυμούσαν οι Ενετοί να σχηματίσουν με τον Λουδοβίκο ΙΒ΄ αντιμετώπιζε ακόμη δυσκολίες μετά τον θάνατο τού Ιουλίου Β΄ [Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 100-102 (110-112), έγγραφα με ημερομηνία 23-25 Φεβρουαρίου 1513 (ενετική χρονολόγηση 1512)], αλλά επιβεβαιώθηκε ένα μήνα αργότερα προς μεγάλη ικανοποίηση τής Γερουσίας [στο ίδιο, φύλλο 109 (119)].

[←174]

Sanudo, Diarii, xv, 462, 475, 529-30, 533, 537, 554.

[←175]

Στο ίδιο, xv, 449 και πρβλ. στήλη 492.

[←176]

Στο ίδιο, xv, 501-2 και πρβλ. στήλες 503-4, 517.

[←177]

Στο ίδιο, xv, 531-32.

[←178]

Στο ίδιο, xv, 541.

[←179]

Στο ίδιο, XV, 554 και για τούς τέσσερις φερόμενους ανταγωνιστές για τον παπικό θρόνο πρβλ. την πρώτη πασκουϊνάδα (pasquinade) που παρέχεται στο ίδιο, στήλη 563.

[←180]

Mansi, Concilia, xxxii, 762 και εξής.

[←181]

Η βούλλα Si summus rerum opifex (Αν ο υπέρτατος δημιουργός των πραγμάτων) (XIV Kal. Martii, 1512/13) δημοσιεύτηκε αμέσως, χωρίς ένδειξη τυπογράφου ή τόπου, υπό τον τίτλο Julii Secundi Pontificis Max. decretum sanctissimum in quinta sessione Sacri Concilii Lateranensis de Creatione summi Pontifices approbatum. Πρβλ. το Magnum bullarium romanum: Bullarum, privilegiorum ac diplomatum romanorum pontificum amplissima collectio, III-3 (Ρώμη, 1743, ανατυπ. Γκρατς, 1964), αριθ. XL, σελ. 349-50, συνοψιζόμενο στο Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VIIΙ-1 (1917), 371. H αρχική βούλλα που καταδίκαζε τις σιμωνιακές εκλογές στον παπικό θρόνο, η Cum tam divino (με ημερομηνία 14 Ιανουαρίου 1506), περιλήφθηκε στη βούλλα Si summus rerum opifex. Το κείμενο τής βούλλας τού 1506 με λάθος ημερομηνία, Magnum bullarium romanum, ΙΙΙ-3 (ανατυπ. 1964), αριθ. V, σελ. 263-64, datum Romae apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominicae millesimo quingentesimo quinto, decimo nono Kal. Februarii, pontificatus nostri anno secundo, που έπρεπε να γράφει anno tertio, παρέχεται στον Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, Μπολώνια, 1886, σελ. 214-19. Δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο τού 1510, για το οποίο σημειώστε Pastor, Hist. Popes, vi, 440 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 876-77, με σημείωση 3 όσον αφορά τη βούλλα τoυ 1506, που συνήθως είναι λάθος χρονολογημένη στο 1505, όπως στην αγγλική μετάφραση τού έργου τού Pastor. Ο Ιούλιος Β΄ εκλέχτηκε την 1^η Νοεμβρίου (1503). Η στέψη τού έγινε στις 26 τού μηνός, μέρα κατά την οποία ξεκινούσε το πρώτο έτος τής παπικής του θητείας. Tο έτος ενσάρκωσης ξεκινά στις 25 Μαρτίου και έτσι ο Ιανουάριος τού 1505 θα ήταν 1506 στο ημερολόγιό μας και θα έπεφτε στο τρίτο έτος τής παπικής θητείας τού Ιουλίου.

Η ακυρότητα και η κατάργηση τής Πραγματιστικής Κύρωσης και η σύγκληση τής έκτης συνεδρίασης τής Συνόδου για τις 11 Απριλίου (III Idus Aprilis) επίσης εμφανίστηκε χωρίς ένδειξη τυπογράφου ή τόπου ως Cedula quinte sessionis prorogationis in causis Reformationis et Pragmatice Sanctionis habite in Sacrosancto Concilio Lateranensis quartodecimo Kal. Martii, MDXII [O.S.] Pont. S. domini nostri d. Julii Secundi anno X. Bλέπε τα αποσπάσματα από το ημερολόγιο τελετών τού Paride Grassi, στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 1-6, τομ. xxxi (Μπαρ-λε-Ντουκ και Παρίσι, 1877), σελ. 1-3 και την επιστολή τού Φόσκαρι τής 19^ης Φεβρουαρίου στον Sanudo, Diarii, xv, 560. Το ενδιαφέρον τού Τζιανμαρία ντελ Μόντε για τη σταυροφορία ίσως είχε εμπνευστεί από τα πρόσφατα νέα για τουρκικές επιδρομές στην Ουγγαρία [Lettres du roy Louis XII, iv (1712), 33].

[←182]

Paride Grassi, στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 7-9, τομ. xxxi (1877), σελ. 3-4. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 372. Pastor, Hist. Popes, vi, 435-36 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 870-72, με σημειώσεις όχι στην αγγλική μετάφραση. Bλέπε επίσης τις επιστολές τού Φόσκαρι στις 20-21 Φεβρουαρίου στον Sanudo, Diarii, xv, 560-61 και τις επιστολές τού Τζιρολάμο ντε Γκράσσι στις 19 και 21 Φεβρουαρίου στο ίδιο, στήλες 565-66. Πρβλ. Bembo, Hist. veneto, xii, στο Opera omnia, I (1729), 337, Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλα 99, 102, 107 (109, 112, 117), Lettres du roy Louis XII, IV (1712), 51, 58, 60 και A. Luzio, «Isabella d’ Este di fronte a Giulio II», Arch. stor. lombardo, 4η σειρά, xviii (1912), 414-17: «Ο Ιούλιος Β΄ ήταν ο Ιλντεμπράντο [βασιλιάς τής Λομβαρδίας το 744] τής εποχής του» (Giulio II fu l’ ildebrando del suo tempo).

Ο Guicciardini, που δεν είναι ευνοϊκός για τον Ιούλιο Β΄, λέει ότι η επιθυμία του στο νεκροκρέβατο να δοθεί η θέση τού πολιτικού διοικητή τού Πέζαρο στον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε υπήρξε η μόνη περίπτωση στην οποία έδειξε νεποτιστικό ενδιαφέρον για την οικογένειά του [Storia d’ Italia, XI, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 58]: «Σε καμία άλλη περίπτωση δεν επέδειξε στοργή ιδιωτική ή συγγενική…» (In niuna altra cosa dimostrò affetti privati o proprii…).

Όμως ο Ιούλιος ήταν περισσότερο νεποτιστής απ’ όσο πιστεύεται μερικές φορές. Οι ανηψιοί του, ο Λεονάρντο Γκρόσσο ντέλλα Ρόβερε και ο Σίστο ντέλλα Ρόβερε, έγιναν και οι δύο καρδινάλιοι, όπου ο πρώτος ήταν γνωστός ως καρδινάλιος τού Αγκέν και ο Σίστο ως καρδινάλιος τού Αλυσοδεμένου (in Vincoli) Αγίου Πέτρου [πρβλ. Sanudo, Diarii, XII, 105]. Ένας στενός φίλος, ο Φραντσέσκο Αρτζεντίνο, έγινε καρδινάλιος τού Αγίου Κλήμεντος και έπαιξε κάποιο ρόλο στις διαδικασίες τής κούρτης εναντίον των σχισματικών καρδιναλίων τής Πίζας [στο ίδιο, xii, 282, 362]. Ένας άλλος συγγενής, ο Μάρκο Βιγκέριο ντέλλα Ρόβερε τής Σαβόνα, επίσκοπος τής Σενεγκάλλια, έγινε επίσης καρδινάλιος. Ο Φραντσέσκο ντέλλα Ρόβερε έγινε επίσκοπος τής Βιτσέντσα. Η κόρη τού πάπα, η Φελίτσε, παντρεύτηκε τον Τζιαν Τζιορντάνο Ορσίνι τού Μπρατσιάνο [XII, 301, 441, 449, 459]. Ο Μπαρτολομμέο ντέλλα Ρόβερε, «συγγενής τού πάπα» (parente dil papa), ήταν εμφανής στην παπική κούρτη [XII, 441, 450] και ένας άλλος ανηψιός, ο Νικκολό, έτυχε καλής φροντίδας [XΙΙ, 449, 459]. Ο Μπαρτολομμέο ήταν παπικός οικονόμος [στο ίδιο, xiv, 100-1]. Ο ανηψιός τού πάπα Φραντσέσκο Μαρία διατηρούσε το δουκάτο τού Ουρμπίνο (και τώρα θα έπαιρνε το Πέζαρο), παρά το γεγονός ότι είχε δολοφονήσει τον καρδινάλιο Φραντσέσκο Αλιντόζι τον Μάιο τού 1511 [Paride Grassi, Diarium, επιμ. L. Frati, ό. π., σελ. 278-79], αν και τότε ο πάπας σκεπτόταν να τον απομακρύνει ή τουλάχιστον έτσι λεγόταν [Sanudo, xii, 203]. Τον Απρίλιο τού 1512 οι Φραντσέσκο Μαρία, Νικκολό και Μπαρτολομμέο και όλοι οι νόμιμοι απόγονοί τους έγιναν ευγενείς και πατρίκιοι στη Βενετία και γράφτηκαν στο Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio) [στο ίδιο, xiv, 81, 83] όχι μέσω δικής τους αξίας.

[←183]

Sanudo, Diarii, xv, 561-65. Ο Ιούλιος Β΄ υπήρξε στην πραγματικότητα πάπας για εννέα χρόνια, τρία μήνες και είκοσι μέρες, όπως σωστά σημειώνει ο Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 9. τομ. xxxi (1877), σελ. 4. Όσον αφορά τις πασκουϊνάδες (pasquinades) και άλλα εχθρικά λογοτεχνικά έργα που φτιάχτηκαν με τον θάνατο τού Ιουλίου, πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 437-38, σημείωση και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 873-74, σημείωση 6.

[←184]

Paride Grassi, Diarium, στο Döllinger, Beiträge, iii (Βιέννη, 1882), 432, αναφερόμενο από Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VIII-1 (1917), 373 και Pastor, Hist. Popes, vi, 437 και Gesch. d. Päpste, iii 2 (ανατυπ. 1956), 872. Στα σαράντα του χρόνια στη Ρώμη ο Ρaride Grassi δεν είχε δει ποτέ και πίστευε ότι δεν είχε υπάρξει ποτέ τέτοιο πλήθος ανθρώπων, που πίεζε προς τα εμπρός για να δει το σώμα ενός πάπα (Non vidi unquam ab annis quadraginta, quibus in Urbe fui, nec credo visam unquam fuisse tam ingentem populorum multitudinem ad ullum Pontificis cadaver effusam).

Εξ άλλου μαζί με τη δήλωσή του ότι όταν διορίστηκε «Τελετάρχης τού Παπικού Παρεκκλησίου» (Cerimoniere della Cappella Papale) στις 26 Μαΐου 1504, βρισκόταν στην παπική κούρτη τριάντα χρόνια, αυτό το κείμενο προσκομίζει τη βασική ένδειξη τής ηλικίας τού Πάριντε Γκράσσι. Frati, Le Due Speditioni militari di Giulio II, εισαγωγή, σελ. IX.

[←185]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xl, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 58.

[←186]

Για τις διαφωνίες τής εποχής για την καταστροφή τού παλαιού ναού τού Αγίου Πέτρου, ο οποίος όμως βρισκόταν σε κατάσταση πιθανής κατάρρευσης, πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 468-72 και Gesch. d. Päpste, IIΙ-2 (ανατυπ. 1956), 920-24. Για τον διορισμό από τον Ιούλιο Β΄ γενικών επιτρόπων, που θα ζητούσαν δωρεές για την οικοδόμηση τού Αγίου Πέτρου σε αντάλλαγμα για τη χορήγηση συγχωροχαρτιών, βλέπε στο ίδιο, iii–2, 931-32, που δεν υπάρχει στην αγγλική μετάφραση [VI, 482].

[←187]

Francesco Albertini, Opusculum de. mirabilibus novae urbis Romae, επιμ. Αugust Schmarsow, Χάιλμπρον, 1886, σελ. 6-7, 11, 13-16, με αναφορά [σελ. 13] των έργων τού Μικελάντζελο στις τοιχογραφίες οροφής τής Καπέλλα Σιξτίνα, ενώ για την ανοικοδόμηση από τον Ιούλιο Β΄ των παπικών ανακτόρων, πρβλ. στο ίδιο, σελ. 18 και εξής.

[←188]

Fr. Albertini, ό. π., σελ. 1. Η πρώτη έκδοση των Mirabilia τού Albertini τυπώθηκε από τον Μαζόκκι στη Ρώμη στις 4 Φεβρουαρίου 1510. Για τα θαύματα τής Ρώμης μια δεκαετία αργότερα πρβλ. την περίληψη τού Marino Sanudo από την παραμονή τού Francesco Janis da Tolmezzo στην πόλη, καθ’ οδόν προς την Ισπανία τον Φεβρουάριο τού 1519 [R. Fulin, Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. 68-70].

[←189]

O Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 732, 890-95 λέει πολλά για το ονομαζόμενο Σχέδιο Σταυροφορίας (Kreuzzugspläne) τού Ιουλίου Β΄, από το οποίο δεν προέκυψε τίποτε. Για την αναφορά τού καρδινάλιου Γκονζάγκα στις 17 Ιουνίου 1509 βλέπε A. Luzio, στην Corriere della Sera, αριθ. 253 (1908), που παρατίθεται από τον Pastor, ό. π., iii-2, 892-93:

«Λένε ότι λαχταράει να πάει προσωπικά και ελπίζει στον Θεό ότι δεν θα περάσει έτος μέχρι να ψάλλει λειτουργία στην Κωνσταντινούπολη».

(Dice volergli andare personalmente et sperare in Dio non sarà uno anno che celebrarà messa in Constantinopoli.)

[←190]

Πρβλ. R. A. de Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, I (Παρίσι, 1892. ανατυπ. Γενεύη, 1970), 12 και εξής, 22 και εξής, 39-45, 71-90.

[←191]

Πρβλ. Maulde-la-Clavière, i, 88-89, 154.