Σημειώσεις Κεφαλαίου 7

[←1]

Οι Γάλλοι άρχισαν την «επιχείρηση τής Παβίας» (l’ impresa di Pavia) στα τέλη Οκτωβρίου 1524 [Sanudo, Diarii, xxxvii, 69-70, 74, 83-84, 101-3, 105-26, 133, 134, 138-40, 145-46, 155-56, 159 και εξής, κλπ., 198, 272-73 και αλλού]. Τα νέα για τη μάχη τού Μιραμπέλλο στις 24 Φεβρουαρίου και για τη σύλληψη τού Φραγκίσκου γέμισαν γρήγορα τις σελίδες τού Sanudo, στο ίδιο, στήλες 650-54, 656-59, 662-65 και εξής, και τομ. xxxviιι, στήλες 5-30, 36-37, 39-48. 86-88. Βλέπε γενικά Rawdon Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii (Λονδίνο, 1869), αριθ. 940, 942, 945-46, 955-57, 959, σελ. 407 και εξής. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xv, 14-15, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 4 τόμοι, 1963, iii, 513-30. Roberto Palmarocchi και Pier Giorgio Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, 17 τόμοι, Μπολώνια, Φλωρεντία και Ρώμη, 1938-72, vii (Ρώμη, 1956), σελ. 221 και , viii (1956), σελ. 5 και εξής (Fonti per la Storia d’ Italia). Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο II, επιμ. M. Pelitot, στην Collection complète des Mémoires, XVII (Παρίσι, 1821), 484-90 και επιμ. Bourrilly και Vindry, I, 352-58. Paolo Giovio, Vita del marches di Pescara, μεταφρ. L. Domenichi, βιβλίο VI, κεφ. 2-4, σελ. 413-38. S. Romanin, Storia documentata di Venezia, v (1856), 406 και εξής, νέα εκδ., v (1974), 291 και εξής, που χρονολογεί λάθος τη μάχη τής Παβίας στις 25 Φεβρουαρίου. Charles Oman, Art of War in the Sixteenth Century (1937), σελ. 186-207. Πρβλ. την επιστολή τού Μαρτίνου Λούθηρου προς τον Γεώργιο Σπαλάτιν, γραμμένη στο Βίττενμπεργκ στις 11 Μαρτίου 1525, στο D. Martin Luthers Werke: Kritische Gesamtausgabe (Βαϊμάρη, Μπέχλαου), 1883 και εξής και Briefwechsel, iii (1933), αριθ. 840, σελ. 452-53 για την ήττα και σύλληψη τού Φραγκίσκου.

Για τις υποθέσεις τού Καρόλου Ε΄ ακριβώς πριν από και μετά τη μάχη τής Παβίας σημειώστε Karl Brandi, Kaiser Karl V., 4^η έκδ., 2 τόμοι, Μόναχο, 1941-42, i, 185-204, με σημειώσεις στον τόμο II, σελ. 155-172, μεταφρ. C. V. Wedgwood, The Emperor Charles V, Λονδίνο, 1939, ανατυπ. 1965, σελ. 213-36 (χωρίς σημειώσεις) και βλέπε γενικά Jean Giono, Le Desastre de Pavie (24 fevrier 1525), Παρίσι, 1963, σελ. 108-233, 338. Στις 25 Φεβρουαρίου 1525, τη μέρα μετά τη μάχη τής Παβίας, ο Κάρολος ντε Λαννόυ, ο αντιβασιλιάς τής Νάπολης, έγραψε στον Κάρολο Ε΄ για τη νίκη των φιλο-αυτοκρατορικών και τη σύλληψη (μεταξύ πολλών άλλων) τού Φραγκίσκου και τού γιού τού βασιλιά Ζαν ντ’ Αλμπρέ τής Ναβάρρας [Lanz, Correspondenz d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 62, σελ. 150-52], δηλαδή τού Ανρί ντ’ Αλμπρέ (1503-1555), κατ’ όνομα βασιλιά τής Ναβάρρας, που αργότερα (το 1527) παντρεύτηκε την αδελφή τού Φραγκίσκου Α’, τη Μαργαρίτα τής Ανγκουλέμ συγγραφέα τού Heptamerοn. Πρβλ. F. Genin (επιμ.), Lettres de Marguerite d’ Angouleme, soeur de Francois Ier, reine de Navarre, Παρίσι, 1841, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, σελ. 32 και εξής και σημειώστε έγγραφα IΙΙ-IV, σελ. 438-44. Ο Ανρί ντ’ Αλμπρέ απέδρασε από την αιχμαλωσία. Γράφοντας από τη Ρώμη στις 3 Μαρτίου (1525), ο Μάρκο Φόσκαρι, ο Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα, πληροφορούσε τη Σινιορία «ότι ο πάπας φοβάται πολύ … Ο πάπας τρέμει, λέγοντας ότι θα είναι καλό γι’ αυτόν και τη Σινιορία να συμβιβαστούν με τον αυτοκράτορα» (come il Papa è in gran paura…. Il Papa trema, dicendo saria bon lui e la Signoria si adatasserno con l’ Imperator). [Sanudo, Diarii, xxxviii, 48].

[←2]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 120-121 (132-133).

[←3]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvii, 656-57, Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 942, σελ. 409 και Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 134 (146), «επειδή δεν είχε ενωθεί ο στρατός με εκείνον τού αυτοκράτορα» (circa il non essersi coniuncto lo exercito nostro cum il cesareo), για το οποίο πίστευαν ότι ο Ερρίκος Η’ θα ζητούσε κάποια εξήγηση. Ο πρεσβευτής τού Ερρίκου, ο Ρίτσαρντ Πέης (Richard Pace) είχε αποδειχθεί προφήτης, όταν στις 29 Οκτωβρίου 1524 είχε γράψει από τη Μάντουα στον Αντόνιο Σουριάν, τον Ενετό ποντεστά στη Μπρέσσια, «…αν έχουν δυναμική υπεράσπιση η Παβία και το Λόντι, το Μιλάνο δεν θα έχει καμιά χρησιμότητα για τον βασιλιά…» (… si foritier defendentur Papia et Laudum, Mediolanum nihil proderit regi…). [Sanudo, xxxviι, 135 και πρβλ. Brown, iii, αριθ. 890, σελ. 389].

[←4]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, IΙΙ (1869), αριθ. 956, σελ. 413, περίληψη επιστολής από τον Κονταρίνι προς τη Σινιορία τής Βενετίας, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 12 Μαρτίου 1525. Όλοι εντυπωσιάστηκαν από την ήρεμη αξιοπρέπεια και την ευγενική στάση τού αυτοκράτορα, όταν έφτασαν στη Μαδρίτη τα νέα τής νίκης των φιλο-αυτοκρατορικών. Δεν υπήρχε χαιρεκακία για την καταστροφή που είχε πέσει πάνω στον αντίπαλό του. Όπως έγραφε από τη Μαδρίτη στις 15 Μαρτίου ο Τζιάκομο Σουαρντίνο, ο πρεσβευτής τής Μάντουα στην αυτοκρατορική αυλή, «Όλα αυτά οφείλονται στη μεγαλοψυχία και στο μεγαλείο τής ψυχής [της μεγαλειότητάς του], που δεν εξυψώνεται στην ευημερία ούτε υποκύπτει στη δυσκολία» (Il tutto si attribuisce a magnanimità e grandezza d’ animo (di Sua Maestà), non extolendosi ne le prosperitate nè prostrandosi ne le adversitate) [Sanudo, Diarii, XXXVΙΙΙ, 206].

[←5]

Πρβλ. A. Virgili, «Otto Giorni avanti alla battaglia di Pavia», Archivio storico italiano, 5^η σειρά, iv (1889), 174-89 και «Dopo la Battaglia di Pavia, Marzo-Giugno 1525», στο ίδιο vi (1890), 247-06, ιδιαίτερα σελ. 253-54, για την παρατήρηση τού Καρόλου προς τον Φλωρεντινό πρεσβευτή.

[←6]

Από τη Ρώμη στις 4 Μαρτίου 1525, μόλις βεβαιώθηκε για την ήττα τού βασιλιά Φραγκίσκου και τη σύλληψή του στην Παβία, ο Κλήμης έγραψε στη μητέρα τού Φραγκίσκου, τη Λουΐζα τής Σαβοΐας για τη θλίψη και τον κλονισμό που είχε υποστεί «από την παρούσα πικρή και απροσδόκητη υπόθεση» (aex hoc casu acerbo et inopinato) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλο 146 και πρβλ. φύλλο 170]. Το κείμενο έχει δημοσιευτεί από τον Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, 1 (Φλωρεντία, 1836), αριθ. XCVΙ, σελ. 184-85. Στις 9 Μαρτίου ο Κλήμης έγραψε στον Κάρολο για τα τεράστια οφέλη που θα τού έφερνε η μάχη τής Παβίας, «του είδους των οποίων δεν έχουν δει ούτε οι παλαιότερες εποχές», «αν αυτή η νίκη τής δικαιοσύνης, τής μετριοπάθειας, χρησιμοποιηθεί με σύνεση» (si hac victoria iuste, temperate, prudenter usus fueris) [Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλα 151, 153]. Στις 3 Απριλίου ο πάπας έγραψε πάλι στον Κάρολο, περιγράφοντας με γραφικό τρόπο τον τρόμο που είχε προκαλέσει στην Ιταλία η αυτοκρατορική νίκη και εκφράζοντας φόβο «για την ασφάλεια τη δική μας και τής εκκλησιαστικής τάξης» (pro nostra et status ecclesiastici incolumitate), αλλά παρ’ όλα αυτά ένιωθε βέβαιος ότι η απρόβλεπτη επιτυχία τού Καρόλου στην Παβία ήταν δώρο προς αυτόν από τον Θεό, «αλλά μερικές φορές πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η σωτηρία τής χριστιανικής πίστης, η οποία είναι κατά κάποιον τρόπο εκτεθειμένη, τόσο στο δηλητήριο των αιρετικών και των στασιαστών, όσο και στα όπλα και τις ζημιές των φοβερότατων και αγριότατων Τούρκων…» (sed aliquando tamen Christianae fidei saluti consuleretur, quae quomodo exposita sit tum hereticorum venenis et seditionibus tum immanissimorum et ferocissimorum Turcarum armis atque iniuriis…) [φύλλο 173]. Όμως ο Κάρολος δεν ήταν πιθανό να δώσει μεγάλη προσοχή είτε στους Λουθηρανούς ή στους Τούρκους, μέχρι να εκμεταλλευτεί πλήρως τη νίκη του στις πολιτικές υποθέσεις τής Ιταλίας. Tο μητρώο αυτό περιέχει πολλές άλλες επιστολές προς τον Κάρολο.

Για τα επακόλουθα τής γαλλικής καταστροφής στην Παβία βλέπε επίσης τη συλλογή στο Βατικανό των πρωτότυπων Lettere di principi, τομ. III, ιδιαίτερα φύλλα 51 και εξής, 73-74, 82 συνεχιζόμενο στο 93, 98, 113 συνεχιζόμενο στο 118, 139-140 και αλλού. Ο Φραγκίσκος στάλθηκε στην Ισπανία από τη Γένουα τον Ιούνιο τού 1525, όπως πληροφορούσε τον πάπα ο δούκας Κάρολος των Βουρβώνων με επιστολές σταλμένες από το Μιλάνο στις 11 και 12 τού μηνός [στο ίδιο, φύλλα 174-175]. Πρβλ. Chas. Weiss (επιμ.), Papiers d’ état du cardinal de Granvelle d’ après les manuscrits de la bibliothèque de Besançon, 9 τόμοι, Παρίσι, 1841-52, i, 260-77, διάφορες επιστολές σχετικές με τη σύλληψη και την απελευθέρωση τού Φραγκίσκου. Ο Κλήμης φοβόταν την επόμενη κίνηση τού αυτοκράτορα [Sanudo, Diarii, xxxviii, 67, 82-83]. Τον Ιούνιο τού 1525 έστειλε τον Έλληνα ανθρωπιστή Ιανό Λάσκαρι στον Κάρολο στην Ισπανία «για να τον πείσει να κάνει πόλεμο εναντίον των Τούρκων» (a persuaderlo fazi guerra contro Turchi) [στο ίδιο, xxxix, 102 και πρβλ. στήλες 130, 157, για το οποίο σημειώστε B. Knös, Janus Lascaris, Ουψάλα, 1945, σελ. 188 και εξής].

[←7]

Sanudo, Diarii, xxxviii, 17, περίληψη επιστολής τού Μάρκο Φόσκαρι προς την Eνετική Σινιορία, γραμμένη στη Ρώμη στις 27 Φεβρουαρίου 1525. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii (1869), αριθ. 945, σελ. 410. Πρβλ. την επιστολή τού Άγγλου εκπρόσωπου Σερ Γκρέγκορυ Καζάλ (Casale) προς τον Λοντοβίκο ντα Κανόσσα (Canossa), τον Γάλλο πρεσβευτή στη Βενετία, γραμμένη στη Λυών στις 28 Σεπτεμβρίου (1525), στο Sanudo, xl, 155 και βλέπε Brown, III, αριθ. 1123, σελ. 487.

[←8]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 171 (183), 172 (184), 178 (190), 179 (191), 180, 181, κλπ.]: «… η βάση τής ασφάλειας και τής ησυχίας στην Ιταλία είναι ότι στο κράτος τού Μιλάνου, στο οποίο κυβερνά τώρα ο δούκας (Φραντσέσκο), σε περίπτωση θανάτου, ο αδελφός τού άρχοντα Μαξιμιλιανού…» (… Il fundamento de la securità et quiete de Italia è che nel stato de Millano sia il presente duca over, in caso de morte, el Signor Maximiliano suo fratello…) [στο ίδιο, φύλλο 181 (193), έγγραφο με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1525]. Πρβλ. επίσης Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1162, σελ. 501.

[←9]

Sen. Mar, Reg. 20, φύλλο 146 (162), καταγεγραμμένο επίσης στο Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 124 (136). Ο Λορέντσο Μπράγκαντιν, που είχε μόλις υπηρετήσει ως διοικητής τής Μπρέσσια, εκλέχτηκε ως απεσταλμένος τής Δημοκρατίας στον Ερρίκο Η’ το βράδυ τής 6^ης Μαρτίου 1525 [στο ίδιο, φύλλα 126-127 (138-139)]. Ο Μπράγκαντιν απολογήθηκε ότι «δεν μπορούσε να πάει στην Αγγλία, λόγω προσωπικής ανικανότητας» (de non poter andar in Ingelterra per la indisposition della persona sua) και έτσι το βράδυ τής 9^ης τού μηνός η Γερουσία εξέλεξε τον Λορέντσο Όριο, «διδάσκαλο και ιππότη» (dottor et cavallier), που είχε διατελέσει πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στην Ουγγαρία. Ο Όριο αποδέχθηκε την αποστολή χωρίς αντίρρηση [φύλλα 128 (140), 129 (141)]. Έφυγε από τη Βενετία το πρωί τής 31^ης Μαρτίου. Θα περνούσε τρεις ημέρες για περαιτέρω προετοιμασία στην Πάδουα [Sanudo, Diarii, xxxviιι, 138 και πρβλ. στήλες 49-50, 68, 91, 113]. Το έγγραφο τής αποστολής τού Όριο έχει ημερομηνία 5 Απριλίου 1525 [Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 133-134 (145-146)], για το οποίο σημειώστε την περίληψη στο Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii (18691, αριθ. 974-75, σελ. 421-23.

[←10]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 126 (138), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς Φόσκαρι με ημερομηνία 6 Μαρτίου (1525) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 129 (141). Παρ’ όλα αυτά οι Ενετοί αντιμετώπιζαν πολύ προσεκτικά τούς φιλο-αυτοκρατορικούς [φύλλο 130 (142)], ενώ ο ίδιος ο Κλήμης αγωνιούσε να καταλήξει σε κάποιου είδους συμφωνία μαζί τους [φύλλα 130 (142) και εξής], όπως μάλιστα αγωνιούσαν και οι Ενετοί [φύλλο 131 (143)]. Για τις σχέσεις τού Κλήμεντος με τούς Ενετούς και τούς φιλο-αυτοκρατορικούς σημειώστε Ettore Tolomei, «La Nunziatura di Venezia nel pontificato di Clemente VII (dai documenti dell Archivio Vaticano)», Rivista storica italiana, ix (1892), 577-628, ιδιαίτερα σελ. 587 και εξής, ενώ για τις σχέσεις του με τη Γαλλία (από τις αρχές Μαρτίου 1525 μέχρι τον Ιούνιο τού 1527), βλέπε J. Fraikin, Νοnciatures de Clement VII, I (Παρίσι, 1906), στα Archives de l’histoire religieuse de la France.

[←11]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 130-131 (142-143), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Φόσκαρι, με ημερομηνία 29 Μαρτίου (1525), στην οποία όμως αναφέρεται επίσης ότι κάθε συμφωνία που θα γίνει με τον αυτοκράτορα πρέπει να λαμβάνει πλήρως υπόψη «την ειρήνη μας με τον Άρχοντα Τούρκο» (la pace nostra cum il Signor Turco). Για τις αναφορές των τουρκικών στρατιωτικών και ναυτικών προετοιμασιών βλέπε Sanudo, Diarii, xxxviii, 56-57, 62-63, 164, 168-69, 193, 261, 357.

[←12]

Sanudo, Diarii, xxxviii, 103. Ο Φραγκίσκος φερόταν επίσης ότι είχε πει στον αντιβασιλέα σε άλλη περίπτωση ότι «αν οι Ενετοί ήσαν πρόθυμοι να κάνουν το καθήκον τους, θα ήσουν τώρα κρατούμενός μου, όπως εγώ είμαι δικός σου» [στο ίδιο, στήλη 113].

[←13]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 133-134 (145-146), που αναφέρθηκαν πιο πάνω.

[←14]

Sanudo, Diarii, xxxviii, 299, περίληψη επιστολής τού Τζιάκομο Σουαρντίνο προς τον Φεντερίκο Γκονζάγκα, μαρκήσιο τής Μάντουα, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 7 Απριλίου 1525. Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 285, 312 και Brown, Cal. State Papers…, Venice, ΙΙΙ (1869), αριθ. 971, 977, σελ. 420, 423-24.

[←15]

Sanudo, Diarii, xxxviii, 270, «να αποκρούσει και να καταστρέψει τούς εχθρούς τής πίστης» (ad hostes fidei repellendos, conterendos) και πρβλ. Manuel de Foronda y Aguilera, Estancias y viajes del Emperador Carlos V, Μαδρίτη, 1914, σελ. 251, στο οποίο παραπέμπω κυρίως για να σημειώσω ότι η εργασία αυτή καταγράφει τα δρομολόγια τού Καρόλου από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό του.

[←16]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 136-138 (148-150), επιστολές τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Φόσκαρι, με ημερομηνίες 8 (;) και 10 Απριλίου 1525: «…Όμως είμαστε ικανοποιημένοι που η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα μάς έκανε τη χάρη να συναινέσει σε τόσο βολικό ποσό υπό τόσο έντιμη μορφή, επειδή προστάτευσε την τιμή μας…» (…Tamen seremo contenti in gratification della Cesarea Maestà condescender a qualche conveniente summa sotto qualche honesta forma, purchè ‘l sia salvo l’honor nostro…).

Για τις ενετικές σχέσεις με τούς τότε εκπροσώπους τού Καρόλου Ε΄ βλέπε επίσης στο ίδιο, φύλλα 138 και εξής (150 και εξής). Οι φιλο-αυτοκρατορικοί απαιτούσαν 120.000 σκούδα από τη Δημοκρατία, που η Γερουσία θεωρούσε ότι ήσαν πάρα πολλά [φύλλα 141 (153)], προσφερόμενη να πληρώσει 80.000 δουκάτα [φύλλα 144 (156), 145 (157), 147 (159), 148 (160)]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxviιι, 153-54, 155, 159, 160-61 (δίνοντας τα «άρθρα τής ένωσης» με την Αγγλία διστακτικά περιλαμβανόμενα), 176, 177, 188, 190, 192, 213, 220, 274, 275, 283, 287, 303 και αλλού. Ο Λαννόυ μείωνε τώρα τις οικονομικές απαιτήσεις των φιλο-αυτοκρατορικών από τη Βενετία από 120.000 σε 100.000 δουκάτα [στο ίδιο, στήλη 327 και αλλού]. Δεν υπήρχε αμφιβολία για την απροθυμία τού Κλήμεντα να συνάψει τη δαπανηρή συμμαχία με τον Κάρολο [στο ίδιο, στήλη 210], ενώ οι φιλο-αυτοκρατορικοί δεν τού φέρονταν καλά [στήλη 339 και αλλού]. Σημειώστε επίσης Pier Giorgio Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, viii (1956), σελ. 15, 20-22.

[←17]

Lettere del Collegio, IV (Secreta), Filza 9, επιστολή με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1525:

«…ύστερα από την ολοκλήρωση τής ένωσης που έγινε με την κύρωση τού πάπα και τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας, η οποία συνήφθη από τον προαναφερθέντα κύριο Αντιβασιλέα και δημοσιεύτηκε την 1η τού περασμένου Μαΐου»

(…dapoi la conclusion de la liga fatta per la sanction del Pontefice cum la Cesarea Maestà, conclusa per il prefato signor vicerè, et publicata adi primo mazo preterito).

Πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, IΙΙ (1869), αριθ. 1024, σελ. 442-43. To κατά πόσον στάλθηκε ή όχι στην πραγματικότητα η εν λόγω επιστολή, είναι λιγότερο σημαντικό εν προκειμένω από το περιεχόμενό της. Για τη δημοσίευση τής Ένωσης σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxviιι, 225, 250, 265, 268 και πρβλ. xxxix, στήλες 63, 83, 127.

[←18]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 162 και εξής (174 και εξής).

[←19]

Sanudo, Diarii, xxxvii, 130-31. Ο «Μποστάν» ή «Μπαστάν» Ρέις είχε υπό τις διαταγές του μια γαλιότα και τέσσερις φούστες [στο ίδιο, στήλες 131-32. και πρβλ. στήλες 128-29, επιστολή από τον επιστάτη (provveditore) Τζιοβάννι Βιττούρι προς τη Σινιορία, γραμμένη στην Κέρκυρα στις 14 Οκτωβρίου 1524]. Ο Ιμπραήμ πασάς, ελληνικής καταγωγής, γεννημένος το 1494, παρέμεινε στην εξουσία ως μεγάλος βεζύρης επί δεκατρία χρόνια, μέχρι την ξαφνική πτώση και τον θάνατό του την 1^η Μαρτίου 1536 (21 μήνα Ραμαντάν, έτους Εγείρας 942).

[←20]

Sanudo, Diarii, xxxvii, 131-32 και βλέπε στο ίδιο, xxxvii, στήλες 128-29, αναφορά στο οποίο έγινε στην προηγούμενη σημείωση. Η διαπιστευτήρια επιστολή τού Μπράγκαντιν φέρει ημερομηνία στην Ισταμπούλ στις 13 Ιουνίου 1524.

[←21]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 148-150 (160-162). Ο Τούρκος απεσταλμένος «Εϊντσάν τσαούς» είχε φτάσει στη Βενετία στις 3 Ιουνίου [Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 9, επιστολή προς τον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ με ημερομηνία 21 Ιουνίου 1525]. Ο Sanudo, Diarii, xxxix, 23-24 σημειώνει την άφιξη τού απεσταλμένου στη λιμνοθάλασσα. Κατέλυσε στη Τζιουντέκκα και στην Κα Ντάντολο, «οικία που είναι πολύ όμορφη» (la qual caxa è bellissima). Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 30-31, 33-34, 37, 38-39, 87, 103.

[←22]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7 (από τo Archivum Consistoriale), φύλλο 89, που υπάρχει επίσης στο Reg. 31, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 189.

[←23]

Πρβλ. «Algeria» και «Arudj» στην Encyclopaedia of Islam, I (1960), 367-68, 677-79.

[←24]

Sanudo, Diarii, xxxix, 30. Τότε (τον Μαϊο τού 1525) ο σουλτάνος Σουλεϊμάν είχε να αντιμετωπίσει στάσεις των γενιτσάρων στην Ισταμπούλ [στο ίδιο, στήλες 85-80, 129-30 (επαναλαμβανόμενο στις στήλες 156-57), 148, 184].

[←25]

Sanudo, Diarii, xxxix, 464-65.

[←26]

Sanudo, Diarii, xxxix, 465-66.

[←27]

Πρβλ. Karl Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 52, σελ. 109, επιστολή τού αυτοκρατορικού πρεσβευτή Jean Ηannart προς τον Κάρολο Ε΄ από Νυρεμβέργη στις 13 Μαρτίου 1524. Charrière, Négociations, i, 149-51, J. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 21-26.

[←28]

Το 1525 ο Στέφεν Μπρόντεριτς βρισκόταν στη Ρώμη, περιγράφοντας λεπτομερώς στον πάπα τις δοκιμασίες και τα δεινά τής Ουγγαρίας. Στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. III, φύλλο 36, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση υπάρχει λιτή επιστολή, υπογραφόμενη «Λουδοβίκος βασιλιάς Ουγγαρίας και Βοημίας, κλπ, με το δικό του χέρι:» (Ludovicus Rex Hungarie et Bohemie, etc., manu propria:)

«Μακαριότατε Πατέρα, πανάγαθε κύριε, φιλώ τα πόδια τής ευλογημένης Αγιότητάς σας [κοινή μορφή συνηθισμένου χαιρετισμού προς τον πάπα]: Γνωρίζει η Αγιότητά σας από τον δικό μου απεσταλμένο Στέφεν Μπρόντεριτς, γραμματέα και σύμβουλό μου, τον λόγο για τον οποίο πριν, αν και είχαμε στο μυαλό, δεν μπορούσαμε να αναπέμψουμε στην Αγιότητά σας. Γνωρίζει επιπλέον τούς κινδύνους, τις κακουχίες, τις συμφορές και όλα τα είδη τής ακραίας απελπισίας, στις οποίες βρίσκομαι εγώ και αυτό το βασίλειό μου. Γι’ αυτό παρακαλώ την Αγιότητά σας, με τη μεγαλύτερη δυνατή επιμέλεια, να συγκατατεθεί με όλα τα πράγματα, κατανοώντας η ίδια την παρούσα βοήθεια, προσφέροντας το συντομότερο δυνατό στην υπόθεσή μου…»

(Beatissime pater, domine clementissime, post oscula pedum Sanctitatis vestre beatorum: Intelliget vestra Sanctitas ab hoc ipso oratore meo Stephano Broderico secretario et consiliario meo causam quare ipsum prius sicut in animo habueram ad vestram Sanctitatem remittere nequiverim. Intelliget preterea pericula, necessitates, calamitates ac extremas omnium rerum desperationes in quibus et ego et hec regna mea versantur. Supplico igitur vestre Sanctitati quanto maiore studio possum dignetur rebus omnibus ab eodem intellectis opem presentaneam rebus meis quam primum afferre…).

Γραμμένη στη Βούδα στις 13 Φεβρουαρίου 1525. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 39, 40, 50, 101, 299-301, 355 και άλλού και στα Lettere, τομ. IV, φύλλα 32, 42, 59.

To 1525 η εκεχειρία μεταξύ Πολωνίας και Πύλης ανανεώθηκε για επτά χρόνια. Ο Σίγκισμουντ Α’ μπορούσε να διαβάσει το σύνθημα στον τοίχο. Ο τουρκικός κίνδυνος συζητιόταν συχνά στο παπικό εκκλησιαστικό συμβούλιο [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλα 21, 27, 39, 65, 72, 94, κλπ., με τις αναφορές σε αυτό το αρχείο παρεχόμενες πιο κάτω]. Ένας Ενετός πρεσβευτής ήταν πάντοτε παρών στη Ρώμη, για να αποτρέψει τον κίνδυνο. Για τις τουρκικές λεηλασίες στην ενετική Δαλματία, σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 64 (76), έγγραφο με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1524 (ενετική χρονολόγηση 1523). Για τις προετοιμασίες τού δόγη για πολιορκία τής Κλίσσα (Κλις) βλέπε στο ίδιο, φύλλα 65 (77), 85 και εξής (97 και εξής) και πρβλ. φύλλα 71 και εξής (83 και εξής.), 100-101 (112- 113) και αλλού σε αυτό το μητρώο. Όμως συνολικά οι Ενετοί τα πήγαιναν καλά με την Πύλη [φύλλα 89 και εξής (101 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία 6 Αυγούστου 1524]. Οι Δαλματοί υπήκοοι τού Αγίου Μάρκου έκαναν και εκείνοι απρόκλητες επιθέσεις σε τουρκικά εδάφη.

[←29]

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 437-42 και πρβλ. Michail Popescu, Die Stellung des Papstthums und des christlichen Abendlandes gegenüber der Türkengefahr (διατρ. Λειψίας, Βουκουρέστι, 1887, που αναφέρθηκε πιο πάνω, Κεφάλαιο 6, σημείωση 79), σελ. 28, 34 και εξής, 46 και εξής, 70 και εξής, που βασίζεται ιδιαίτερα στις επιστολές τού Τζιοβάννι Αντόνιο Πουλιόνι, βαρώνου τού Μπούργκιο, προς την Αγία Έδρα. Τα αρχεία τού Βατικανού περιλαμβάνουν πολλές παπικές επιστολές προς τον Μπούργκιο.

Πολύτιμη και κατάλληλη πηγή για τις ιδιοτροπίες τής εξωτερικής πολιτικής τού Κλήμεντος Ζ΄ υπάρχει στη συλλογή επιστολών Brevia Clementis VII ad principes per Sadoletum exarata, 1523-1532 [στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9] και περιλαμβάνει περισσότερες από 500 σελίδες και επιστολές προς τούς Ρέτζιναλντ ντε λα Πολ, Έρασμο, Γούλζεϋ, Καμπέτζιο, τη Λουΐζα τής Σαβοΐας και άλλους, καθώς και προς τούς βασιλείς Γαλλίας, Αγγλίας, Ουγγαρίας, Πορτογαλίας, Σκωτίας, τούς δόγηδες Βενετίας και Γένουας, τούς δούκες Βουρβώνων, Μιλάνου και Σαβοΐας, τον Φερδινάνδο των Αψβούργων και τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄. Aριθμός αυτών των επιστολών ασχολείται με το λουθηρανικό πρόβλημα, ενώ υπάρχουν αναπόφευκτα μερικές ενδιαφέρουσες αναφορές στους Τούρκους [για παράδειγμα στα φύλλα 30, 173, 288, 423, 477]. Η διάβρωση από το μελάνι και το ξεθώριασμα από τα χέρια έχουν κάνει δυστυχώς δυσανάγνωστες πολλές από αυτές τις επιστολές.

[←30]

Για τις ουγγρικές προσπάθειες να εξασφαλιστεί γερμανική βοήθεια εναντίον των Τούρκων στο Ράιχσταγκ τής Νυρεμβέργης βλέπε Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 55, ιδιαίτερα σελ. 124-25, από αναφορά τού Jean Hannart προς τον Κάρολο Ε΄, γραμμένη στη Νυρεμβέργη στις 26 Απριλίου 1524.

[←31]

Sanudo, Diarii, xxxviιι, 297, από επιστολή την οποία πέρασε ο Sanudo στις εγγραφές Μαΐου 1525, αλλά πρβλ. Sanudo, XLII, 15-16. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.307, σελ. 504, επιστολή τού Γκάσπαρο Σπινέλλι, τού Ενετού γραμματέα στην Αγγλία, προς τη Σινιορία, γραμμένη στο Λονδίνο στις 17 Ιουνίου (ή 7 Ιουνίου όπως την χρονολογεί ο Brown, ό. π.) 1526, σύμφωνα με την οποία ο Γούλζεϋ είχε μόλις πληροφορήσει τον Σπινέλλι ότι οι Τούρκοι είχαν προσφέρει στον Σίγκισμουντ πενταετή εκεχειρία, την οποία ο τελευταίος δεν θα αποδεχόταν, εκτός αν περιλάμβανε και τον ανηψιό του, τον βασιλιά Λουδοβίκο Β΄ τής Ουγγαρίας.

[←32]

Sanudo, Diarii, xxxix, 64, 65, 66, 67-75, 91-93, 105, 192 και εξής.

[←33]

Sanudo, Diarii, xxxix, 392, 395-96, ιδιαίτερα στήλες 404-5 και πρβλ. στήλες 411, 418, 427.

[←34]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 154 και εξής (166 και εξής), 160-161 (172-173).

[←35]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 162-164 (174-176), επιστολή στις 30 Σεπτεμβρίου (1525) προς τον Αντρέα Ναβαγκέρο, τον Ενετό πρεσβευτή στην αυτοκρατορική αυλή. Η συνθήκη μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας είχε υπογραφεί στο Λονδίνο πριν από τα μέσα Αυγούστου (1525), ενώ για τη δημοσίευσή της αναμενόταν η επικύρωση από τη Γαλλία [Sanudo, Diarii, xxxix, 413-14, 416, ιδιαίτερα στήλες 458, 459, 463, 481, 489. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1096, σελ. 471]. Η συνθήκη ανακηρύχθηκε δημοσίως στη Λυών στις 22 Σεπτεμβρίου (1525). Οι σύμμαχοι τής Γαλλίας και τής Αγγλίας μπορούσαν να ενωθούν, αν ήθελαν, με τούς συμβαλλόμενους μέσα σε τέσσερις μήνες. Είχαν λοιπόν κρατηθεί θέσεις για τον Κλήμεντα Ζ΄, τούς βασιλείς Σκωτίας, Πορτογαλίας, Ουγγαρίας και Ναβάρρας, τη Σινιορία τής Βενετίας, τούς δούκες τής Σαβοΐας. Λωρραίνης, Γκέλντερς (Guelders) και Φερράρας, τούς Ελβετούς και τούς μαρκησίους Μομφερράτ και Σαλούτσο [Sanudo, Diarii, xl, 9-11, ιδιαίτερα στήλη 10, έγγραφο γραμμένο στο Κρόυντον στις 27 Σεπτεμβρίου 1525. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1122, σελ. 487].

[←36]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 165-166 (177-178), 174 (186), 189 (201). Οι Γάλλοι πίστευαν ότι οι σύμμαχοι έπρεπε να στρατολογήσουν περίπου 30.000 πεζούς άνδρες, 2.000 πάνοπλους άνδρες και 3.000 ελαφρά οπλισμένους ιππείς, που μαζί με το απαιτούμενο πυροβολικό θα επαρκούσαν για να νικήσουν τις φιλο-αυτοκρατορικές δυνάμεις και «να οδηγήσουν την επιχείρηση σε αίσιο τέλος» (per dedur la impresa al votivo fine) [πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 184 (196)]. Τον Ιούνιο τού 1526 οι Ενετοί είχαν 10.000 πεζούς υπό τα όπλα, πέρα από τις φρουρές σε διάφορες πόλεις, κωμοπόλεις και κάστρα [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 34 (50)], καθώς και 900 λογχοφόρους και 800 ελαφρά οπλισμένους ιππείς, συμπεριλαμβανομένων 200 στραντιότι [στο ίδιο, 35(51)].

[←37]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. III, φύλλα 367-368 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Ο Jean de Vandenesse, Itineraire de Charles-Quint, επιμ. Cachard, II (1874), 71, 73 σημειώνει την επίσκεψη τού λ’ Ιλ-Αντάμ για να δει τον αυτοκράτορα, όπως και ο Pietro Bembo σε επιστολή με ημερομηνία 2 Ιουλίου 1525 [Lettere, i, βιβλίο XI, στα Opere, V (1809), 323]. Το δρομολόγιο τού Καρόλου δείχνει ότι περνούσε πολύ χρόνο στο Τολέδο κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου. Για τον λ’ Ιλ-Αντάμ σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxix, 115, 128-29, 130, 157, 186-87, 279.

[←38]

Jean Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1726), αριθ. clxxviii, σελ. 399-410, ιδιαίτερα σελ. 400-402, 404-5 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xl, 780, 782, 783, 786-87, 788, 792 και αλλού και xli, 11-12, 17-21, 37-38 και εξής. O Sanudo είναι γεμάτος αναφορές σχετικές με τη συνθήκη τής Μαδρίτης. Για το νόμισμα «écu d’ or au soleil» σημειώστε Friedrich von Schrötter, Wörterbuch der Münzkunde, Βερολίνο και Λειψία, 1930, σελ. 170-71 και για την απεραντολόγο πραγματεία τού καγκελλάριου Μερκουρίνο Γκαττινάρα, που δικαιολογούσε τις διεκδικήσεις τού Καρόλου Ε’ επί τού δουκάτου τής Βουργουνδίας και των εξαρτήσεών του, βλέπε Charles Bornate (επιμ.), Mémoire du chancelier de Gattinara sur les droits de Charles-Quint au duché de Bourgogne, Βρυξέλλες, 1907 (ανάτυπο από το Bulletins de la Commission royale d’ histoire de Belgique, τομ. lxxvi).

[←39]

Dumont, Corps universel diplomatique, iv-I, αριθ. clxxix, σελ. 412-16. Ο Φραγκίσκος είχε ήδη καταγράψει παρόμοια διαμαρτυρία στις 16 Αυγούστου 1525. Αν και ο Κλήμης Ζ΄ ενέκρινε το γεγονός ότι ο Φραγκίσκος δεν τηρούσε τη συνθήκη τής Μαδρίτης, δεν είναι βέβαιο αν εξέδωσε ποτέ εξαίρεση που απάλλασσε τον βασιλιά από τον όρκο του, ενώ ο Φραγκίσκος δεν εμφανίζεται ποτέ να ισχυρίζεται την παραλαβή τέτοιας εξαίρεσης [Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 208, σημείωση 2]. Όμως ήταν διαδεδομένη η πεποίθηση ότι ο Κλήμης όντως απάλλαξε τον Φραγκίσκο από τον όρκο του [πρβλ. πιο κάτω, σημείωση 71]. Σύμφωνα με τον Alfonso de Valdés, γραμματέα τού Καρόλου Ε΄ και παράξενο αντι-κληρικό, μόλις ο Φραγκίσκος ελευθερώθηκε από τη φυλάκισή του, «[ο πάπας] έστειλε σημείωμα, με το οποίο τον απάλλασσε από τον όρκο που είχε δώσει στον αυτοκράτορα, ώστε να μην είναι υποχρεωμένος να συμμορφωθεί με εκείνο που είχε υποσχεθεί, ώστε να μπορέσει πιο ελεύθερα να κινήσει πόλεμο εναντίον του» (le embió un breve en que le absolvía del juramento que havía hecho al Emperador, para que no fuesse obligado a cumplir lo que le havía prometido, por que más libremente pudiesse mover guerra contra él) [Valdés, Diálogο de Lactancio (γραμμένο το φθινόπωρο τού 1527), επιμ. José F. Montesinos, Dialοgo de las cosas ocurridas en Roma, Μαδρίτη, 1956, σελ. 18]. Το πλαίσιο καθιστά σαφές ότι o Valdés δεν είχε κανένα συγκεκριμένο στοιχείο για τον ισχυρισμό του.

Η συνθήκη, τεράστιο έγγραφο που περιέχει πενήντα άρθρα, αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης από τον Σαρλ ντε Λαννόυ. Ο αυτοκρατορικός καγκελλάριος Μερκουρίνο Γκαττινάρα διαμαρτυρήθηκε για το ανέφικτό του και αρνήθηκε να το αποδεχτεί, υποστηρίζοντας ότι θα οδηγούσε απλώς σε περαιτέρω καταστροφή και όλεθρο [Sanudo, Diarii, xli, 37-38 και Brandi, Kaiser Karl V., i, 203-4 και για τις πηγές βλέπε στο ίδιο, ii, 170-72]. Ο Κάρολος ήταν πολύ ικανοποιημένος από την προφανή επιτυχία τού Λαννόυ και έλπιζε να βρει στη συνθήκη την «έναρξη τής επιχείρησης εναντίον τού Τούρκου» (commenchement… (de) entreprinse contre le Turcq) [Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., I (ανατυπ. 1966), Epp. 80-81, σελ. 190-91].

Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλα 191-192:

«Στη Ρώμη, τη Δευτέρα, 5 Μαρτίου 1526 έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο: Ο σεβασμιώτατος [καρδινάλιος Ιννοτσέντσο] Τσίμπο διάβασε επιστολές τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας προς τον Αγιότατο Κύριό μας και το Ιερό Κολεγίο, στις οποίες επισημαινόταν η ειρήνη μεταξύ τής μεγαλειότητάς του και τού χριστιανικότατου βασιλιά, τον οποίο αρραβώνιασε με την Κυρία Λεονόρα, βασίλισσα τής Πορτογαλίας, χήρα και αδελφή τής μεγαλειότητάς του [σύμφωνα με τα άρθρα xiv και xv τής συνθήκης τής Μαδρίτης (Dumont, iv-I, 403), ο Φραγκίσκος επρόκειτο να παντρευτεί την αδελφή τού Καρόλου, την Ελεονόρα, χήρα βασίλισσα τής Πορτογαλίας, που είχε προηγουμένως αρραβωνιαστεί τον Κάρολο των Βουρβώνων], με ορισμένους άλλους όρους που συνήφθησαν από την Αγιότητά του και τούς σεβασμιώτατους άρχοντες, ενώ για την τόσο χαρούμενη είδηση απεύθυναν ευχαριστίες στον Παντοδύναμο Θεό και έκαναν λειτουργία στην οποία χοροστάτησε ο σεβασμιότατος καρδινάλιος τής Τορτόζα [Βίλελμ Ένκερφορτ] στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία ντε Πόπολο την Κυριακή τού Ρόδου [11 Μαρτίου]…»

(Romae die lune 5 Martii 1526 fuit consistorium: Reverendissimus (Card. Innocentius) Cibus legit litteras caesareae Maiestatis ad Sanctissimum Dominum Nostrum et Sacrum Collegium quibus significabatur pacem inter Maiestatem suam et Christianissimum regem, cui despondebat Dominam Leonoram reginam Portugalliae relictam et sororem Maiestatis suae cum certis aliis conditionibus conclusumque per Sanctitatem suam et reverendissimos dominos pro tam felici nuncio agerentur gratiae Deo Optimo Maximo et missa celebraretur per reverendissimum dominum Cardinalem Dertusensem in ecclesia B. M. de Populo in Dominica de Rosa…).

[←40]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 193 (205):

«Γι’ αυτά τα νέα, που έχουν τη σημασία που θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, θέλουμε με τη Γερουσία να μην καθυστερήσουμε καθόλου να στείλουμε την παρούσα και να αναφέρουμε αυτά που έχουμε να πούμε, έτσι ώστε να τα μεταβιβάσετε στην Αγιότητά του τον ποντίφηκα, ο οποίος θα μπορούσε να σκεφτεί και να προβλέψει, ότι δεν πρόκειται να ακολουθήσει η γαλήνη τής Ιταλίας και η παγκόσμια ειρήνη τής Χριστιανοσύνης…»

(Questa nova essendo de la importantia possete existimar habiamo voluto cum senatu non differir puncto ad expedirve le presente et significarvi quanto habiamo, aciò lo communichiate cum la Santità del Pontefice, laqual possi considerar et proveder che ne habia ad seguir la quiete de Italia et pace universale de la Christianità…).

Όσον αφορά το ζήτημα τής Βουργουνδίας, όπου ο Κάρολος χαλάρωνε αλλά δεν εγκατέλειπε τη διεκδίκησή του για την «ειρήνη των Κυριών» (paix des Dames), την οποία είχαν διαπραγματευτεί η θεία του Μαργαρίτα τής Αυστρίας και η μητέρα τού Φραγκίσκου Λουΐζα τής Σαβοΐας (στο Καμπραί το 1529), βλέπε Henri Hauser, Le traité de Madrid et la cession de la Bourgogne à Charles-Quint; étude sur le sentiment national bourguignon en 1525-1526, Παρίσι, 1912.

[←41]

Στο ίδιο, φύλλο 193:

«…Ο χριστιανικότατος βασιλιάς, ο οποίος είπε ότι είχε αποκηρύξει τούς λόγους για τούς οποίους διεκδικούσε στην Ιταλία, τόσο το κράτος τού Μιλάνου, όσο και το βασίλειο τής Νάπολης, και ότι έλεγε ότι το κράτος τού Μιλάνου έπρεπε πια να διαιρεθεί με τέτοιο τρόπο, που η πόλη τού Μιλάνου, η Παβία, το Λόντι και το Κόμο δίνονται στον Γαληνότατο ινφάντη, η Κρεμόνα και η Γκέρα ντε Άντα [Γκιαραντάντα] στον δούκα τού Μπάρι [Φραντσέσκο Σφόρτσα], αν δεν αποτύχει…»

(…Il Christianissimo re, quale se diceva haver renuntiato alle ragion che ‘l pretendeva in Italia, cussì nel stato de Millano come nel regno de Napoli, et che se diceva il stato de Millano esser stà diviso in questo modo, che le cità de Millano, Pavia, Lodi, et Como vengono date al serenissimo Infante, Cremona et Gera de Adda al duca de Bari, se ‘l non haverà fallito…)

(τα έγγραφα περιέχουν πολυάριθμες αναφορές στην ασθένεια τού Φραντσέσκο).

Για την επιθυμία τού Φερδινάνδου να αποκτήσει το δουκάτο τού Μιλάνου, σημειώστε Brown, Cal. State Papers.., Venice, iii, αριθ. 1241, σελ. 536, επιστολή γραμμένη στη Σεβίλλη στις 9 Απριλίου 1526 από τον Αντρέα Ναβαγκέρο προς την Eνετική Σινιορία.

[←42]

Πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1217, σελ. 526-27, έγγραφο με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου (1526). Σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 1226, σελ. 531 και Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 1 (17), έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαρτίου, φύλλο 4 (20) και αλλού. Έχοντας αντέξει εναντίον των φιλο-αυτοκρατορικών για μήνες, ο Φραντσέσκο Σφόρτσα τελικά παρέδωσε το κάστρο τού Μιλάνου στις 24-25 Ιουλίου (1526), ως αντάλλαγμα με την υπόσχεση για το Κόμο, με πλήρη δικαιοδοσία και ετήσιο εισόδημα 30.000 δουκάτων [στο ίδιο, φύλλα 59 (75), 61 (77), 62 (78). Brown, ΙΙΙ, αριθ. 1.368, σελ. 590 και πρβλ. αριθ. 1.373, σελ. 592].

[←43]

Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 193-194 (204-205), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Φόσκαρι, με ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου (1526), με αναφορά στον Κλήμεντα Ζ΄,

«ο οποίος [δηλαδή η Αγιότητά του ο ποντίφηκας] έχει κοινοποιήσει τις ειδοποιήσεις από την Ουγγαρία, που είναι ιδιαίτερες και μεγάλης σημασίας, καθώς επίσης επειδή έχουμε παραλάβει τελευταία με ειδοποιήσεις από την Κωνσταντινούπολη μέσω ταχυδρομείου, που έφυγαν από εκεί στις 29 Δεκεμβρίου τού προηγούμενου έτους. … Παίρνονται ήδη από τον Άρχοντα Τούρκο μέτρα μεγάλης σημασίας, κατ’ αρχήν επιβάλλοντας ποινή 15 άσπρων κατά κεφαλή σε όλους τούς υπηκόους του, τόσο στους κατοίκους πόλεων όσο και στους χωρικούς, καθώς και στην Περσία, τη Συρία και την Αίγυπτο, όπως και σε ολόκληρο το υπόλοιπο κράτος του, η οποία θα πληρωθεί…»

(laqual vi ha communicato li advisi de Hungaria che sono particulari et de grande importantia, et perchè habiamo ultimamente per advisi da Constantinopoli receputi per messo a posta, partito de lì a 29 Decembrio proxime preterito. … Erano stà facte per el Signor Turco provisione de grandissima importantia: primum del haver dato uno taglion de aspri XV per testa a tuti li sui subditi, cussì citadini come villani—cussì de la Persia, Soria, et Egitto come de tuto el resto del stato suo— che seriano presti…)

κλπ. κλπ.

[←44]

Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 10 (οι σελίδες στο μητρώο, όπως άλλες στη σειρά, είναι χωρίς αρίθμηση, αλλά αυτό είναι το τελευταίο στοιχείο αυτού τού «αρχείου»):

«Στη συνέχεια έχει ληφθεί επιστολή από την Κωνσταντινούπολη … με την οποία γίνεται γνωστό ότι ο Άρχοντας Τούρκος έχει αυξήσει τον κατά κεφαλή φόρο από 15 άσπρα σε 20 και ότι διέταξε 100 τουλάχιστον γαλέρες, τού είδους μεταξύ ελαφράς και νόθας γαλέρας, να είναι έτοιμες σε οτιδήποτε έχουν ανάγκη αυτόν τον Μάρτιο»

(Dapoi si ha havute lettere da Constantinopoli … per le qual si ha che ‘l Signor Turco haveva accresciuto da aspri 15 per testa ad 20, et che s’ era stà ordinato che galie cento per il meno tra sotil et bastarde siano in ordine de tuto quello li faceva bisogno per la luna di marzo presente)

[η επιστολή αυτή συνοψίζεται στον Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.226, σελ. 530-31]. Ο Όριο πέθανε στην Αγγλία στις 12 Mαΐου [στο ίδιο, iii, αριθ. 1.275, σελ. 551, Sanudo, Diarii, xli, 480, 516-17, 564, 757]. Η Γερουσία είχε μάθει για τον θάνατό του πριν από 5 τις Ιουνίου [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 26 (42) και πρβλ. φύλλο 30 (46)].

[←45]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 2 (18) και εξής, Κατά τη γνώμη τής Γερουσίας 50.000 δουκάτα έπρεπε να βρεθούν, «τουλάχιστον για τώρα», προφανώς πάνω και πέρα από την αναμενόμενη επιχορήγηση των φόρων δεκάτης. Το έγγραφο τής αποστολής τού Ντομένικο Βενιέρ ως Ενετού πρεσβευτή στην παπική κούρτη, με ημερομηνία 3 Απριλίου 1526, περιέχει οδηγίες προς αυτόν να ευχαριστήσει τον πάπα, που «η Μακαριότητά του χορήγησε πρόσφατα τούς δύο φόρους δεκάτης επί των κληρικών» (havendone sua Beatitudine concesse ultimamente le due decime al clero) [στο ίδιο, φύλλο 6 (22)].

[←46]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 194-196 (206-208), επιστολή με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1526 (ενετική χρονολόγηση 1525), τού γραμματέα τής Σινιορίας Αντρέα Ρόσσο, που στελνόταν σε αποστολή στον Φραγκίσκο, για να εκφράσει την «ασύγκριτη και μοναδική χαρά» (incomparabile et singular letitia) τής Σινιορίας για την «ελευθέρωση τής χριστιανικότατης μεγαλειότητάς σας» (la liberation de sua Christianissima Maestà). Ο γραμματέας ονομάζεται Andreas Rubeus στον λατινικό τίτλο τού κείμενου τής αποστολής του. Πρβλ. Lettere del Collegio, IV (Secreta), Filza 10, επιστολή προς τον Λορέντσο Όριο με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1526,

«…έχουμε αποφασίσει να στείλουμε τον μετρημένο και πιστότατο γραμματέα μας Αντρέα Ρόσσο στον χριστιανικότατο βασιλιά…»

(…habiamo deliberato mandar il circumspecto et fidelissimo secretario nostro Andrea Rosso al Christianissimo re…)

[η επιστολή αυτή συνοψίζεται στον Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.226, σελ. 530-31]. Ο Ρόσσο είχε υπηρετήσει καλά τη Σινιορία για τριάντα περίπου χρόνια [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 52 (68)]. Οι αναφορές του άρχισαν να φτάνουν στη Βενετία στις 16 Απριλίου [στο ίδιο, Reg. 51, φύλλo 8, πρβλ. 24 και εξής, επιστολή του εκείνης τής ημερομηνίας προς τούς Μάρκο Φόσκαρι και Ντομένικο Βενιέρ, Ενετούς πρεσβευτές στην παπική κούρτη]. Οι πρώτες επιστολές τού Ρόσσο είχαν ημερομηνία 4 και 10-11 Απριλίου [Sanudo, Diarii, xli, 274-75]. Ο Βενιέρ διαδέχθηκε τον Φόσκαρι στη Ρώμη και ο δεύτερος επέστρεψε στη Βενετία πριν από τις 25 Ιουνίου [στο ίδιο, xi, 1704, Brown, ΙΙΙ, αριθ. 1.330, σελ. 574].

[←47]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 8-9 (24-25), όπως αναφέρεται στην επιστολή τής 16^ης Απριλίου που αναφέρθηκε στην προηγούμενη σημείωση, «προς τούς απεσταλμένους μας στην παπική κούρτη» (oratoribus nostris in Curia). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 10 και εξής (26 και εξής), Brown, Cal. State Papers…, Venice, ΙΙΙ, αριθ. 1.249 και εξής, σελ. 539 και εξής, που παρέχει λανθασμένη αναφορά στο Sen. Secreta για το έγγραφό του με αριθ. 1.249 (= φύλλο 10, όχι 60), Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, VIII (1956), σελ. 167-69 και εξής.

[←48]

Τον Ιανουαρίου τού 1527 οι δειλοί Φλωρεντινοί χρειάζονταν επαναδιαβεβαίωση και (οτιδήποτε κι αν άξιζε η χειρονομία) οι Ενετοί έστειλαν πρεσβευτή στον Άρνο, «για να δείξει δια ζώσης την ετοιμότητα τού κράτους μας για την υπεράσπιση τού δικού τους» (ilquale… viva voce li exponeria la promptitudine del stato nostro alla deffension loro) [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 120 και εξής (136 και εξής)].

[←49]

Dumont, Corps universel diplomatique, IV-1 (1726), αριθ. cxciii, σελ. 451-55, με ελαφρώς διαφορετικό κείμενο (και τα ονόματα των υπογραφόντων) στο Sanudo, Diarii, xli, 451-65. Πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.289-93, 1,297-98, 1,300, σελ. 557-60. Επιστολές τού Ενετού γραμματέα Αντρέα Ρόσσο, που ενημέρωναν την κυβέρνησή του για τη σύναψη τής συμμαχίας, έφτασαν στη Γερουσία στις 2 Ιουνίου, συμμαχίας που «διατηρούσε αξιότιμη θέση για τον γαληνότατο βασιλιά τής Αγγλίας, για να εισέλθει σε αυτή την ένωση σε διάστημα τριών μηνών…» (reservando loco honorevelissimo al serenissimo re de Angelterra de intrar in dicta liga fra termine de mesi tre…) [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 25 (41), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ντομένικο Βενιέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στην παπική κούρτη και πρβλ. φύλλα 25 και εξής (41 και εξής), ιδιαίτερα φύλλα 28-29 (44-45), 70 και εξής (86 και εξής) και αλλού]. Για την πρόταση να διατεθεί στον Ερρίκο Η’ εισόδημα 30.000 δουκάτων στο βασίλειο τής Νάπολης σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 42 (58). Η πηγή τού προτεινόμενου εισοδήματος τού βασιλιά σύντομα μετατοπίστηκε στο δουκάτο τού Μιλάνου [φύλλο 43 (59)].

Όσο για τον Κάρολο Ε’, «δεν τού φαινόταν ότι μπορούσε να ενταχθεί έντιμα σε αυτή τη συμμαχία, καθώς αυτή είχε προφανώς συγκροτηθεί εναντίον του, αλλά ενδιαφερόταν για γενική ειρήνη …. Ήθελε λοιπόν να γράψει ο νούντσιος [ο Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε, ο συγγραφέας των κανόνων τού Κορτετζιάνο] στον πάπα ότι αυτός [ο αυτοκράτορας] έπρεπε να ξέρει τη γνώμη του, έτσι ώστε να είναι σε θέση τελικά να απαλλάξει τη χριστιανοσύνη από αιρέσεις και να την υπερασπιστεί εναντίον των Τούρκων». Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.403, σελ. 603, επιστολή τού Αντρέα Ναβαγκέρο προς την Eνετική Σινιορία. γραμμένη στη Γρανάδα στις 6.Σεπτεμβρίου 1526. Σημειώστε γενικά J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VIII, iv-1 (1870, ανατυπ. 1965), αριθ. 2.182-83, 2.185-87, 2.202, 2.209, 2.213, 2.221-28, 2.230-40, σελ. 975 και εξής και Giovannangelo di Meglio, Carlo V e Clemente VII dal carteggio diplomatico, Μιλάνο, 1970, σελ. 75-86.

[←50]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 29-30 (45-46), 31-32 (47-48).

[←51]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 35 (51)]: «… Se non fusse stà la conclusion de la nova liga se potria reputar che la Cesarea Maestà non solum haria dato lege ad Italia, ma se haria facto monarcha del mondo». Παρά την ασύνδετη απόδοση τού γενικού τους διοικητή Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, οι Ενετοί προσπάθησαν να διεκπεραιώσουν τις υποχρεώσεις τους στην Ένωση τού Κονιάκ πολύ πιο έντονα και ευσυνείδητα είτε από τον Κλήμεντα Ζ΄ ή τον Φραγκίσκο Α’, όπου οι πόροι τους υπερέβαιναν εκείνους τού Κλήμεντα και ο φόβος τους για τον Κάρολο Ε’ υπερέβαινε κατά πολύ εκείνον που αισθανόταν ο Φραγκίσκος. Bλέπε γενικά F. Bennato, «La Partecipazione militare di Venezia alla Lega di Cognac», Archivio veneto, 5^η σειρά, LVIΙΙ-ΙIX (anno LXXXVΙ, 1956), 70-87.

[←52]

Karl Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία, 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη Μάιν, 1966, i, αριθ. 91, σελ. 213-16: «…αυτός [ο καρδινάλιος Κολόννα] είχε την καλή διάθεση να βγάλει τον πάπα από τη Ρώμη και να τακτοποιήσει τη Σιένα και ακόμη τη Φλωρεντία και μερικές εκτάσεις τής Εκκλησίας αντίθετα με την αγιότητά του» (… que [el cardenal Colonna] tenía bueno disposiciòn para echar el papa de Roma y resolver Sena y aun Florencia y algunas tierras de la iglesia contra su santidad) [σελ. 216]. Λίγο πριν από την αναχώρηση τού Ούγκο ντε Μονκάδα από την Ισπανία, ο παπικός νούντσιος Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε είχε γράψει στον φίλο του Νίκολας Σόνμπεργκ, αρχιεπίσκοπο τής Κάπουα ότι δεν τού άρεσε η επιλογή τού Μονκάδα ως τού ερχόμενου (στη Ρώμη) απεσταλμένου τού αυτοκράτορα, γιατί ο Μονκάδα λειτουργούσε πάντοτε σε συνεργασία με τον Σαρλ ντε Λαννόυ, τον αντιβασιλέα στη Νάπολη:

«Δεν μού αρέσει πολύ το άτομο τού Δον Ούγκο για αυτή τη θέση, γιατί είναι πάντοτε ενωμένος στη γνώμη με τον αντιβασιλέα, εκείνον που είχε συνάψει την ειρήνη με τη Γαλλία, με την οποία ο αυτοκράτορας θα μπορούσε να διοικεί ολόκληρη την Ιταλία με έναν βασιλιά των όπλων…»

(A me non piace molto la persona di D(on) Ugo per questo effetto, perchè è stato sempre unito al parere del Vicerè, ch’ era che fatta la pace con Francia l’Imperatore potrebbe comandar a tutta Italia con un Rey d’ armas…)

[Pierantonio Serassi (επιμ.), Lettere del Conte Baldessar Castiglione, ora per la prima volta date in luce, 2 τόμοι, Πάδουα, 1769-71, ii, 37, επιστολή γραμμένη στη Σεβίλλη στις 26 Απριλίου 1526].

Ο αυτοκρατορικός καγκελλάριος Μερκουρίνο Γκαττινάρα είχε μόλις διαβεβαιώσει τον Καστιλιόνε ότι ο καρδινάλιος Κολόννα δεν είχε ποτέ παραλάβει «αποστολή» από τον Κάρολο Ε΄ και ότι μόνο προσφάτως είχε εξουσιοδοτηθεί, να ενταχθεί στους συμβούλους τού Καρόλου τούς απεσταλμένους στη Ρώμη, επειδή ο Κολόννα ήθελε να επιστρέψει στην πόλη για επίσημο σκοπό, υποψιαζόμενος ότι ο Κλήμης θα εντασσόταν στην ενετο-γαλλική ένωση. Ο Κολόννα είχε αποσυρθεί από τη Ρώμη στο Μαρίνο με το πρόσχημα τής ασθένειας [στο ίδιο, σελ. 37-38]. Για την ταραχώδη και τραγική σταδιοδρομία τού Καρόλου Γ’, δούκα των Βουρβώνων, βλέπε André Lebey, Le Connétable de Bourbon (1490-1527), Παρίσι, 1904, ιδιαίτερα σελ. 303 και εξής, ενώ για τη σχεδόν εξίσου ατυχή σταδιοδρομία τού Μονκάδα βλέπε Caspar de Baeza, «Vida de el famoso caballero D. Hugo de Moncada», στο Colección de documentos inéditos para la historia de España, xxiv (Μαδρίτη, 1854, ανατυπ. Νέντελν, Λιχτενστάιν, 1966), 15-76 και «Correspondencia de D. Hugo de Moncada… con el rey católico y el emperador Carlos V.», στο ίδιο, σελ. 79-514, ιδιαίτερα σελ. 281 και εξής.

[←53]

Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 91, σελ. 215. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που συγκλήθηκε στη Ρώμη την Παρασκευή 1 Ιουνίου 1526, ο καρδινάλιος Ιννοτσέντσο Τσίμπο διάβασε επιστολή από τον Μπούργκιο, τον αποστολικό νούντσιο στην αυλή τού Λουδοβίκου Β΄, «η οποία [επιστολή] επισήμαινε την άφιξη των Τούρκων στην Ουγγαρία» (quibus significabat adventum Turcarum in Ungariam) [Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia: Acta Miscellanea, Reg. 31 (προηγουμένως Arm. XII, τομ. 122: Anno 1517 usque ad 1534, Acta Consistorialia diversa), εφεξής αναφερόμενο ως Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 196 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

[←54]

Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλα 196-197:

«Στη Ρώμη, την Τετάρτη 13 Ιουνίου 1526, έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο. … Ο Αγιότατος κύριός μας μίλησε για συνομοσπονδία που ξεκίνησε με τον χριστιανικότατο βασιλιά και άλλους χριστιανούς ηγεμόνες για την υπεράσπιση τής Αγίας Έδρας, για τη γενική ειρήνη [!] και τη διατήρηση και επαύξηση τής ορθόδοξης πίστης, καθώς και για γενική εκστρατεία των χριστιανών ηγεμόνων εναντίον των Τούρκων, εχθρών τού χριστιανικού ονόματος. Ο σεβασμιώτατος [καρδινάλιος Ιννοτσέντσο] Τσίμπο διάβασε επιστολή των αποστολικών νούντσιων απευθυνόμενη στον Αγιότατο πατέρα μας, με την οποία αναφέρονταν στην απειλή τού Μεγάλου Τούρκου εναντίον τού βασιλείου τής Ουγγαρίας και ότι ο βασιλιάς [Λουδοβίκος Β΄] και όλοι οι άρχοντες και ο λαός με όλα τα αγαθά τους επιθυμούσαν να αντισταθούν στους Τούρκους για την υπεράσπιση τού εν λόγω βασιλείου…»

(Rome die Mercurii 13 Iunii, 1526, fuit consistorium. … Sanctissimus dominus noster fecit verbum de confederatione inita cum Christianissimo rege et aliis principibus Christianis pro defensione huius Sancte Sedis et pro pace universali [!] et conservatione et augumento orthodoxe fidei et pro generali expeditione principum Christianorum contra Turcas, hostes nominis Christiani. Reverendissimus [Cardinalis Innocentius] Cibo legit litteras nuncii apostolici directas sanctissimo domino nostro quibus significabat comminationem Magni Turce versus regnum Ungarie et quod rex et omnes domini et populi cum omnibus eorum bonis volunt desistere Turcis pro defensione dicti regni…).

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 214-15.

Ο Μπούργκιο είχε ήδη προειδοποιήσει την παπική κούρτη ότι ο Λουδοβίκος Β΄ και οι Ούγγροι βαρώνοι διεξήγαγαν μια κωμωδία άμυνας εναντίον των Τούρκων. Η κατάσταση φαινόταν απελπιστική. Αν ο πάπας ήταν σε θέση να στείλει 200.000 δουκάτα, κάτι θα μπορούσε να γίνει. Παρέχοντας μικρότερο ποσό θα ήταν σαν να πετά τα χρήματα από το παράθυρο. L. Kupelwieser, Die Kämpfe Ungarns mit den Osmanen bis zur Schlacht bei Mohács, 1526, Βιέννη και Λειψία, 1895, σελ. 222-23.

[←55]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecanccellarii (από to Archivum Consistoriale), Reg. 3, φύλλο 117, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 197.

[←56]

Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 135: «Στη Ρωμη την Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου 1527 … στην οποία (φιλολογική) ανάγνωση τέσσερις και περισσότερες ώρες καταναλώθηκαν, για την εξέταση περισσότερων από εικοσιπέντε σελίδες από διάφορα υλικά …» (Rome die Mercurii XVIIII mensis Decembris MDXXVII … in quarum (litterarum) lectione quattuor hore et plus consumpte sunt, excedebant enim folia vigintiquinque super diversis materiis).

Σύμφωνα με τα Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 206, o καρδινάλιος ντε Τσέζι διάβασε σε εκκλησιαστικό συμβούλιο το κείμενο τής καταγγελίας τού Κλήμεντα από τον Κάρολο το Σάββατο 29 Δεκεμβρίου 1526 και «σε τέσσερις αναγνώσεις, τέσσερις και περισσότερες ώρες δαπανήθηκαν» (in quatuor lectionibus quatuor hore (MS. horis) et ultra consumpte (MS. Conscripte!) sunt).

Όμως η ανάγνωση πρέπει να έγινε στις 19 τού μηνός, μέρα για την οποία ο Βενιέρ έγραφε στην κυβέρνησή του: «Διαβάστηκε σε εκκλησιαστικό συμβούλιο η διαμαρτυρία που έστειλε ο αυτοκράτορας ότι δεν θα συνάψει τη συμφωνία και θα συγκαλέσει γενική σύνοδο εναντίον τού πάπα» (In concistorio ha fatto lezer il protesto li ha mandato Cesare, che non si facendo l’ acordo, chiamerà un Concilio general contra il Papa) [Sanudo, Diarii, xliii, 494 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 580].

Ο Κλήμης, επανεξετάζοντας ένα σοβαρό βήμα, ως συνήθως, είχε απευθύνει μαλακότερο σημείωμα στον Κάρολο στις 25 Ιουνίου (1526), αλλά δυστυχώς ο παπικός νούντσιος Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε το έλαβε μόνο αφού είχε παρουσιάσει στον Κάρολο το κείμενο τής 23^ης τού μηνός, το οποίο τού είχε ζητηθεί να παρακρατήσει. Για την όλη υπόθεση σημειώστε Pastor, Hist. Popes, ix (ανατυπ. 1950), 313-17, 351-58 και παραρτ. αριθ. 43, σελ. 501-2 και Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 217-19, 242-46 και παραρτ. αριθ. 110, σελ. 745 και βλέπε Serassi, Lettere del Conte Baldessar Castiglione, τομ. II (1771), σελ. 86-88, 90 και εξής. Ο Καστιλιόνε εύρισκε πολύ δύσκολη την επικοινωνία με την παπική κούρτη [πρβλ. στο ίδιο, σελ. 120].

[←57]

G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of… State Papers…. Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 417, σελ. 424. Ο Κάρολος Ε΄ είχε φύγει από την Ολλανδία στις 26 Μαΐου 1522, παρέμεινε στην Αγγλία μέχρι τις 6 Ιουλίου και έφτασε στο Σανταντέρ στις 16 τού μηνός. Οι Τούρκοι και οι Λουθηρανοί αποτελούσαν τις κύριες τότε ανησυχίες του. Bλέπε Adolf Wrede (επιμ.), Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V., IΙΙ (Γκότα, 1901, ανατυπ. Γκόττινγκεν, 1963), 215 και εξής, 226 και εξής.

[←58]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 64, σελ. 155, Charriere, Negociations, i, 113, σημείωση, Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547) σελ. 28-29. Σε αυτή την περίπτωση ο Κριστόφορο ντε Φρανγκιπάνι είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από Αψβούργο αξιωματικό και βρισκόταν τότε υπό κράτηση στο Ίννσμπρουκ [Lanz, ό. π.]. Σε προηγούμενα χρόνια ο Κριστόφορο είχε περάσει κάποιον καιρό στη φυλακή στη Βενετία, έχοντας επί μακρόν υπηρετήσει τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό (περίπου από το 1504), για το οποίο βλέπε Simeon Ljubic, Commissiones et Relationes venetae, I (1876), σελ. 112, 118, 136-37, 139, 141. Οι Φρανγκιπάνι είχαν υπάρξει κληρονομικοί άρχοντες τής Σένια (Senj) επί γενιές, όταν ο Ματτίας Κόρβινους πήρε την πόλη από αυτούς (το 1469), υποσχόμενος αποζημίωση για την απώλειά τους. Ο Κόρβινους είχε κρατήσει τη Σένια για είκοσι χρόνια, «χωρίς κανένα λόγο για αποζημίωση» (nulla propterea data compensa), αν και οι Φρανγκιπάνι ανέκτησαν την πόλη υπό τον διάδοχο τού Κόρβινους, τον Λάντισλας (1490-1516). Όμως οι Ούγγροι ανακατέλαβαν την πόλη και οι Φρανγκιπάνι είχαν προσπαθήσει να την ξαναπάρουν την άνοιξη τού 1523, τότε που είχαν κάνει έκκληση στον πάπα Αδριανό ΣΤ’ για βοήθεια [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 432, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλα 149-150]. Angelo Mercati, Dall’ Archivio Vaticano…, Πόλη Βατικανού, 1951, σελ. 106 και σημείωση 27 (Studi e testi, αριθ. 157). Sanudo, Diarii, xxxiv, 91, 95, 96, 100, 156.

Όποια κι αν ήταν η αλήθεια για την κατηγορία τού Φερδινάνδου, ο Κριστόφορο ντε Φρανγκιπάνι δεν είχε ακολουθήσει πρακτική διαπραγμάτευσης με τούς Τούρκους. Η σταδιοδρομία του είναι γνωστή και υπάρχουν συχνές αναφορές γι’ αυτόν στα έγγραφα αυτής τής περιόδου [πρβλ. Sanudo, Diarii, xl, 47, 59-60, 112, 152, 421, 457, 842, 884, για τα έτη 1525-1526]. O Sanudo, στο ίδιο, στήλες 59-60 διασώζει κατατοπιστική επιστολή από τον Κριστόφορο, γραμμένη στη Βούδα στις 14 Σεπτεμβρίου 1525 προς Ενετό πατρίκιο, που λέει:

«Έχοντας εμείς εγκαταλείψει τον επιφανέστατο οίκο τής Αυστρίας, τον οποίο έχουμε υπηρετήσει για 20 χρόνια, … και έχοντας δει το πατρικό βασίλειο [Ουγγαρία] να δέχεται εισβολή από το πανίσχυρο χέρι τού Άρχοντα Τούρκου, θα ζητήσουμε άδεια από τον οίικο μας τής Αυστρίας κλπ.»

(… Avendo nui abandonato la illustrissima casa de Austria, a la quale havemo servito per 20 anni,… et visto el paterno regno esser invaso per la potente mano del Signor turcho,… tolesemo licentia da la nostra casa de Austria etc.).

Βρίσκω πρωτότυπη επιστολή από τον Κριστόφορο προς τον πάπα Κλήμεντα Ζ΄, γραμμένη επίσης στη Βούδα ένα μήνα νωρίτερα, στις 9 Αυγούστου 1525, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ, iii, φύλλο 226. Ο Κριστόφορο βρισκόταν σε διαρκή αντίθεση με τον Λάντισλας Σάλκαϊ (Szalkai), προσφάτως εκλεγμένο αρχιεπίσκοπο τού Γκραν και ηγέτη τής ουγγρικής αυλικής παράταξης (Hofpartei), τον οποίο είχε κατηγορηθεί ότι είχε προσπαθήσει να δολοφονήσει [Sanudo, στο ίδιο, στήλη 112]. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1525 ο Στέφεν Μπρόντεριτς έγραφε στον πάπα από τη Βούδα ότι ο αρχιεπίσκοπος τού Γκραν και ο Κριστόφορο είχαν «αυτή τη στιγμή» (hac ipsa hora) καταλήξει σε συμφωνία [Lettere di principi, τομ, iii, φύλλο 304].

Ο Κριστόφορο ήταν μια από τις ξεχωριστές στρατιωτικές φυσιογνωμίες τής εποχής του. Τόσο ο Φερδινάνδος τής Αυστρίας όσο και ο Λουδοβίκος Β΄ ήθελαν να διατηρήσουν τις υπηρεσίες του. Μετά την ουγγρική ήττα στο Μόχατς το 1526, οι Αψβούργοι απέκτησαν τη Σένια. Ο Κριστόφορο μπήκε στην υπηρεσία τού Ιωάννη Ζαπόλυα, βοεβόδα τής Τρανσυλβανίας και διεκδικητή τού θρόνου τής Ουγγαρίας [πρβλ. γενικά Sanudo, Diarii, xliii, 121-23, 145, 274 και εξής, 475, 483, 620, 628, 705, και αλλού]. Το 1527 η επικράτεια των Φρανγκιπάνι είχε φθαρεί πολύ από την τουρκική τριβή και την αυστριακή παρέμβαση [πρβλ. Ljubic, Comm. et Relationes, II (1877), σελ. 38-39]. Για τον Κριστόφορο, ο οποίος (όπως έχουμε σημειώσει) εμφανίζεται συχνά στον Sanudo, βλέπε Rawdon Brown, Ragguagli sulla vita e sulle opere di Marin Sanuto, Βενετία, 1837, μέρος ii, σελ. 98 και εξής. Ο Sanudo, xlvi, 197 μάς παρέχει επίσης επιστολή (της 9^ης Οκτωβρίου 1527 από την Gemona), που περιγράφει τον θάνατο τού Κριστόφορο από βολή αρκεβουζίου στο Βάραζντιν (Varazdin) στις 27 Σεπτεμβρίου τού προηγουμένου έτους.

[←59]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ, iii, φύλλα 38, 47, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Η επιστολή αυτή είναι γραμμένη στο Μόντρους (Modrusii) στις 20 Φεβρουαρίου 1525:

«Οι γιοι μου κι εγώ, καθώς και οι υπήκοοί μου, προσφέρουμε αιώνιες ευχαριστίες στην Αγιότητά σας, για τη στήριξη και την ενίσχυση την οποία η Αγιότητά σας έχει κρίνει σκόπιμο να μάς παράσχει. Την χρειαζόμασταν ιδιαιτέρως. Κατά μήκος αυτών των συνόρων οι Τούρκοι φοβούνται το όνομα τής Αγιότητάς σας και τώρα ιδιαίτερα, που υπάρχει σχεδόν τέλος τού πολέμου μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων, λόγω τής παρέμβασης τού Θεού και τής Αγιότητάς σας….»

(Ego enim et filii mei una cum subditis meis Sanctitati vestre gratias agimus immortales ob suffragio et subsidio [sic] quod eadem Sanctitas vestra dignata est nobis prestare. Indigebamus valde. In hiis confinibus Turchi timent nomen Sanctitatis vestre et nunc presertim quum inter Christianorum principes (Deo et Sanctitate vestra mediante) prope est bellorum extinctio….)

«Όμως υπάρχει ανάγκη για εκστρατεία πολύ γρήγορα, γιατί οι Τούρκοι ζουν εν μέσω συνεχών στρατιωτικών προετοιμασιών. Νέα κακά ακολουθούν τα παλιά. Οι Τούρκοι έχουν αποφασίσει να απορροφήσουν εμένα και τη χώρα μου. Όλοι οι γύρω γείτονές μου, κόμητες και βαρώνοι, οι οποίοι έχουν μια γνώμη και επιμένουν στην ειρήνη, έχουν στείλει να αποτίσουν φόρο τιμής στον Τούρκο. Όμως εγώ έχω αποφασίσει να προτιμήσω τον θάνατο από την αμαρτία.. Παρά το γεγονός ότι είμαι γέρος, στέκομαι ως συνεχής φρουρά εναντίον των Τούρκων από τη μία πλευρά και ο γιος μου Φερδινάνδος [κάνει το ίδιο] από την άλλη, για τη φύλαξη και την υπεράσπιση τής χώρας μου, ενώ συχνά εμπλεκόμαστε σε μάχες. Φέτος οι Τούρκοι άρπαξαν σε αιχμαλωσία πάνω από 2.000 άτομα από τη χώρα μου. Ο άλλος γιος μου, ο Κριστόφορο, βρίσκεται στην Ουγγαρία και λαμβάνει μισθό από τον γαληνότατο βασιλιά [Λουδοβίκο Β΄]. Πάρα πολλοί άλλοι κίνδυνοι μάς απειλούν, όπως θα εξηγήσει πληρέστερα στην Αγιότητά σας ο απεσταλμένος μου, ενώ επειδή δεν μπορώ να αντισταθώ πια, αναζητώ με τη χώρα μου καταφύγιο κάτω από την κηδεμονία τής Αγιότητάς σας και τής Αγίας Αποστολικής σας Έδρας, στης οποίας την επιμέλεια, την προστασία και υπεράσπιση σε όλα και μέσω όλων των πραγμάτων παραδίδω και παραιτούμαι [ο ίδιος]. Μακάρι να παραλάβει η Αγιότητά σας εμένα, τούς γιους μου και το κράτος μου, την πόλη, τα φρούρια και όλα τα εδάφη μου, πριν μάς καταβροχθίσει το ερπετό που βοά»

(Indiget tamen celeri expeditione, quia Turchi in continuo paratu exercitus existunt. Mala super mala imminent. Turchi deliberaverunt absorbere me et comitatum meum. Circumvicini mei comites et barones qui sunt concordati et qui pro concordio instant et miserunt ut tributum tradant Turcho. Ego autem decrevi potius velle mori quam peccare. Ego licet senex contra Turchas de continuo ab uno et Ferdinandus filius meus ab alio lateribus in custodiam et deffensionem comitatus mei invigilamus et sepe preliamur. Hoc anno Turchi ultra duas mille animas in captivitatem in comitatu meo abduxerunt. Alter filius meus Christoforus est in Hungaria et a serenissimo rege habet stipendium, et alia plurima pericula nobis imminent ut hic nuntius meus plenius Sanctitati vestre exponet, et quoniam amplius resistere non valeo, ego cum comitatu meo sub Sanctitatis vestre vestreque Sancte Sedis Apostolice presidium confugio: et sub suis custodia, protectione, et deffensione in omnibus et per omnia trado et relinquo. Accipiat Sanctitas vestra me, filios meos, et statum meum, civitatem, arces, et loca omnia mea antequam serpens rugiens devoret nos)

κλπ. Η επιστολή υπογράφεται από το χέρι τού ίδιου τού Μπερναρντίνο. Ήταν από καιρό σημαντική φυσιογνωμία στις υποθέσεις τής Κροατίας και τής Δαλματίας. Πρβλ. Jos. Gelcich και Lajos Thallóczy, Diplomatarium Ragusanum, Βουδαπέστη, 1887, αριθ. 414, 416, σελ. 665, 668, επίσης σελ. 819.

[←60]

Sanudo, Diarii, xl, 700. Σύμφωνα με επιστολή τού Μπράγκαντιν με ημερομηνία 30 Ιουνίου 1525, ο σαντζακμπέης τής Βοσνίας είχε αναφέρει ότι είχε σκοτώσει τον πρεσβευτή και τούς συνοδούς του, επειδή δεν έφερναν τιμαλφή στον σουλτάνο: «και επειδή δεν είχε χρήματα να στείλει ούτε τιμαλφή, τον έκοψα σε κομάτια μαζί με όλους τούς δικούς του» (et perchè non havia danari non volse mandarlo, et lo ha taiato a pezi con tutti li soi) [στο ίδιο, xxxix, 268].

Πρβλ. Popescu, Stellung d. Papstthums, σελ. 50 και εξής.

[←61]

Sanudo, Diarii, xl, 824: «… protestando si ‘l non farà questo, Soa Maestà si acorderà cοn l’ Imperator e lo farà signor dil mondo».

[←62]

Sanudo, Diarii, xli, 96.

[←63]

Jos. Von Hammer-Purgstall, «Mémoire sur les premières relations diplomatiques entre la France et la Porte», Journal asiatique, X (1827, ανατυπ. 1965), 19-45, ιδιαίτερα 23-26, αναφερόμενο επίσης από Charrière, Négociations, i, 114-15. σημείωση. Για την πρώτη γαλλική πρεσβεία στην αυλή τού δόγη (το 1525), βλέπε τη δήλωση τού Ιμπραήμ πασά (που έγινε στις 2 Ιουνίου 1533 και αναφέρεται από τον von Hammer, ό. π.) στην εργασία τού Anton Von Gévay (επιμ.), Urkunden und Actenstücke zur Geschichte der Verhältnisse zwischen Österreich, Ungern und der Pforte im XVI. und XVII. Jahrhunderte, 3 τόμοι, Βιέννη, 1838-42: Gesandtschaften König Ferdinands I. an Sultan Suleiman I. 1532 – 1536, τομ. II, μέρος I, σελ. 22 και για την επίδειξη από τον Ιμπραήμ τού ρουμπινιού στους απεσταλμένους τού Φερδινάνδου, τον Τζερόμ τής Ζάρα και τον Κορνέλιους Σάππερ βλέπε στο ίδιο, σελ. 27. Oι τρεις τόμοι τού Von Gévay, ο πρώτος σε πέντε μέρη (καθένα με χωριστή αρίθμηση σελίδων), ο δεύτερος σε τρία μέρη (με χωριστή αρίθμηση σελίδων) και ο τρίτος επίσης σε τρία μέρη (και με χωριστή αρίθμηση σελίδων), παρέχουν πολύτιμες πηγές —αναφορές, επιστολές, οδηγίες, υπομνήματα— από τα Haus-, Hof- και Staatsarchiv (στο Österreichisches Staatsarchiv, Βιέννη) σχετικά με έντεκα αυστριακές πρεσβείες στην Πύλη από το 1527 μέχρι τo 1541. Σημειώστε επίσης von Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches, iii (Βούδα)Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 136, μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’ empire ottoman, v (1836), 194. Την αναφορά τού Ιμπραήμ πασά στο δαχτυλίδι (et ego illum emi) ο Hammer μεταφράζει «…το αγόρασα στη συνέχεια» (… ich kaufte denselben hernach), το οποίο ο Hellert μετατρέπει εσφαλμένα «…το οποίο στη συνέχεια πέρασε στην κατοχή μου» (… il est depuis passé en ma possession) και αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα παραπλανητικών παραφράσεων στη μετάφραση τού Hellert.

[←64]

Sanudo, Diarii, xli, 119:

«…O Τζιοβάννι ντε Φρανγκιπάνι ήταν γιος τού κόμη Αντρέα, εξάδελφος τού κόμη Μπερναρντίνο, πατέρας τού κόμη Κριστόφορο και δικός μας ευγενής, … και πηγαίνοντας στην Κωνσταντινούπολη ήταν εκεί στο όνομα τού βασιλιά τής Γαλλίας, … ενώ πηγαίνοντας στη Γαλλία για να βρει τον βασιλιά, έφερε εκεί εντολές και επιστολές τού Άρχοντα [Τούρκου] γραμμένες και σφραγισμένες σε χρυσό ύφασμα, όπως και εκείνες που είχε από τον δικό μας απεσταλμένο»

(… Zuan di Frangipani fo fiol dil conte Andrea, zerman dil conte Bernardin, padre dil conte Cristoforo et nobile nostro…, el qual vien da Constantinopoli, stato lì per nome dil re di Franza … et va in Franza a trovar il Re, porta li mandati e lettere dil Signor scritte et in panno d’ oro bollate, sicome si have dal nostro Orator).

Ο Φρανγκιπάνι ενημέρωνε τούς Ενετούς ότι ο Μεγάλος Τούρκος (Gran Turco) ετοίμαζε δύο εκστρατείες, για να πάει τόσο από τη στεριά όσο και από τη θάλασσα, μια εναντίον τής Ιταλίας (ιδιαίτερα τής Απουλίας) και την άλλη εναντίον τής Βλαχίας (Valachia), αλλά ότι ο σουλτάνος είχε διαβεβαιώσει τον βασιλιά τής Γαλλίας ότι θα τηρούσε την τριετή εκεχειρία που είχε γίνει με την Ουγγαρία. Οι Ενετοί, έχοντας πάρει «άλλες ειδοποιήσεις» (altri avisi) από τον βαΐλο τους στην Ισταμπούλ, δεν πίστευαν την αναφορά τού Φρανγκιπάνι.

Ο Φρανγκιπάνι μετέφερε δύο επιστολές προς τον σουλτάνο, μια από τη Λουΐζα τής Σαβοΐας και την άλλη από τον Φραγκίσκο, την οποία είχε γράψει κατά τη διάρκεια τής φυλάκισής του. Περνώντας μέσα από εδάφη τού Φερδινάνδου, ο Φρανγκιπάνι μετέφερε τις βασιλικές επιστολές στις μπότες του [Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 30]. Στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XL, τομ. 8, αριθ. 454, φύλλο 262 υπάρχει σημείωμα γραμμένο στη Ρώμη στις 14 Οκτωβρίου 1524 από τον Κλήμεντα Ζ΄, απευθυνόμενο

«Προς τον κόμη Μπερναρντίνο και τούς γιους των Φρανγκιπάνι» (Comiti Bernardino et filiis de Fringepanibus): «Ακούσαμε, … όχι χωρίς άγχος στην ψυχή μας, ότι η επικράτειά σας και ολόκληρη η επαρχία τής Κροατίας παρενοχλούνται από τουρκικές επιδρομές και ότι τις μέρες αυτές ο επικείμενος κίνδυνος για τούς ανθρώπους είναι μεγάλος…»

(Audivimus…, non sine animi nostri sollicitudine, dominium vestrum et totam istam Croatie provinciam excursionibus Turcarum vexari et maius in dies periculum populis istis imminere…)

Ο πάπας τού υποσχόταν βοήθεια και τον προέτρεπε να επιμείνει στον αγώνα εναντίον των Τούρκων.

[←65]

Charrière, Négociations, i, 117, μετάφραση τού τουρκικού κείμενου τής επιστολής τού δόγη προς τον Φραγκίσκο Α’:

«… Εσύ που είσαι ο Φραγκίσκος, ο βασιλιάς τής χώρας τής Γαλλίας, έχεις στείλει επιστολή στην Πύλη μου, στο άσυλο των ηγεμόνων, με τον πιστό σου εκπρόσωπο Φρανγκιπάνι. Ο εχθρός έχει καταλάβει τη χώρα σου [το δουκάτο τού Μιλάνου] και βρίσκεσαι σήμερα στη φυλακή και ζητάς τώρα βοήθεια και διάσωση για την απελευθέρωσή σου»

(… Toi qui es François, roy du pays de France, vous avez envoyé une lettre à ma Porte, asile des souverains, par votre fidèle agent Frankipan; …. vous avez fait savoir que l’ ennemi s’ est emparé de votre pays, et que vous êtes actuellement en prison, et vous avez demandé ici aide et secours pour voire délivrance).

Πέρα από την ανατολίτικη ρητορική τής επιστολής τού σουλτάνου, ο Φραγκίσκος πήρε διά ζώσης (viva voce) από τον Φρανγκιπάνι την τουρκική διαβεβαίωση για βοήθεια, που δεν παρεχόταν σαφώς στην επιστολή [πρβλ. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 33-35], πράγμα που ήταν εξίσου καλό, αφού ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Γένουα, ο Λόπε ντε Σορία, προμηθεύτηκε αντίγραφο τής επιστολής, που είχε στείλει στον Κάρολο στις 15 Ιουλίου 1526 [Pascual de Cayangos, Calendar of Letters, Despatches and State Papers,… Spain, iii, μέρος 1 (Λονδίνο, 1873), αριθ. 189, σελ. 801]. O Ursu, ό. π., σελ. 35 πιστεύει ότι ο Κάρολος παρακινήθηκε να συνάψει τη συνθήκη τής Μαδρίτης με τον Φραγκίσκο (στις 14 Ιανουαρίου 1526) από «τον θόρυβο των εξοπλισμών στην Κωνσταντινούπολη» (le bruit des armements à Constantinople), τούς οποίους ετοίμαζε ο Σουλεϊμάν «για να ελευθερώσει τον βασιλιά τής Γαλλίας» (à mettre en liberté le roi de France) [πρβλ. σελ. 33-34], αλλά αυτό δύσκολα μπορεί να συνέβαινε, επειδή ο Φρανγκιπάνι έφτασε στην Ισταμπούλ μόνο στις αρχές Δεκεμβρίου και για να είχε φτάσει στην Ισπανία «ο θόρυβος των εξοπλισμών» (le bruit des armements) από τις αρχές Ιανουαρίου 1526, οι τουρκικές προετοιμασίες έπρεπε να είχαν προηγηθεί τής άφιξης τού Φρανγκιπάνι στον Βόσπορο.

[←66]

Charrière, Négociations, i, 119-21: «Παραλήφθηκε από εμάς η επιστολή, την οποία μάς έφερε ο Τζιοβάννι Φρανγκιπάνι…» (Reddite sunt nobis littere quas Ιoanni Frangiapano ad nos deferendas dedisti…) κλπ., αν και ο Charrière αμφιβάλει αν στάλθηκε ποτέ αυτή η επιστολή. O Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 36 είναι βέβαιος ότι η επιστολή στάλθηκε, επειδή στις 18 Ιουλίου 1526 ο Φρανγκιπάνι είναι γνωστό ότι περίμενε να ευαρεστηθεί ο Φραγκίσκος Α’, για να πάρει την απάντησή του στον σουλτάνο [σύμφωνα με το Bibl. Nat., MS. Clairambault 1215, φύλλο 69, για το οποίο πρβλ. Alexandre Tausserat-Radel (επιμ.), Correspondance politique de Guillaume Pellicier, ambassadeur de France à Venise 1540-1542, Παρίσι, 1899, εισαγωγή, σελ. X].

Mε τη συνθήκη τής Μαδρίτης και τούς όρους υπό τούς οποίους απελευθερώθηκε, ο Φραγκίσκος υποτίθεται ότι δεσμευόταν σε κοινή προσπάθεια με τον αυτοκράτορα «εναντίον των απίστων, για την υπεράσπιση τού βασιλείου τής Ουγγαρίας και για το ξερρίζωμα τής καταραμένης μωαμεθανικής αίρεσης» (contre les infidelles pour la deffension du royaume d’ Ongrie et pour extirper la maudite secte mahometicque) [από τις οδηγίες τού Καρόλου Ε΄ προς τον κοντόσταυλο των Βουρβώνων και τούς επιτρόπους που διαπραγματεύονταν την απελευθέρωση τού βασιλιά, στο Charrière, I, 152, σημείωση και πρβλ. Lanz, I, 191, 197, 211].

[←67]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7 (από το Archivum Consistoriale), φύλλα 06-97:

«Στη Ρώμη την Παρασκευή 20 Απριλίου 1526 έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο και αποφασίστηκαν τα παρακάτω: … Ο αιδεσιμόταος κύριος καρδινάλιος διάκονος Τσίμπο διάβασε επιστολή τού γαληνοτάτου βασιλιά Ουγγαρίας προς τον Αγιότατο κύριό μας και το Ιερό Κολλέγιο, γραμμένη στις [είχε αφεθεί κενός χώρος για την ημερομηνία, που δεν συμπληρώθηκε ποτέ], με την οποία ανέφερε τον ερχομό τού Μεγάλου Τούρκου και τη μεγάλη εισβολή στην Ουγγαρία, η οποία θα ήταν καταστροφική για όλους και ιδιαίτερα για τον Αγιότατο κύριό μας, ο οποίος συμβουλεύτηκε τούς σεβασμιώτατους άρχοντες τι έπρεπε να κάνουν σε ένα τόσο σοβαρό θέμα και εξετάζοντας το ζήτημα κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι έπρεπε να σταλεί κάποιο χρηματικό ποσό στον ίδιο τον βασιλιά, ενθαρρύνοντάς τον ότι η Αποστολική Έδρα δεν θα τον απογοήτευε και θα πρόσφερε ό,τι μπορούσε για την υπεράσπισή του, καλώντας τούς εκπροσώπους όλων των χριστιανών ηγεμόνων, για να τούς ενημερώσει ότι το ουγγρικό ζήτημα βρισκόταν σε κίνδυνο, ώστε να το γνωστοποιήσουν στους ηγεμόνες τους και να καταστεί δυνατό να αντιμετωπιστεί ο άμεσος κίνδυνος»

(Rome die Veneris XX Aprilis MDXXVI fuit consistorium et expedita fuerunt infrascripta: … Reverendissimus dominus Cardinalis Cibo diaconus legit litteras serenissimi regis Ungarie ad sanctissimum dominum nostrum et Sacrum Collegium scriptas sub dato quibus significabat adventum Magni Turci et magna manu Ungariam invasuri, quod omnibus molestum fuit et presertim sanctissimo domino nostro, qui consuluit reverendissimos dominos quid agendum videretur in tam gravi negotio, et discussa materia fuit conclusum ut mitteretur aliqua pecuniarum summa ad ipsum regem, cum hortando ut animo non deficiat quoniam Sedes Apostolica pro eius defensione quicquid poterit expositura est, vocarenturque oratores omnium principum Christianorum eisque notificaretur quo in periculo res Ungarica versetur, ut suis principibus notum faciant et imminenti periculo providere possint).

Bλέπε επίσης στο ίδιο, Reg. 7, φύλλα 99, 99-100 (οι Ραγουσαίοι είχαν γράψει επίσης, επιβεβαιώνοντας την τουρκική προέλαση), 101.

[←68]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλο 103. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο, πού έγινε τη Δευτέρα 18 Ιουνίου (1526), o Τσίμπο διάβασε και άλλη επιστολή από τον νούντσιο στη Βούδα, με ημερομηνία 31 Μαΐου,

«στην οποία αναφέρεται ότι ο Μεγάλος Τούρκος βρίσκεται στο στρατόπεδο με τριακόσιες χιλιάδες άνδρες και θέλει να προχωρήσει προς την Ουγγαρία και με τούς Ούγγρους και άλλους θέλει να πολεμήσει, σκοπεύοντας να την υποτάξει» [στο ίδιο, φύλλο 103].

(quibus significabat Magnum Turchum esse in castris cum tricentis millibus armatorum et Ungariam versus venire volebat et cum Ungaris et aliis, qui cum eo pugnare volebant, pugnare intendebat)

Πρβλ. επίσης στο ίδιο, φύλλα 104-105, 105-106, 106-107 και φύλλο 107, όπου καταγράφεται το εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 27^ης Ιουλίου, στο οποίο διαβάστηκε επιστολή από τον νούντσιο, γραμμένη στη Βούδα στις 10 τού μηνός, «στην οποία αναφέρεται ότι ο Μεγάλος Τούρκος βρίσκεται μέσα στο Βελιγράδι με μεγάλο στρατό και ότι μέρος τού στρατού βρίσκεται πέρα από τον ποταμό Σάβα» (quibus significabat quod Magnus Turchus est intra Belgradam cum magno exercitu et quod pars exercitus est citra flumen Savii).

[←69]

Charrière, Négociations, i, 152-54, «γραμμένη στη Ρώμη … στις 30 Ιουλίου 1526, κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae… die ΧΧΧ Julii MDXXVI, pontificatus nostri anno tertio).

Για τις συνθήκες στην Ουγγαρία ακριβώς πριν από το Μόχατς πρβλ. Popescu, Stellung d. Papstthums, σελ. 52 και εξής. Στις 9 Φεβρουαρίου 1526 ο Κλήμης έγραψε επίσης στον Κάρολο Ε΄:

«…Πιστεύουμε ακόμη, με τη βοήθεια τού Θεού, στη σωτηρία τής Ουγγαρίας ακόμη και αυτή τη μέρα. Θα αυξήσουμε το χρηματικό ποσό που είχε σταλεί από τον μακαρίας μνήμης προκάτοχό μας Αδριανό. Έχουμε ήδη στείλει αρκετό κριθάρι, σιτάρι και όχι ευκαταφρόνητη ποσότητα μπαρουτιού, για τη διατήρηση των ακροπόλεων τής Κροατίας. Την πόλη τής Κλίσσας, που δύο φορές πολιορκήθηκε από τούς Τούρκους και σχεδόν καταλήφθηκε, πήραμε επίσης δύο φορές, με δική μας φροντίδα θα ελευθερώσουμε, όπως καθένα που έχει ανάγκη από βοήθεια σε αυτές τις περιοχές, έτσι ώστε φτάνει να μάς ζητήσουν να βοηθήσουμε και δεν μπορούμε να τούς εγκαταλείψουμε με κενή την ελπίδα βοήθειας…»

(…Tenuimus tamen deo adiuvante Ungariae salutem usque in hodiernum diem. Nos enim summam pecuniae, quae illuc a felicis recordations Adriano praedecessore nostro missa fuerat, auximus. Nos iam aliquotiens hordei, tritici, pulveris non mediocrem numerum ad sustentandas arces Croacie misimus. Nos urbem Clissum bis a Turcis obsessam et pene captam, nostro item bis sumptu, nostra cura liberavimus, ut quisque in eis regionibus opis indigus est, ita ad nos opem petitum advenit, quos nos non sinimus vacuos spei opisque discedere…).

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλο 423 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

Ο πάπας δεν υπερέβαλλε αναφερόμενος στις προσπάθειές του για τούς απειλούμενους χριστιανούς στην Ανατολική Ευρώπη, όπως μαρτυρούν πολυάριθμα κείμενα στα μητρώα τού Βατικανού. Πρβλ. Arm. xliv, τομ. 8, φύλλα 92, 93 (χωρίς ημερομηνία σημειώματα) και Acta Miscellanea, Reg. 7, ιδιαίτερα φύλλα 97 και εξής, 107 και εξής. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 17 Αυγούστου (1526) ο καρδινάλιος Πάολο ντε Τσέζι διάβασε επιστολές τού Πάουλ Τόμορυ (Paul Tomory), αρχιεπισκόπου τού Κάλοσα (Kalocza, Colocensis), παλαιού στρατιώτη που είχε πολεμήσει εναντίον των Τούρκων [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 172] και τού νούντσιου στην Ουγγαρία,

«από τις οποίες φαινόταν ότι ο Μεγάλος Τούρκος είχε αρχίσει να εισβάλλει στο βασίλειο τής Ουγγαρίας, ενώ διαβάστηκε και άλλη επιστολή γραμμένη από τον χριστιανικότατο βασιλιά τής Γαλλίας προς το Ιερό Κολλέγιο, με την οποία υποσχόταν ότι θα έκανε ό,τι μπορούσε εναντίον των απίστων και θα παρέμενε σε ένωση με τον αγιώτατο κύριό μας και με τούς άλλους χριστιανούς ηγεμόνες…»

(quibus significabant Magnum Turcham coepisse expugnare regnum Ungarie necnon legit alias litteras Christianissimi Francorum regis ad Sacrum Collegium scriptas quibus promittebat se facturum quicquid in se erat contra infideles et perseveraturum in liga cum sanctissimo domino nostro et aliis principibus Christianis…).

Ενώ ο Φραγκίσκος υποσχόταν στον Σουλεϊμάν τη φιλία του, τώρα ομολογούσε την υιική αφοσίωσή του στην Εκκλησία [Acta Miscell., Reg. 7, φύλλο 108]. Για τον καρδινάλιο ντε Τσέζι σημειώστε Εubel, ΙΙΙ, 17.

[←70]

Gioacchino Bernardi, «L’ Assedio di Milano nel 1526 dappresso una corrispondenza inedita di Francesco Guicciardini, commissario generale del Papa nell’ esercito dei Collegati», Archivio storico lombardo, v (anno xxiii, 1896), 245-354, ιδιαίτερα σελ. 323 και εξής, με περισσότερες από είκοσι επιστολές τού Guicciardini από τον Ιούλιο τού 1527. Οι επιστολές γράφτηκαν από τον Guicciardini προς τον διοικητικό προϊστάμενο (datario) τού Κλήμεντος Ζ΄, τον Ματτέο Τζιμπέρτι, τον οποίο ο Bernardi αποκαλεί λανθασμένα καρδινάλιο. Όλες αυτές οι επιστολές υπάρχουν φυσικά, με το πλήρες φάσμα των επιστολών τού Guicciardini, στο Pier Giorgio Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, VIII (Ρώμη, 1956), σελ. 287 και εξής και IX (1959), σελ. 3 και εξής (στο Fonti per la Storia d’ Italia).

[←71]

Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. IV, φύλλα 40, 47-48, 54, 67, 88. Την Κυριακή των Βαΐων τού 1526 ο Λουδοβίκος Β΄ τής Ουγγαρίας έγραφε στον Φερδινάνδο από τη Βούδα ότι ερχόταν αναμφίβολα μεγάλη τουρκική εισβολή:

«…Χθες λάβαμε επιστολή από τον Τρανσυλβανό βοεβόδα μας, με την οποία μάς ενημέρωσε ότι ο Τούρκος αυτοκράτορας, με όλες του τις δυνάμεις, έρχεται να εισβάλει και να καταλάβει την Τρανσυλβανία, φτιάχνοντας επίσης γέφυρες πάνω από τον Δούναβη, από τις οποίες θα περάσει τον στρατό του. Ο βοεβόδας, έχοντας τρομοκρατηθεί από τούς μεγάλους κινδύνους, ζήτησε ταπεινά βοήθεια από εμάς. Αυτό που μπορούμε εμείς να δώσουμε, με τις δικές μας υποθέσεις τόσο ταλαιπωρημένες, είναι καλύτερο να το γνωρίζει η γαληνότητά σας. Ούτε έχουμε αμφιβολία ότι ο Τούρκος δεν πρόκειται να επιτεθεί από αυτόν μόνο τον δρόμο, αλλά και από όλα τα άλλα μέρη. Ζητάμε και προτρέπουμε τη γαληνότητά σας, με όλους αυτούς τούς δεσμούς που παρεμβάλλονται μεταξύ μας, καθώς και από την κοινότητα τού κινδύνου, ο οποίος ελάχιστα λιγότερο αφορά τη γαληνότητά σας απ’ όσο εμάς τούς ίδιους, να θελήσετε και να μάς βοηθήσετε σε όλα τα πράγματα που μπορείτε, ενθαρρύνοντας και προτρέποντας τόσο την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα, τον κοινό μας αγαπητό αδελφό, όσο και τούς άλλους ηγεμόνες…»

(…Heri accepimus litteras a vaywoda nostro Transylvano, in quibus certiores facti sumus Turcarum imperatorem omnino totis viribus ad invadendam et occupandam Τransylvaniam venire, pontes etiam iam super Danubium factos esse, per quos exercitus ipse traducatur: vayvoda ipse tantis periculis territus auxilia a nobis suppliciter exposcit. Nos quid prestare possimus, rebus nostris ita afflictis, quis est qui melius norit quam serenitas vestra, neque dubitamus non illa solum via Turcam nos aggressurum, sed ex omnibus etiam aliis partibus: rogamus et obsecramus vestram serenitatem per omnia ea vincula quae nobis cum eadem intercedunt et per communitatem etiam periculorum quae paulo minus vestram serenitatem quam nos ipsos respiciunt [ut] velit et ipsa rebus omnibus quibus potest nobis subvenire et ad id tam Cesaream maiestatem fratrem nostrum communem carissimum quam alios principes hortari et inducere…)

[Lettere, τομ. IV, φύλλο 60].

Ο Λουδοβίκος χρειαζόταν χρήματα για να προσλάβει τσέχικο πεζικό. Έγραφε επίσης στον αυτοκράτορα. Ο τόνος είναι εκείνος τής τελευταίας πράξης μιας τραγωδίας και αντανακλάται σε επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον πάπα, γραμμένη στο Τύμπινγκεν στις 7 Απριλίου (1526), με την οποία στάλθηκε στον πάπα αντίγραφο τής επιστολής τού Λουδοβίκου [στο ίδιο, φύλλο 67].

Όπως έχουμε ήδη σημειώσει πιο πάνω (σελ. 243), ο Κάρολος κατηγορούσε τον Κλήμεντα Ζ΄ σε επιστολή γραμμένη προς τον Ούγκο ντε Μονκάδα από τη Γρανάδα στις 11 Ιουνίου 1526, ότι είχε παραλείψει να ενωθεί μαζί του, προκειμένου να αντιταχθούν αποτελεσματικά στην τουρκική εισβολή στην Ουγγαρία. Οι σχέσεις μεταξύ τού αυτοκράτορα και τού πάπα παρέμειναν πολύ εχθρικές μετά την Παβία. Ίσως άδικα ο Κάρολος κατηγορούσε τον Κλήμεντα ότι είχε απαλλάξει τον Φραγκίσκο από τον όρκο που «…τον δέσμευε να τηρεί τούς όρους τής συνθήκης τής Μαδρίτης» (…te solvisse illum a jurisjurandi vinculo quo mihi tenetur) [Lanz, Corr., i, αριθ. 92 και 94, σελ. 220]. Στις 6 Οκτωβρίου (1526) ο Κάρολος Ε΄ έγραψε στο Ιερό Κολλέγιο διαμαρτυρία εναντίον τού πάπα [στο ίδιο, i, αριθ. 95, σελ. 221]: «Έτσι, πολύ μεγάλη ζημιά γίνεται σε μένα από τον ποντίφηκα, υπέρ τού οποίου έκανα πολλά …» (Maxima igitur mihi a pontifice fit injuria, cujus in gratiam multa feci…). Πρβλ. στο ίδιο, I, αριθ. 96, σελ. 222-23 και αριθ. 99, σελ. 230-34.

[←72]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. IV, φύλλο 74. Η επιστολή αυτή, σχεδόν όπως άλλες σε αυτή τη σειρά, είναι η πρωτότυπη και υπογράφεται «T. Cardinalis Εboracensis»:

«Εν μέρει από τα σημειώματα τής Αγιότητάς σας προς εμένα και εν μέρει από την άλλη πλευρά από εκείνα που μού έγραψαν οι εδώ απεσταλμένοι στον βασιλιά, καταλαβαίνω με βαριά θλίψη πόσο μεγάλος κίνδυνος από τούς Τούρκους απειλεί όχι μόνο το βασίλειο τής Ουγγαρίας, αλλά ακόμη και ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη (εκτός αν σπεύσουν γρήγορα να ενωθούν οι επιθυμίες των ηγεμόνων). Εδώ εγώ δεν έχω πάψει, όπου μπορούσα να μελετήσω, να επαινώ συχνά τη γαληνότατη αυτή βασιλική μεγαλειότητα, έτσι ώστε να έχει η χριστιανική θρησκεία την αξιαγάπητη αυτή τάση, την οποία ο Καθολικός ηγεμόνας, αντάξια τόσο μεγάλων προς αποφυγή δεινών, επιδεικνύει πάντοτε με συνέπεια…»

(Partim vestre Sanctitatis ad me brevibus partim vero ex his que regii istic oratores ad me scripserunt gravissimo animi moerore intellexi quantum periculi atque discriminis non regno solummodo Hungarie sed etiam (nisi unitis principum animis mature occurratur) universe Christianitàti a Turcis immineat: hunc ego verum statum non destiti quocumque potui studio serenissime huic regie maiestati crebro commendare, que ut est Christiane religionis amantissima ita propensionem quandam Catholico principe dignam in tantis arcendis malis constanter semper exhibet…).

[←73]

O Sanudo παρακολουθούσε την τουρκική εκστρατεία τής άνοιξης και τού καλοκαιριού τού 1526 με προφανές ενδιαφέρον [Diarii, xli, 130, 139, 152, 153-54, κλπ., 314-15, 318, 407-10, 739, ιδιαίτερα 759 και XLII, 124, 147, 153-54, 191-92, 197, 233-41, 270-71, 331, 338-40, 346-49, 394, 406-7, 418-19, 512-13, 518-19, 547, 561-62, 605-7, 609, 656 και εξής, 753-56 και ιδιαίτερα 612-13, 646-48, 705 (για τον θάνατο τού Λουδοβίκου Β΄ όπως αναφέρεται στο κείμενο), 735-36]. Επστρέφοντας στη Βενετία από την Ισταμπούλ ο Πιέτρο Μπράγκαντιν, που είχε διατελέσει βαΐλος τής Δημοκρατίας στον Βόσπορο (1523-1526), σκιαγράφησε εντυπωσιακό πορτρέτο τού σουλτάνου Σουλεϊμάν, περιέγραψε τούς πασάδες και άλλους αξιωματικούς στην Πύλη και εκτίμησε το εισόδημα τού σουλτάνου σε 12.000.000 δουκάτα [στο ίδιο, xli, 525]. Πρβλ. Alberi, Relazioni, σειρά iii, τομ. III (1855), σελ. 99-112, αναφορά προς τη Γερουσία στις 9 Ιουνίου 1526.

Βλέπε το ημερολόγιο τού δόγη για την εκστρατεία στο Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d’ osman. Reiches, iii (Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 640-42 και πρβλ. την ανθηρή αλλά σύγχρονη περιγραφή τού Κεμάλ Πασαζάντε (Kemal Pasha Zade), Histoire de la campagne de Mohac, επιμ. και μεταφρ. Pavet de Courteille, Παρίσι, 1859, ιδιαίτερα σελ. 79 και εξής, 144 και εξής και την πιο προσγειωμένη αφήγηση τού L. Kupelwieser, Die Kämpfe Ungarns mit den Osmanen bis zur Schlacht bei Mohács, 1526 (1895), ιδιαίτερα σελ. 225-47, με χάρτη τού πεδίου τής μάχης και τής γύρω περιοχής [απέναντι από τη σελ. 246]. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος τής Αυστρίας και οι γείτονές του στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη εξεπλάγησαν απολύτως από την ουγγρική καταστροφή στο Μόχατς, για την οποία βλέπε τις επιστολές που δημοσιεύθηκαν από τον Anton Von Gévay, Urkunden und Actenstücke (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 63), i, μέρος 1 (1840), Gesandtschaft König Ferdinands I. an Sultan Suleiman I. (1527), αριθ. i-ix, xii, σελ. 1-10, 16 και εξής.

[←74]

Πρβλ. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 163, σελ. 169-70, έγγραφο με ημερομηνία 3 Απριλίου 1522, ενημέρωση από τον Κάρολο Ε΄ προς τον δόγη Αντόνιο Γκριμάνι για τις παραχωρήσεις στον Φερδινάνδο, αλλά βλέπε Karl Brandi, Kaiser Karl V.. 4^η έκδ., 2 τόμοι, Μόναχο, 1941-42, Ι, 117-20 και II, 115-16, για τις ημερομηνίες και τις λεπτομέρειες των παραχωρήσεων. Αποσπασμένοι για τρεις περίπου μήνες από τις διαπραγματεύσεις για την «ιερότατη ένωση» (sanctissima liga) τού Κονιάκ και τις προσπάθειες να προσελκύσουν σε αυτήν τον φευγαλέο Ερρίκο Η’, οι Ενετοί είχαν δώσει εκπληκτικά λίγη προσοχή στην τουρκική κίνηση στην Ουγγαρία. Όμως στις 28 Σεπτεμβρίου (1526) η Γερουσία εξέλεξε τον Μάρκο Μίνιο να πάει ως απεσταλμένος στον σουλτάνο Σουλεϊμάν για να τον συγχαρεί για τη μοναδική επιτυχία στο Μόχατς,

«έχοντας ο γαληνότατος Άρχοντας Τούρκος κερδίσει τη νίκη που αναφέρθηκε σε αυτό το Συμβούλιο [δηλαδή στη Γερουσία], τόσης σημασίας, την οποία καθένας καταλάβαινε καλά, και καταλαβαίνοντας επίσης ότι η Εξοχότητά του στέλνει στη Σινιορία μας ένα δικό του απεσταλμένο, ο οποίος υποθέτουμε δεν έρχεται για άλλο σκοπό, πέρα από το να κάνει σε εμάς συγχαρητήρια επίσκεψη για την εν λόγω νίκη»

(havendo el serenissimo Signor Turcho ottenuto la victoria nota a questo Conseglio, de quella importantia che ogniuno benissimo intende, et intendendose etiam sua Excellentia mandar alla Signoria nostra uno suo orator, elquale existimamo non ad altro effetto venire che per fare cum noi officio de congratulatione per la ditta victoria)

[Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 88 (104)], ενώ λίγο αργότερα αναφερόταν ότι ο Τούρκος απεσταλμένος είχε φτάσει στη Βενετία με επιστολή από τον Σουλεϊμάν, «με την οποία αναφέρεται … στη νίκη που πέτυχε εναντίον των Ούγγρων» (per lequal ne significa… la vittoria ottenuta contra Hungari) [Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 10 (χωρίς αρίθμηση σελίδων), επιστολή τής 13^ης Οκτωβρίου 1526 προς τον Γκάσπαρο Σπινέλλι, τον Ενετό γραμματέα στην Αγγλία και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 93 (109), επιστολή στις 29 Οκτωβρίου προς τον Αντρέα Ναβαγκέρο, τον Ενετό πρεσβευτή στην αυτοκρατορική αυλή στην Ισπανία]. Για την θλίψη τού Καρόλου Ε΄ με τα νέα τού Μόχατς σημειώστε την επιστολή τού Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε στις 24 Νοεμβρίου (1526) από τη Γρανάδα προς τον Νίκολας Σόνμπεργκ, τον αρχιεπίσκοπο τής Κάπουα, στην παπική κούρτη, στο Serassi, Lettere del Conte Baldessar Castiglione, τομ. II (1771), σελ. 114 και βλέπε σελ. 121-22.

Ο βασιλιάς Λουδοβίκος είχε κάνει περισσότερες από μια εκκλήσεις προς τον Κάρολο Ε΄ για βοήθεια κατά τα χρόνια πριν από το Μόχατς. Βλέπε την επιστολή τού Καρόλου προς αυτόν από το Μπούργκος στις 9 Απριλίου 1524, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. II, φύλλα 171, 177, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«…Γαληνότατε ηγεμόνα, αδελφέ και αγαπημένε τής αδελφής μας. Με μεγάλο πόνο ψυχής διαβάσαμε την επιστολή που μάς έστειλε η γαληνότητά σας από το Ποσόνιουμ [Μπρατισλάβα] στις 4 Φεβρουαρίου, η οποία αναφέρει άφθονα νέα, οι κίνδυνοι των οποίων δεν είναι μόνο δικοί σας αλλά κοινοί για την ασφάλεια ολόκληρης τής χριστιανικής κοινότητας. Γιατί μια τέτοια τεράστια στρατιωτική μηχανή, την οποία φτιάχνει, όπως λένε, ο βλάσφημος και ασεβής αιώνιος εχθρός μας, ο οποίος, μη όντας ικανοποιημένος από τις προηγούμενες νίκες του, ακόμη πιο ερεθισμένος και κατά κάποιον τρόπο δελασμένος από μια τόσο μεγάλη επιτυχία, προετοιμάζεται για πολύ μεγαλύτερη, σχεδιάζοντας χειρότερα για τούς ανθρώπους τού Θεού. Βέβαια, σε ό,τι μάς αφορά, θεωρούμε ότι κατά τα προηγούμενα χρόνια δεν παραλείψαμε τίποτε, με το οποίο θα προσπαθούσαμε να τον περιορίσουμε»

(…Serenissime princeps, frater, et sororie charissime. Non sine maximo animi dolore legimus quas ad nos misit litteras serenitas vestra ex Posonio die quarto Februarii quibus nobis abunde significavit quo in discrimine non sua tantum sed communis totius Christiane Reipublice salus versetur ob tam magnos apparatus bellicos quos profanus et impius sempiternus nostri nominis hostis facere dicitur, qui non contentus superioribus victoriis, immo magis incensus atque quodammodo tam prospero rerum successu allectus multo maiora parat, peiora in Dei populum machinatur. Certe quantum in nobis fuit nihil superioribus annis omisisse videmur quo ipsius conatus infringeremus),

κλπ.

Η επιστολή αυτή υπογράφεται από το χέρι τού ίδιου τού Καρόλου. Πρβλ. παρόμοια επιστολή, επίσης πρωτότυπη, από τον Λουδοβίκο προς τον Κάρολο, γραμμένη στη Βούδα στις 6 Ιανουαρίου 1525, στα Lettere di principi, τομ. III, φύλλο 27 και τη μακροσκελή επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Κλήμεντα Ζ΄ με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1526 στο ίδιο, τόμος IV, φύλλα 40, 47-48, άλλη στις 24 Μαρτίου [φύλλο 54 και αλλού].

Αν και ο βασιλιάς Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας εύρισκε ακόμη τούς Τατάρους μεγάλη απειλή «στα εδάφη μας τής Ρωσίας» (in terris nostris Russiae) [Acta Tomiciana, IX (Πόζναν, 1876), αριθ. 14, 50, σελ. 16, 45-46 και αλλού], ένιωσε φρίκη και φοβήθηκε από την έκταση τής επιτυχίας τού σουλτάνου στο Μόχατς, πιστεύοντας ότι η Πολωνία θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο επόμενος τουρκικός στόχος [στο ίδιο, αριθ. 2, 17 και εξής, 32-33, 71, 128, σελ. 1-2, 5, 18 και εξής, 30-32, 68, 132 και πρβλ. αριθ. 55, 66, και αλλού]. Τότε (το 1526) ο Ισπανός ανθρωπιστής και φιλόσοφος Juan Luis Vives προειδοποιούσε τη χριστιανοσύνη ότι η πολιτική διχόνοια θα οδηγούσε στην τουρκική υποδούλωση τής Ευρώπης [Vives, Obras completas, επιμ. και μεταφρ. Lorenzo Riber, 2 τόμοι, Μαδρίτη, 1947-48, ii, 39-74]. Ο τουρκικός κίνδυνος ήταν η «μεγάλη εμμονή» τού Vives [στο ίδιο, i, 143-44, 162 και εξής].

Για τον μεγάλο βαθμό στον οποίο ο Κλήμης Ζ΄ κλονίστηκε από την τουρκική νίκη στο Μόχατς, πρβλ. Stephanus Ehses, Concilium Tridentinum, τομ. IV: Acτorum pars prima, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου: Herder, 1904, εισαγωγή, σελ. xxv, με παραπομπές (αυτός ο τόμος, που εφεξής συντομογραφείται συνήθως ως Ehses, Conc. Trident., έχει εξαιρετική αξία για τη δεκαετία 1536-1545). Η μόνη σημαντική επιστολή σχετικά με το Μόχατς που παρέχεται από τον Lanz είναι η απάντηση τού Καρόλου Ε΄ (γραμμένη στη Γρανάδα στις 30 Νοεμβρίου 1526) σε επιστολή από τον Φερδινάνδο (γραμμένη στο Λιντς στις 22 Σεπτεμβρίου), επιβεβαιώνοντας την καταστροφή που είχε υποστεί ο γαμπρός τους Λουδοβίκος Β΄ στην τελευταία φοβερή του μάχη με τούς Τούρκους [Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 97, σελ. 224, 226]. Υπάρχει συνοπτική περιγραφή τού Μόχατς στη βιογραφία τού δόγη από τον R. B. Merriman, Suleiman the Magnificent, Καίμπριτζ, Mασσ., 1944, σελ. 85-96.

Ενώ βάσιμες φήμες εισέρρεαν στη Ρώμη όσον αφορά τη μάχη τού Μόχατς, όλοι οι παρόντες στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 19^ης Σεπτεμβρίου 1526 έμαθαν την πλήρη σημασία τής καταστροφής [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλα 109-110]:

«Ο αιδεσιμότατος κύριος καρδινάλιος ντε Τσέζις [Πάολο ντε Τσέζι] διάβασε επιστολή τού επιφανούς δόγη τής Βενετίας, προς τον υπέροχο Ντομένικο Βενιέρ, πρεσβευτή του στον αγιότατο κύριό μας, η οποία ανέφερε ότι από πολλές ληφθείσες επιστολές στις 29 Αυγούστου 1526 έγινε μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στον Τούρκο τύραννο και τούς Ούγγρους, τόσο μεγάλη ώστε οι Ούγγροι με τον βασιλιά τους κατατροπώθηκαν, προς μεγάλη ζημιά τής χριστιανικής πίστης …. ενώ δεν είναι βέβαιο αν χάθηκε ολόκληρο το βασίλειο τής Ουγγαρίας, το οποίο σε περασμένες εποχές αποτελούσε ισχυρότατο προπύργιο τής χριστιανικής πίστης εναντίον αυτού τού τεράστιου έθνους, ούτε είναι βέβαιο αν πέθανε ο προαναφερθείς βασιλιάς τής Ουγγαρίας. Στη συνέχεια ο αγιότατος κύριός μας, αφού διαβάστηκε η επιστολή, άρχισε να θρηνεί την κατάσταση τής εποχής μας, λέγοντας ότι καμία τρέχουσα θεραπεία δεν θα υπάρξει για τέτοια δεινά, αν δεν υπάρξει ειρήνη και ομόνοια μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων και ως εκ τούτου η Αγιότητά του αποφάσισε να εκθέσει το δικό του πρόσωπο, όπως αρμόζει σε καλό ποιμένα για το ποίμνιό του…»

(Reverendissimus dominus Cardinalis de Cesis legit litteras illustrissimi ducis Venetiarum ad magnificum Dominicum Venereum, oratorem suum apud sanctissimum dominum nostrum, scriptas quibus significabat se ex multorum litteris percepisse die XXVIIII mensis Augusti 1526 magnum conflictum fuisse factum inter Turcharum tyrannum et Ungaros, adeo magnum quod Ungari cum suo rege debellati fuerant in damnum maximum Christiane fidei …. et dubitabatur de amissione totius regni Ungarie quod temporibus retroactis fuerat propugnaculum firmissimum pro fide Christiana contra hanc immanent gentem et de morte predicti regis Ungarie dubitabatur. Tunc sanctissimus dominus noster lectis litteris c[o]epit deplorare conditionem nostrorum temporum dixitque nullum presentaneum remedium his tantis malis fore quod si fieret [sic] pax et concordia inter principes Christianos et propterea Sua Sanctitas decreverat personam suam exponere ut decet optimum pastorem pro grege suo…).

Το Μόχατς αποτέλεσε αντικείμενο ομιλίας τού πάπα στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 28^ης Σεπτεμβρίου (1526). Θρήνησε και πάλι την καταστροφή που είχε πλήξει τη χριστιανοσύνη. Προέβλεψε περαιτέρω καταστροφή και ερήμωση στα χέρια των Τούρκων, εκτός αν οι χριστιανοί βασιλείς ενώνονταν κατά κάποιο τρόπο για να μεταβάλουν την τραγική προοπτική [στο ίδιο, Reg. 7, φύλλο 110 και πρβλ. φύλλα 111 και εξής].

[←75]

Για την έκθεση από τον Φερδινάνδο των αξιώσεών του επί τού θρόνου τής Ουγγαρίας, που φαινόταν να είναι νομικά άψογες, βλέπε Nicolaus Reusner (επιμ.), Epistolae turcicae, 4 τόμοι, Φρανκφούρτη, 1598-1600, τομ. II, βιβλίο vii, σελ. 90-91 και βλέπε γενικά Franz Bernhard von Bucholtz, Geschichte der Regierung Ferdinand des Ersten, 9 τόμοι, Βιέννη, 1831-1838, ανατυπ. Γκρατς, 1968, iii, 178 και εξής και Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλα 117, 123-124, 129. Για την εκλογή τού Φερδινάνδου στον θρόνο τής Βοημίας, βλέπε A. Von Gévay, Urkunden u. Actenstücke, I, μέρος 1 (1840), έγγραφα xiii-xvii, σελ. 21-31 και πρβλ. Acta Tomiciana, IX (1876), αριθ. 52 και εξής, σελ. 47 και εξής.

[←76]

Reusner, Epistolae Turcicae, τομ. II, βιβλίο viii, σελ. 134-35. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 24 Οκτωβρίου (1526) ο Κλήμης ζήτησε από τούς καρδιναλίους να τον βοηθήσουν να βρει τρόπους συγκέντρωσης χρημάτων για να πολεμήσει τούς Τούρκους [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 7, φύλλο 116] και στις 29 ενημέρωνε τούς καρδιναλίους ότι

«Ο βασιλιάς τής Γαλλίας ήταν έτοιμος να κάνει τα πάντα για την υπεράσπιση τής Αγιότητάς του, τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και τού συνόλου τής χριστιανοσύνης, και ότι τώρα ετοίμαζε μεγάλο στρατό και προσφερόταν να έρθει προσωπικά, ώστε να είναι σε θέση να πάει ακόμη και εναντίον των Τούρκων, αν είναι απαραίτητο, αναφέροντας πεζικό και ιππικό που είχε στα όπλα, δηλαδή πενήντα χιλιάδες πεζούς και πάνοπλους ιππότες και απλούς ιππείς, όλους οπλισμένους και έτοιμους, έχοντας επίσης δεσμεύσει τεράστια ποσότητα χρυσού και ασημιού, για την υποστήριξη τού στρατού για έξι μήνες»

(Rex Francorum erat paratus omnia agere pro defensione Sue Sanctitatis et Sancte Romane Ecclesie et totius Christianitàtis, et quod iam paraverat magnum exercitum et offerebat se personaliter venire ut posset etiam ire contra Turcas, si necesse esset, commemorando pedites et equites quos in armis habebat, viz., quinquaginta millia peditum et cathafractorum et equites ordinarios omnes paratos et expeditos necnon confiasse magnam vim auri et argenti pro alendo exercitum ad sex menses)

[στο ίδιο, φύλλο 116].

[←77]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, III, αριθ. 1.450, σελ. 622-23, επιστολή γραμμένη στη Γρανάδα στις 2 Δεκεμβρίου 1526.

[←78]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 94 (110), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1526, όπου η Σινιορία είχε πάντοτε επίγνωση «πόσο μεγάλη σημασία και κίνδυνο έχει αυτή η ονομαστική αναφορά στον Άρχοντα Τούρκο για το δικό μας κράτος, που είναι το πιο γειτονικό και το πιο εκτεθειμένο σε εισβολή, συνορεύοντας επί μήκους 2.000 μιλίων με τον Άρχοντα Τούρκο» (de quanta importantia et periculo seria questa nominatione del Signor Turco al stato nostro, quale è il più propinquo et più exposito ad esser invaso, confinando per duo millia miglia cum el Signor Turco). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 98 (114).

[←79]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 103-104 (119-120), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 19 Νοεμβρίου 1526, που πέρασε με υπέρ (de parte) 179, κατά (de non) 8, λευκά (non synceri) 3. Όταν τον Ιανουάριο τού 1530 (ενετική χρονολόγηση 1529) ο Τομμάζο Μοτσενίγκο εκλέχτηκε πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στην Πύλη, ο κύριος Τεόντορο Παλεολόγκο διορίστηκε δραγουμάνος του με τον ίδιο μισθό των 150 δουκάτων [στο ίδιο, Reg. 53, φύλλο 270 (297)]. Για την είσοδο τού σουλτάνου Σουλεϊμάν στη Βούδα στις 8-9 Σεπτεμβρίου (1526) και τη «μεγάλη σκληρότητα των Τούρκων εναντίον των Ούγγρων» (gran crudeltà contra Hongari), βλέπε Sanudo, Diarii, XLIΙ, 754-55 και XLIII, 57, 60 και passim. Στη Βιέννη έβλεπαν τον Σουλεϊμάν ως απειλή [στο ίδιο, xliii, 6-7, 79]. Για την εκλογή τού Μάρκο Μίνιο ως ειδικού απεσταλμένου στην Πύλη, πρβλ. στο ίδιο, στήλες 758-59.

[←80]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 116-117 (132-133). Ο Μίνιο έπρεπε επίσης να προσπαθήσει να τακτοποιήσει ορισμένες μικρότερες δυσκολίες, που είχαν (ως συνήθως) Ενετοί υπήκοοι και έμποροι με Τούρκους αξιωματικούς και αξιωματούχους.

[←81]

Sanudo, Diarii, xliii, 475, από επιστολή γραμμένη στη Βιέννη στις 24 Νοεμβρίου 1526, σταλμένη στη Βενετία από τον Κάρλο Κονταρίνι, τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στον αρχιδούκα Φερδινάνδο, «ότι τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Μαρτίνου, στις 11 τού μηνός, στέφθηκε ως βασιλιάς Ουγγαρίας ο βοεβόδας τής Τρανσυλβανίας στην Άλμπα Ρέγκια» (Come il zorno di San Martin, a dì 11 del mexe, fo coronato per re de Hongaria el vaivoda de Transilvania in Alba Regal). Ο Ζαπόλυα διεκδικούσε επίσης τη Βοημία.

[←82]

Sanudo, Diarii, xlv, 546, επιστολή τού Ρινκόν προς τον δόγη Αντρέα Γκρίττι γραμμένη στη Βούδα στις 3 Ιουλίου 1527: «…Έγινα δεκτός από αυτόν τον Γαληνότατο βασιλιά [Ζαπόλυα] και από όλους τούς Ούγγρους άρχοντες σαν να είχα έρθει από τον ουρανό» (…Io fui receputo da questo Serenissimo re et da tutti signori hongari come se venisse dal cielo). Πρβλ. τις επιστολές στο Charrière, Négociations, i, 155-59. Ο Ρινκόν πήγε επίσης στην Πολωνία στα τέλη καλοκαιριού, όπως σημειώνεται πιο κάτω στο κείμενο. Βλέπε την επιστολή τού Σίγκισμουντ Α’ προς τον Φραγκίσκο Α’, γραμμένη στην Κρακοβία στις 6 Σεπτεμβρίου 1527, στα Acta Tomiciana, IX (1876), αριθ. 279, σελ. 286-87: «…η μεγαλειότητά σας ανέφερε σε εμάς όλα αυτά για τα οποία δεσμεύτηκε» (…eaque omnia, quae illi Majestas vestra commisit, nobis retulit). Η επιστολή αυτή υπάρχει και στο Charrière, I, 159-60. Με μικρή (σκόπιμη) επανάληψη θα επιστρέψουμε στη σταδιοδρομία τού Αντόνιο Ρινκόν στο Κεφάλαιο 9. Επίσης βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 6, σημείωση 66. Για τη σταδιοδρομία του γενικά βλέπε V.-L. Bourrilly, «Antonio Rincon et la politique orientale de Francois I (1522-1541)», Revue historique, cxiii (1913), 64-83, 268-308.

[←83]

Sanudo, Diarii, xlv, 547. Στις 29-30 Αυγούστου 1527 ο Αντρέα Ναβαγκέρο, ο Ενετός πρεσβευτής στην Ισπανία, πληροφορούσε την κυβέρνησή του από το Βαγιαδολίδ ότι ο Κάρολος Ε΄ είχε μόλις πει στον Γάλλο και στον Άγγλο πρεσβευτή «ότι θέλει να κάνει γενική ειρήνη» (che ‘l vol far la paxe general) [στο ίδιο, στήλες 633-34 και πρβλ. Brown, <ι>Cal. State Papers …, Venice, iv (1871), αριθ. 152, σελ. 84-85].

[←84]

Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 159-61. Ο Σίγκισμουντ ήταν έτοιμος να κάνει ειρήνη με την Πύλη, σε σχέση με την οποία ο πάπας Κλήμης Ζ΄ τού είχε γράψει στις 20 Ιουλίου 1525:

«Και πράγματι, για την ανακωχή που έγινε με τούς Τούρκους, καθώς γνωρίζετε καλύτερα τις υφιστάμενες αναγκαιότητες τού βασιλείου σας, διασώζοντας τη δική σας αξιοπρέπεια, των συγγενών σας και των γειτονικών σας ηγεμόνων, χωρίς να υπάρχουν τυχόν άθλιες και άδικες συνθήκες, ούτε να τείνουν προς τη βλάβη και απώλεια τού χριστιανικού ονόματος. Εμείς όμως, έχοντας εμπιστοσύνη στη σοφία και τη μεγαλοψυχία σας, μπορούμε είτε να συμφωνήσουμε αυτή τη στιγμή ή τουλάχιστον να παραβλέψουμε ό,τι νομίζει η γαληνότητά σας, χωρίς να έχει γίνει μεγάλη εξέταση…»

(Ac nos quidem de induciis cum Turca factis, quoniam tu presens regni tui neccessitates nosse melius potes, dum salva tua et tuorum affinium ac vicinorum principum dignitate sine ullis iniquis et abiectis conditionibus facte sint neque tendant in iacturam et detrimentum nominis Christiani, quod nos tamen tua freti sapientia et magnitudine animi confidimus, possumus vel acquiescere hoc tempore vel saltem connivere nihilque existimare a serenitate tua sine maximo consilio fuisse factum…)

[Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλο 288, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Μετά το πλήγμα που είχαν υποστεί η παπική εξουσία και το παπικό κύρος στην Παβία, ο Κλήμης δεν μπορούσε να κάνει τίποτε περισσότερο από το να «εφησυχάζει, αυτή τη φορά ή τουλάχιστον να εθελοτυφλεί», όταν ο Πολωνός βασιλιάς θα έφτανε σε κατανόηση με τούς Τούρκους.

[←85]

Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., i, αριθ. 100, σελ. 237, επιστολή σταλμένη από Μιλάνο στις 4 Αυγούστου 1527.

[←86]

Πρβλ. v. Bucholtz, iii, 210-12.

[←87]

Reusner, Epistolae Turcicae, ii, βιβλίο viii, σελ. 135-37 και πρβλ. Sanudo, Diarii, L, 401-6.

[←88]

O Ζαπόλυα αναφέρει στην επιστολή του στις 21 Μαΐου 1528 προς το Ιερό Κολλέγιο:

«Όταν στον Αγιότατο Κύριό μας γράφουμε για όλα τα παραγωγικά ζητήματα, χωρίς να αμφιβάλλουμε ότι η Αγιότητά του τα συζητά όλα με τούς αιδεσιμότατους πατέρες του, μάς φαίνεται περιττό να εξηγήσουμε τα ίδια με πολλά λόγια. Αυτό και μόνο, όπως πίστευαν παλαιότερα. Τώρα, επίσης, ενώπιον τού Παντοδύναμου Θεού, τής Αγιότητάς του ως πραγματικού εκπρόσωπου τού Θεού, και ενώπιον των σεβασμιωτάτων πατέρων σας, διαμαρτύρομαι σε εσάς από την αρχή για αυτή την τραγωδία ανάμεσα σε εμάς και τον βασιλιά τής Βοημίας Φερδινάνδο, που είναι άδικα επιτιθέμενος στο βασίλειό μας και ο οποίος, όντας διατεθειμένος να είναι δίκαιος και ίσος σε όλα, εξακολουθεί να αδικεί, με την προϋπόθεση να γλυτώσει Χριστιανικό αίμα. Αυτός ο βασιλιάς τής Βοημίας δεν παρέλειψε τίποτε, επειδή όχι μόνο μάς ενοχλεί με το πρόσχημα τής υπεράσπισης τής χριστιανικής θρησκείας, αλλά ακόμη τείνει να καταστρέψει το βσσίλειό μας τής Ουγγαρίας. Πράγμα που αν συμβεί (Θεός φυλάξοι!), δεν θα βρεθούμε στην περίπτωση εκείνων που έχουν περισσότερη χριστιανική υπομονή, υπομένοντας όλα με θάρρος και επιμονή, χωρίς να θίγεται με κανένα τρόπο η Χριστιανική Κοινοπολιτεία, αλλά θα αρκέσει για εκείνον που είναι δικός του ο πόθος, να είναι δική του και η αποξένωση. Μεταξύ άλλων, αιδεσιμότατε πατέρα, σκεφτείτε ότι αυτός ο ένδοξος υπερασπιστής τής χριστιανικής θρησκείας υπερηφανεύεται και υπόσχεται στους Ούγγρους μας ορκιζόμενος ότι δεν θα τοποθετήσει στο κεφάλι του το στέμμα τής Ουγγαρίας, πριν ανακτήσει το Βελιγράδι και άλλους τόπους χαμένους κατά τα προηγούμενα χρόνια, επίσης το περίφημο κάστρο τής Γιάιτσε, πρωτεύουσας τού βασιλείου τής Βοσνίας, μοναδικό προμαχώνα τής Κροατίας, τής Σκλαβονίας και τής κάτω Ουγγαρίας…»

(Cum ad sanctissimum dominum nostrum de rebus omnibus uberius scripserimus neque dubitemus eius sanctitacem omnia cum vestris reverendissimis paternitatibus communicaturam, superfluum nobis videtur pluribus verbis illa eadem explicare. Hoc unum sicut antea. Nunc etiam coram Deo omnipotente, sua Sanctitate vero Dei vicario, et coram vestris reverendissimis paternitatibus protestamur nos ab initio quo hec tragedia inter nos et regem Bohemie Ferdinandum iniustissimum regni nostri invasorem cepta est paratos fuisse ad omnia iusta et equa, immo etiam ad iniqua dummodo sanguini Christiano parceretur. Rex ipse Bohemie nihil pretermisit quod non modo ad nos turbandos sub specie religionis Christiane defendende sed etiam quod ad regnum nostrum Hungarie perdendum pertineret. Quod si contigeret (quod Deus avertat) non erimus nos in causa qui pacienciam plusquam Christianam habuimus et omnia magno et constanti animo ne Respublica Christiana in aliquo lederetur toleravimus, sed ille cuius libidini neque sua neque aliena sufficiunt. Inter alia reverendissimis paternitatibus vestris constare putamus quod, dum iste gloriosus religionis Christiane defensor iactat et iureiurando Hungaris nostris promittit non prius coronam Hungarie capiti suo impositurum quam Belgradum et alia superioribus annis amissa loca recuperet, Jayczam etiam arcem nobilissimum, caput regni Bozne, unicum Croatie, Sclavonie, et Hungarie inferioris propugnaculum…).

Η επιστολή, όπως σχεδόν πάντοτε σε αυτή τη σειρά, είναι η πρωτότυπη και υπογράφεται από τον «Ιωάννη, βασιλιά Ουγγαρίας, με το δικό του χέρι» (Joannes, Rex Hungarie, manu propria). Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. V, φύλλο 173 (174). Για τις άστατες συνθήκες στην Ουγγαρία κατά τη διάρκεια τής άνοιξης τού 1528, σημειώστε Sanudo, Diarii, xlviii, 17-19,25-27, 42. O Ζαπόλυα έγραψε επίσης προς τον Κάρολο Ε΄ στις 22 Mαΐου (1528) [στο ίδιο, L, 406-8].

Δεν χρειάζεται να αναφερθεί ότι με την άνοδο τού Φερδινάνδου στον διεκδικούμενο θρόνο τής Ουγγαρίας ο Ζαπόλυα έχασε γρήγορα την υποστήριξη τής παπικής κούρτης. Πρβλ. την επιστολή τού αδελφού Φραντσέσκο ντε Φρανγκιπάνι, επισκόπου τού Κάλοσα (Kalocza), γραμμένη στη Βούδα την 1^η Ιουλίου 1533, που κατηγορεί τον παπισμό ότι βλάπτει άδικα τον Ζαπόλυα [Lettere di principi, τομ. viii, φύλλα 105, 114]:

«…Είναι γνωστό σε όλους ότι κάποιες αδικίες έχουν γίνει τα προηγούμενα χρόνια σπό την Αγιότητά σας και την Αποστολική Έδρα στον γαληνότατο κύριο, τον γαληνότατο κύριό μου Ιωάννη, βασιλιά Ουγγαρίας…»

(…Quali iniuria superioribus annis affectus sit serenissimus dominus, meus dominus Ioannes Ungarie rex, a vestra Sanctitate et Sede Apostolica omnibus notum est…)

[φύλλο 105]. Μια πιο διπλωματική επιστολή για το ίδιο θέμα είχε γραφεί από τον Στέφεν Μπρόντεριτς πρς τον πάπα την 1^η Αυγούστου 1533 [στο ίδιο, τομ. viii, φύλλα 117, 122]. Ο Κλήμης είχε αναγνωρίσει τον Φερδινάνδο ως βασιλιά τής Ουγγαρίας και τού είχε χορηγήσει φόρους δεκάτης για τον πόλεμο εναντίον τού Τούρκου [Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλο 125 και πρβλ. φύλλο 195], που προστάτευε δήθεν τον Ζαπόλυα.

[←89]

Ο Λοντοβίκο Γκρίττι (ή Αλβίζε όπως τον αποκαλούσαν οι Ενετοί) γεννήθηκε στην Ισταμπούλ το 1480, σπούδασε στη Βενετία και την Πάδουα (1496-1507/8) και στη συνέχεια επέστρεψε στην τουρκική πρωτεύουσα, για να αναζητήσει την τύχη του ως έμπορος. Έκανε την τύχη του το 1523, όταν ο πατέρας του Αντρέα εκλέχτηκε δόγης τής Βενετίας και ο νεαρός του φίλος Ιμπραήμ πασάς διορίστηκε μεγάλος βεζύρης στην Ισταμπούλ. Bλέπε τη συνοπτική αλλά πολύτιμη μονογραφία τού Heinrich Kretschmayr, Ludovico Gritti, Βιέννη, 1896, σελ. 9-10 και εξής.

[←90]

Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d’ osman. Reiches, iii (1828. ανατυπ. 1963. 72-77, μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’ empire ottoman, v (1836), 103-9. Λατινική εκδοχή τής συνθήκης παρέχεται στο Reusner, Epistolae turcicae, τομ. II, βιβλίο vii, σελ. 91-92, με ημερομηνία «Die 3, de Rabiel, anno Prophetae nostri 937». Πρβλ. Kretschmayr, Ludοvico Gritti, σελ. 14-16. Από την αρχή τού ανταγωνισμού μεταξύ Φερδινάνδου και Ιωάννη Ζαπόλυα, ο Σουλεϊμάν ευνοούσε τον δεύτερο [Sanudo, Diarii, XLIV, 64-65 και βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 9].

[←91]

Anton von Gévay (Gévay Antal), Legatio Ioannis Hoberdanacz et Sigismundi Weichselberger ad Suleimanum I. Imperatorem Turcarum iussu Ferdinandi I. Regis Hungariae, Bohemiae, etc., abita Anno MDXXVIII, Βιέννη, 1837, σελ. 12-13. 16, 23 (αναδημοσιευμένο στο Urkunden u. Actenstücke, i, μέρος 2 (1840), με την ίδια αρίθμηση σελίδων), πολύ ενδιαφέρον έγγραφο, από το χειρόγραφο τού οποίου ο Von Hammer-Purgstall, Gesch. d’ osman. Reiches, iii, 77-78, μεταφρ. Hellert, v, 110-11 πήρε την περιγραφή του, αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι από τον κατάλογο τού Ιμπραήμ πασά των Ευρωπαίων ηγεμόνων, που συνιστούσαν τον εαυτό τους στον σουλτάνο και τού πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους, ο Hammer έχει παραλείψει εσκεμμμένα τον πάπα! Για την ατυχή πρεσβεία τού Φερδινάνδου πρβλ. Sanudo, Diarii, xlix, 72, 182 και Bucholtz, iii, 239-40.

[←92]

Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 10, επιστολές με ημερομηνία 22-25 Ιανουαρίου 1527, από τον δόγη και το Κολλέγιο προς τον Αντρέα Ρόσσο στη Γαλλία, τον Ντομένικο Βενιέρ στη Ρώμη, τον Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ στην Αγγλία και τον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, τον Ενετό γενικό διοικητή στο πεδίο τής μάχης. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 123 και εξής (139 και εξής). O Rawdon Brown, Cal. State Papers …, Venice, iv, αριθ. 11, σελ. 5-6 συνοψίζει την επιστολή προς τον Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στην Αγγλία (oratori nostro m Anglia), την οποία παρέχει ως απευθυνόμενη στον Γκάσπαρο Σπινέλλι, τον Ενετό γραμματέα στην Αγγλία. Το έγγραφο τής αποστολής τού Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ έχει ημερομηνία 1 Αυγούστου 1526 [Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 64 (80)].

Προφανώς συγχυσμένος από την κούραση τής προσπάθειάς του, ο Brown, IV, αριθ. 16, σελ. 7 και σημείωση λέει αναφερόμενος σε επιστολή απευθυνόμενη στον Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ στις 29 Ιανουαρίου 1527 [στα Lettere del Collegio, IV (Secreta), Filza 10], την οποία ανακριβώς περιγράφει ως σταλμένη στον Σπινέλλι, ότι «η Σινιορία συνέχισε να γράφει στον (γραμματέα) Σπινέλλι, μέχρι να πληροφορηθεί την άφιξη τού Βενιέρ στην Αγγλία». Ο Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ είχε όμως περιγράψει την άφιξή του στην Αγγλία σε επιστολή γραμμένη στο Λονδίνο στις 13 Νοεμβρίου 1526, την οποία ο Sanudo γνώριζε στις 16 Δεκεμβρίου [Diarii, xliii, 159] και την οποία ο Brown, iii, αριθ. 1,438, σελ. 617 έχει ο ίδιος συνοψίσει, καθώς και επιστολές που ανταλλάχθηκαν μεταξύ Βενιέρ και δόγη και Σινιορίας, με ημερομηνίες Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου 1526 [στο ίδιο, iii, αριθ. 1.446, 1.449, 1.457-59]. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1.452, που απευθυνόταν στον Βενιέρ, «τον απεσταλμένο μας στην Αγγλία» (oratori nostro in Anglia), όχι στον Σπινέλλι. Σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 1.434-35 με ημερομηνίες 28 Οκτωβρίου και 4 Νοεμβρίου (1526), που ήσαν μάλιστα γραμμένες από τον Σπινέλλι προς τον δόγη και τη Σινιορία και στο ίδιο, αριθ. 1.447 και 1.419 με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου (1526), ημερομηνία από την οποία η ενετική κυβέρνηση θεωρούσε ότι ο Βενιέρ είχε φτάσει στον οικοδεσπότη του στην Αγγλία.

[←93]

Πρβλ. Brown, Cal. State Papers …, Venice, iii, αριθ. 1427-28, 1434, 1443, σελ. 614 και εξής και IV, αριθ. 7, 9, 15-16, σελ. 3 και εξής, εγγραφές παρμένες κυρίως από τα Ημερολόγια (Diarii) τού Sanudo.

[←94]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 200, όπου το εκκλησιαστικό συμβούλιο είναι λάθος χρονολογημένο 17 Σεπτεμβρίου και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 201. Acta Vicecancellarii [από το Archivum Consistoriale, Reg. 3, φύλλο 122 και πρβλ. φύλλο 123 (για το μητρώο αυτό βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 6, σημείωση 101)].

[←95]

Sanudo, Diarii, xlii, 681-82, 690, 697, 700-702, 723-31, όπου υπάρχει το κείμενο τής τετράμηνης εκεχειρίας [στήλες 722-23] και βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 225-32 και πρβλ. Leonardo Santoro, (πέθανε το 1569), La Spedizione di Lautrec nel regno di Napoli, επιμ. Tommaso Pedio, Γκαλατίνα, 1972, σελ. 13-14 (Società di storia patria per la Puglia, Documenti e monograhie, τομ. xxxvii). Το κείμενο τής σύμβασης τής 21^ης Σεπτεμβρίου 1526 υπάρχει επίσης στον Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, 1 (Φλωρεντία, 1836), αριθ. cxx, σελ. 229-31 και σημειώστε στο ίδιο αριθ. cxxiii-cxxv.

Για τις δυσκολίες τού Κλήμεντα Ζ΄ και την «πρώτη άλωση» τής Ρώμης τον Σεπτέμβριο τού 1526, βλέπε την παπική επιστολή που συνέταξε ο Τζάκοπο Σαντολέτο και στάλθηκε στον βασιλιά τής Πορτογαλίας στις 18 Οκτωβρίου 1526, στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9, φύλλα 477-479 και την επιστολή τού δόγη Αντρέα Γκρίττι και τής Γερουσίας προς τον Αντρέα Ρόσσο, τον Ενετό γραμματέα, που βρισκόταν τότε στη Γαλλία [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 84-85 (100-101) με ημερομηνία 24 Σεπτεμβρίου (1527)]:

«Από την προχθεσινή σας επιστολή [22 Σεπτεμβρίου] μάθαμε τι έγραψε ο εκπρόσωπός μας στην αυλή [ο Ντομένικο Βενιέρ] σχετικά με την απόσυρση τού Αγιότατου ποντίφηκα στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο. Αυτό το πρωί ακολούθησε πραγματικά επιστολή τού εν λόγω εκπροσώπου, γραμμένη στις 21 τού μηνός την 7η ώρα τής νύχτας, με την οποία ενημερώνει ότι έχοντας οι αυτοκρατορικοί λεηλατήσει το παπικό ανάκτορο με την ιματιοθήκη και το σκευοφυλάκιό του, καθώς επίσης το σκευοφυλάκιο τού Αγίου Πέτρου, καθώς και ορισμένα αρχοντικά σεβασμιοτάτων καρδιναλίων και ιεραρχών, συγκέντρωσαν λάφυρα αξίας μεγαλύτερης από 300.000 δουκάτα. Τελικά ο Μακαριώτατος έκανε συμφωνία με τον Δον Ούγκο ντε Μονκάδα και υπέγραψε εκεχειρία για τέσσερις μήνες, με υποχρέωση να αφαιρέσει τούς άνδρες του από την περιοχή και να αποσυρθούν από εκεί προς τον Πάδο, καθώς και να αποσύρει τον στόλο του στα εκκλησιαστικά εδάφη, όπως θα δείτε από το εσώκλειστο αντίγραφο τής εν λόγω συμφωνίας…»

(Per le nostre de terza sera haverai inteso quanto ne scrisse l’orator nostro in Corte circa il retirarse de la Sanctità del Pontefice in Castel S. Anzolo. Questa matina veramente ne sono sopraiuncte lettere de ditto orator de XXI del instante de hore VII de nocte per lequal ne advisa che habendo li Cesarei sachegiato il palazo pontificio cum la guardaroba et sacrestia sua et etiam la sacrestia de S. Piero ultra alcuni palaci de reverendissimi cardinali et prelati, fatta preda de più de ducati CCC m. Tandem sua Beatitudine havea fatto accordo cum Don Ugo de Monchada et firmate treugue per mesi IIII cum obligation de far levar le gente sue da terra et redurle de là da Po et redure etiam l’armata sua maritima in terre de la Gesia, come per lo occluso exemplo de lo accordo preditto vederai…).

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 86 (102) και Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.412, σελ. 608-9, Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 10, επιστολή τής 13^ης Οκτωβρίου 1526 «προς τον γραμματέα μας στην Αγγλία» (secretario nostro in Anglia), συνοψιζόμενη στο Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 1.424, σελ. 612-13.

Από την Κρακοβία στις 18 Φεβρουαρίου 1527 ο βασιλιάς Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας έγραψε στον Κλήμεντα Ζ΄ για νίκη που είχαν μόλις πετύχει τα στρατεύματά του επί των Τατάρων (στις 27 Ιανουαρίου). Ο Σίγκισμουντ πίστευε ότι η πολωνική επιτυχία θα πρόσφερε στον πάπα κάποια παρηγοριά «μέσα στις σύγχρονες αναταραχές τής χριστιανοσύνης και τις πολύ ανάξιες διχόνοιες και διαφωνίες των χριστιανών ηγεμόνων…» (inter modernas rei Christianae turbas et indignissimas principum Christianorum discordias et seditiones…).

Ο Σίγκισμουντ ήταν καλά πληροφορημένος για τα πρόσφατα γεγονότα στη Ρώμη. Είχε προσφάτως ακούσει, προς μεγάλη του αγωνία, ότι

«ο κύριος Ούγκο ντε Μονκάδα, απεσταλμένος τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας, και οι άρχοντες Κολόννα … επιτέθηκαν στην πόλη [της Ρώμης], εισέβαλαν στη βασιλική τού Αγίου Πέτρου και στο ιερό ανάκτορο, έτσι ώστε την Αγιότητά του -φρικτό πράγμα που πρέπει να πω- ή σκότωσαν ή απομάκρυναν ως αιχμάλωτο. Και όχι μόνο το ανάκτορο και πολλά άλλα σπίτια, αλλά λεηλάτησαν με θρασύ τρόπο και το ίδιο το ιερό τού Αγίου Πέτρου…»

(dominum Hugonem de Moncada, nuntium caesareae Majesiatis, et dominos Columnenses … urbem [Romam] irripuisse, basilicam S. Petri et sacrum palatium invasisse ut Sanctitatem vestram—quod dictu horrendum est— vel necassent vel captivam abduxissent: nec solum palatium et plerasque alias domos, sed ipsum etiam sacrarium S. Petri ausu temerario diripuisse…)

[Acta Tomiciana, IX (1876), αριθ. 50, σελ. 45-46].

Από το Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, από το Archivum Consistoriale), Reg. 3, φύλλα 141-142 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση γνωρίζουμε ότι η επιστολή τού Σίγκισμουντ έφτασε ασφαλώς:

«Στη Ρώμη τη Δευτέρα 18 Μαρτίου 1527 έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο. … Ο σεβασμιώτατος κύριος καρδινάλιος ντε Τσέζις [Πάολο ντε Τσέζι] διάβασε επιστολή τού γαληνότατου άρχοντα Σίγκισμουντ, βασιλιά τής Πολωνίας, γραμμένη προς τον γαληνότατο κύριό μας, με την οποία ενημέρωνε για την εκλογή ως βασιλιά Ουγγαρίας τού γαληνότατου άρχοντα Ιωάννη βοεβόδα και Βοημίας τού Φερδινάνδου αρχιδούκα Αυστρίας, καθώς επίσης για τη νίκη που σημείωσε εναντίον των Τατάρων, οι οποίοι λυμαίνονταν το βασίλειό του τής Πολωνίας, και επίσης συλλυπούνταν για την εισβολή που έγινε από τούς Κολόννα εναντίον αυτής τής Αποστολικής Έδρας και τού προσώπου τής Αγιότητάς του, καθώς και εναντίον των ιερών πραγμάτων τού σκευοφυλάκιου και τού αποστολικού ανακτόρου κατά τον μήνα Σεπτέμβριο [1526] … γραμμένη στην Κρακοβία στις 18 Φεβρουαρίου 1527…»

(Rome die lune XVIII mensis Martii MDXXVII fuit consistorium. … Reverendissimus dominus Cardinalis de Cesis legit litteras serenissimi domini Sigismundi regis Polonie serenissimo domino nostro scriptas quibus significabat electionem regnorum Ungarie in personam serenissimi domini Johannis vayvode et Bohemie in personam Ferdinandi archiducis Austrie ac etiam victoriam habitam contra Tartaros qui infestabant regnum suum Polonie, ac etiam condolebat de invasione facta per Columnenses contra hanc Sedem et personam sue Sanctitatis necnon res sacras sacristie et palatii apostolici de mense Septembri (1526) … sub dato Cracovie XVIII Februarii MDXXVII…).

Πρβλ. Acta Consistorialia (1517-1534), Acta Miscellanea, Reg. 31, φύλλο 210.

[←96]

Sanudo, Diarii, XLII, 730-31.

[←97]

Sanudo, Diarii, xliii, 11 και σημειώστε στήλες 31, 152, 448.

[←98]

Στο ίδιο, xliii, 236, 257, 320, παπικά στρατεύματα εισέβαλαν στα εδάφη των Κολόννα [στήλες 244-45].

[←99]

Στο ίδιο,xliii, 448: «Στη Ρώμη υπάρχει μεγάλη έλλειψη τροφίμων» (In Roma è gran carestia).

[←100]

Πρβλ. στο ίδιο, xliii, 538, 541, 657, 711, 712.

[←101]

Στο ίδιο, xliii, 546-47 και πρβλ. στήλες 549, 567-68, 604. Όμως ήταν σύντομα γνωστό ότι ο Λορέντσο ντα Τσέρι δεν είχε φέρει χρήματα από τη Γαλλία, αν και οι επιστολές στο Sanudo υποδεικνύουν εισροή γαλλικών κεφαλαίων στη Ρώμη [στήλες 659, 700, 701], πάντοτε λιγότερων από εκείνα που υποσχόταν ο Φραγκίσκος και χρειαζόταν ο Κλήμης.

[←102]

Στο ίδιο, xliii, 604-5. O Κλήμης τώρα αφόριζε τον Λαννόυ «και τούς βαρώνους και άλλους τού βασιλείου [της Νάπολης]» [στήλη 614]. Για τούς στρατιωτικούς ελιγμούς και τις πολιτικές μηχανορραφίες στην Ιταλία το 1526-1527, βλέπε Giovanni Pillinini, «La Guerra della Lega di Cognac e la crisi militare degli stati italiani del Rinascimento», Atti e memorie dell’ Accademia Virgiliana di Mantova, νέα σειρά, xxxvii (1969), 17-60, ιδιαίτερα σελ. 46 και εξής.

[←103]

Sanudo, Diarii, xliii, 516, από επιστολή τού Τζιοβάννι (Ζουάν) Βιττούρι, Ενετού ποντεστά στη Βερόνα και γενικού επόπτη (provveditore-general) με τον στρατό τής Δημοκρατίας, προς τη Σινιορία. γραμμένη στην Κρεμόνα στις 25 Δεκεμβρίου 1526. Οι Μπουρμπόν και Λαννόυ δεν ήσαν καθόλου φίλοι. Πρβλ. Lebey, Le Connétable de Bourbon (1904), σελ. 344-47.

[←104]

Sanudo, Diarii, xliii, 609-10.

[←105]

Στο ίδιο, xliii, 633.

[←106]

Στο ίδιο, xliii, 645.

[←107]

Στο ίδιο, xliii, 652-53 και πρβλ. στήλη 670.

[←108]

Στο ίδιο, xliii, 700

[←109]

Στο ίδιο, xliii, 725: «Tίποτε στον λογαριασμό» (Nulla da conto).

[←110]

Sanudo, Diarii, xliii, 758 και xliv, 15-16, επιστολές στις 28, 29 και 30 Ιανουαρίου 1527 από τον Ντομένικο Βενιέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, προς την κυβέρνησή του. Πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv (1871), αριθ. 18, σελ. 8-9.

[←111]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 126-127 (142-143). Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 22, σελ. 15-16 και πρβλ. αριθ. 24. Η Γερουσία ενέκρινε την αποστολή τής επιστολής στην κούρτη με ψήφους υπέρ (de parte) 220, κατά (de non) 6, λευκές (non synceri) 1.

[←112]

Sanudo, Diarii, xliv, 68, καταγραμμένο στο Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 29, σελ. 19-20, επιστολή τού Ντομένικο Βενιέρ προς τον δόγη και τη Σινιορία, γραμμένη στη Ρώμη στις 9 Φεβρουαρίου (1527) και πρβλ. Sanudo, xliv, 33-34, 37-38, 99 και εξής και Leonardo Santoro, (πέθανε το 1569), La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Ledio, Γκαλατίνα, 1972, σελ. 14-15.

[←113]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 128-129 (144-145), έγγραφο με ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου (1527):

«…Μάθαμε για τις ευτυχείς επιτυχίες τού στρατού τού ποντίφηκα, που διέσωσε το Φροζινόνε με την οπισθοχώρηση των εχθρών και επανέφερε το βασίλειο [της Νάπολης] σε αταξία με σημαντικές ζημίες του. … Και εκείνη την ίδια στιγμή ενώθηκε και ο κύριος Ροσέλ [Σερ Τζων Ράσσελ, ο Άγγλος πρεσβευτής στην παπική κούρτη], που φέρνει τα χρήματα που στέλνει ο γαληνότατος βασιλιάς τής Αγγλίας, πράγμα που δείχνει την καλή διάθεση αυτής τής μεγαλειότητας να βοηθήσει, και ότι για τη Φλωρεντία έχει την καλύτερη πρόθεση για τη σταθερότητα των εν λόγω κυρίων που θέλουν να συνεχίσουν την επιχείρηση, γνωρίζοντας ότι από την καλή κατάληξή της θα επιτευχθεί η ελευθερία τής Ιταλίας και η διασωσή της. … Το μόνο που μένει λοιπόν, είναι να έχει και η χριστιανικότατη μεγαλειότητά του την καλή πρόθεση να βοηθήσει τον Μακαριώτατο, αν επιθυμεί…»

(…habiamo inteso li prosperi successi de lo exercito ponteficio de haver soccorso Frosinone cum il ritirarse de li inimici, che se ne ritornavano nel regno in disordine cum notabile suo danno. … Et essendovi iuncto in quel medesimo tempo Maestro Rosel, che li ha portà li danari li manda il serenissimo re de Anglia cum attestarli il bon animo de quella Maestà de coadiuvarla, et che da Fiorenza se ha optima intentione de la firmeza de quelli signori quali desiderano proseguir la impresa, cognoscendo che dal bon exito de quella ne habbia ad succeder la libertà de Italia et la conservation sua. … Non resta perciò che sua Christianissima Maestà non habbia quella bona intentione de coadiuvar sua Beatitudine che se possi desiderar…).

Την ίδια μέρα (14 Φεβρουαρίου) ο δόγης και η Γερουσία έγραψαν στον Αντρέα Ρόσσο στη Γαλλία ότι ο Ντομένικο Βενιέρ τούς είχε γράψει,

«ότι έχοντας οι εχθροί στρατοπεδεύσει στο Φροζινόνε, επτά σημαίες [δηλαδή τμήματα] των στρατιωτών τους δέχτηκαν επίθεση και διασκορπίστηκαν από τούς άνδρες τού παπικού στρατεύματος και έχουν σκοτωθεί 200 και συλληφθεί περισσότεροι από 400. … Και [τα αυτοκρατορικά στρατεύματα] προχωρούσαν προς τη Γκάετα σε αταξία, εγκαταλείποντας τα κάστρα που είχαν αφαιρέσει από την Εκκλησία, τα οποία ανακτήθηκαν από τον παπικό στρατό…»

(che essendo li inimici accampati a Frisinone sette bandiere de loro fanti furono assaltate et dissipate da le gente ponteficie et esserne stà morti 200 et presi più de 400. … Et se ne andava verso Gaieta in disordine, abandonando li castelli che haveano tolti de la Chiesia che se recuperavano per lo exercito ponteficio…)

[στο ίδιο, Reg. 51, φύλλο 129 (145)].

Mε αυτή την εκπληκτική στρατιωτική επιτυχία και τη λήψη κεφαλαίων από τη Γαλλία καθώς και από την Αγγλία, οι αγωνίες τού Κλήμεντα είχαν κάπως ανακουφιστεί. Δήλωνε έτοιμος να παραμείνει στην αντι-αυτοκρατορική ένωση, με την προϋπόθεση ότι οι σύμμαχοί του θα συνέχιζαν να τον βοηθούν: «…Η Αγιότητά του ο πάπας ήταν αρκετά υποστηριζόμενος και συζητούσε τη συνέχιση τής επιχείρησης, αν τον βοηθούσαν οι σύμμαχοι» (…la Sanctità del Pontefice si era alquanto sublevata, et deliberava continuar la impresa, essendo coadiuvata da li confoederati) [στο ίδιο. Πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 39-40, σελ. 23-24].

[←114]

Ο Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε, ο παπικός νούντσιος στην αυτοκρατορική αυλή στην Ισπανία, έγραφε στον Νίκολας Σόνμπεργκ, τον αρχιεπίσκοπο τής Κάπουα, από τη Γρανάδα στις 11 Νοεμβρίου 1526, «…γνωρίζω ότι «ο αυτοκράτορας στενοχωρήθηκε πολύ για εκείνο που έκαναν ο Δον Ούγκο ντε Μονκάδα και οι Κολόννα…» (… conosco che ‘l Imperatore ha avuto grandissimo dispiacere di quello che ha fatto D[on] Ugo [de Moncada] e i Colonnesi…). Ύστερα από οδηγίες τού αυτοκράτορα, ο καγκελλάριος Γκαττινάρα είχε ενημερώσει τον Καστιλιόνε ότι ο Φεραμόσκα στελνόταν στην Ιταλία και

«ότι η αποστολή τού προαναφερθέντος κυρίου Τσέζαρε είναι να ζητήσει συγγνώμη από τον Μακαριώτατο και ακόμη από το Κολλέγιο των Καρδιναλίων για την ενόχληση που προκάλεσε ο Δον Ούγκο και οι Κολόννα, η οποία δεν εξέφραζε ούτε την επιθυμία ούτε τη συναίνεση τής μεγαλειότητάς του, ενώ επίσης είχε αποστολή να αποδείξει αυτή την πρόθεση τού αυτοκράτορα στον Δον Ούγκο και στους Κολόννα»

(che la commissione del prefato Sig. Cesare è di scusarsi con Sua Beatitudine e ancora col Collegio de Cardinali dell’ inconveniente che ha fatto D. Ugo e i Colonnesi, il che non è stato nè di volontà nè di consenso di S. Maestà, e medesimamente ha commissione di dimostrare questa intenzion dell’ Imperatore a D. Ugo e alli Colonnesi)

[Serassi, Lettere del Conte Baldessar Castiglione, τομ. II (1771), σελ. 100, 103-4 και σημειώστε σελ. 124].

[←115]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 135 (151), επιστολή με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου 1527, «προς τον απεσταλμένο μας στην κούρτη» (oratori nostro in Curia). Ο Κλήμης είχε προφανώς καταλήξει σε κατανόηση με τον Φεραμόσκα στις 28 Ιανουαρίου [Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 252].

[←116]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 135-136 (151-152). Ο Ρομπέρτο ντι Σανσεβερίνο, ο κόμης τού Καϊάτσο, είχε εγκαταλείψει τούς φιλο-αυτοκρατορικούς και είχε ενώσει τη δική του δύναμη «130 ιππέων (cavali) και 1.200 πεζών (fanti)» με εκείνη τής Ιεράς Συμμαχίας. Βλέπε τα Lettere del Collegio, iv (Secreta), Filza 10, επιστολή με ημερομηνία 26 Φεβρουαρίου 1527 (ενετική χρονολόγηση 1526), από τον δόγη και το Κολλέγιο προς τον Μαρκ’ Αντόνιο Βενιέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στο Λονδίνο, για την οποία πρβλ. Brown, Cal. State Papers…. Venice, iv, αριθ. 52, σελ. 33-34, που εσφαλμένα αναφέρει ότι η επιστολή απευθυνόταν στον Γκάσπαρο Σπινέλλι, που ήταν ο γραμματέας (secretarius) τής Δημοκρατίας, όχι πρεσβευτής (orator) στην Αγγλία. Στις 28 Αυγούστου 1527 ο Σανσεβερίνο λήφθηκε στην υπηρεσία τής Βενετίας,

«με απόσπασμα εκατόν πενήντα ελαφά οπλισμένων ιππέων σε καιρό πολέμου, οι οποίοι θα πληρώνονταν ένα τέταρτο [του δουκάτου;], επιπλέον χίλιους πεζούς στρατιώτες κάτω από τέσσερις αρχηγούς, που θα τοποθετηθούν από αυτόν με μισθό είκοσι δουκάτων για τον καθένα, που θα πληρωθούν από αυτούς. … Πρέπει να έχει ο εν λόγω κόμης [του Καϊάτσο] για μισθό και φροντίδα τού ατόμου του χίλια δουκάτα τον χρόνο σε μετρητά, πληρωτέα σε δέκα δόσεις, τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και σε καιρό πολέμου…»

(cum condutta de cavalli leggieri cento et cinquanta in tempo di guerra, da esserli pagati a quartiron, item de fanti mille sotto quatro capi, da esser posti per lui cum stipendio de ducati vinti (XX) per cadauno di loro per paga. … Haver debba il ditto conte de stipendio et provisione della persona sua ducati mille correnti all’anno in paghe X così in tempo di pace come di guerra…)

[Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 71-72 (94-95) και πρβλ. φύλλο 73 (96), 74 (97) και πρβλ. Sanudo, Diarii, xliv, 29, 113, 116, 118, 132].

Για τις δραστηριότητες τού Τσέζαρε Φεραμόσκα (Φιεραμόσκα), αυτοκρατορικού κυρίου τού ιππικού (cavallerizzo) και για την ταλάντωση τού Κλήμεντα μεταξύ ειρήνης και πολέμου, σημειώστε Sanudo, xliv, 15-16, 34, 38, 101, 148, 186-87, 196, 199, 202, 203, 204-5, 275, 277, 300, 310-12, 316. Ο Ντομένικο Βενιέρ ανέφερε από Ρώμη στις 21 Φεβρουαρίου (1527) ότι ο αυτοκρατορικός αντιβασιλέας Λαννόυ ήταν έτοιμος να κάνει ειρήνη με τον Κλήμεντα «για ένα έτος ή για τρία, όπως επέλεγε ο πάπας. … Ο πάπας θέλει να το κάνει, επιφυλάσσοντας για ένα μήνα μια θέση για τη Σινιορία μας και μια θέση για τον χριστιανικότατο βασιλιά για δύο μήνες…» [στο ίδιο, στήλη 148].

[←117]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλα 123 (139), 124 (140), 135 (151). Από τη Φερράρα στις 4 Απριλίου (1527) ο Φεραμόσκα έστειλε στον Κάρολο Ε΄ πλήρη αναφορά των διπλωματικών του προσπαθειών από τον προηγούμενο Ιανουάρίο [Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 99, σελ. 230-34]: «…φτάσαμε στη Ρώμη στις 25 [Ιανουαρίου], καταλήξαμε σε πολύ άνετη συνθηκολόγηση, η οποία είχε συνταχθεί πριν από την άφιξή μου…» (…nous arrivâmes à Rome le XXV [janvier], nous y conclûmes une capitulacion très ample qui étoit dressée avant mon arrivée…).

Όμως μετά την παπική επιτυχία στο Φροζινόνε,

«βρεθήκαμε σε μεγάλο κίνδυνο. … Ο αντιβασιλέας με έστειλε στη Ρώμη και ήμουν με τον εν λόγω πρεσβευτή. Ήμουν εκεί λίγες ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων … έγινε άλλη συνθήκη, λιγότερο ισχυρή από την πρώτη, γιατί την κρίναμε αναγκαία και ταυτόχρονα πιο πρόσφορη για την εξυπηρέτηση τής μεγαλειότητάς του…»

(nous nous trouvâmes en grand danger. … Le viceroi m’envoya à Rome, et jy fus avec ledit ambassadeur. Je fus là quelques jours, pendant lesquels … fimes un autre traité moins fort que le premier, parce que nous le jugeâmes ainsi nécessaire et plus convenable au service de vostre Majesté…)

[σελ. 230].

[←118]

Sanudo, Diarii, xliii, 758-59 και πρβλ. xliv, 68.

[←119]

Sanudo, Diarii, xliv, 310-12, επιστολές τού Βενιέρ προς τον δόγη τής Βενετίας και τη Σινιορία, γραμμένες στη Ρώμη στις 15-16 Μαρτίου 1527 [πρβλ. στο ίδιο, στήλη 187 και Brown, Cal. State Papers, IV, αριθ. 65-66, σελ. 38]. Ο Κλήμης είχε πει στον Βενιέρ, «ότι είναι ήδη πιεστικό να τελειώνουμε, γιατί η Γαλλία τούς έδωσε λόγια και η Σινιορία δεν θα αφήσει να περάσουν οι άνδρες» (che è stà sforzato di concluder perchè Franza li dava parole, et la Signoria non feva passar le zente), δηλαδή η Γαλλία δεν τού έστελνε αρκετά χρήματα για να διατηρήσει στρατιωτικά τη θέση του και η υπερβολική επιφυλακτικότητα και αναποφασιστικότητα τού Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε σήμαινε ότι οι ενετικές δυνάμεις δεν είχαν μέχρι τότε προσφέρει στην Αγία Έδρα καμία βοήθεια. Ο Sanudo σημειώνει επίσης: «Τα οποία νέα, με ολόκληρη τη γη να είναι γεμάτη [στρατό] και να αισθάνονται όλοι πολύ άσχημα, τώρα που ο πόλεμος κερδισε κάθε πλευρά, ο πάπας το έκανε αυτό» (La qual nova, tutta la terra fo piena, et si stete molto di mala voia, che adesso che la guerra era vinta da ogni banda, il Papa habbi fatto questo). Με τον πόλεμο κερδισμένο σε όλα τα μέτωπα (!), ο πάπας είχε απογοητεύσει τούς συμμαχους του. Θα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να προσδιοριστεί πόσα χρήματα πήρε όντως ο Κλήμης από τη Γαλλία, επειδή οι πηγές, ιδιαίτερα οι πρεσβευτικές αναφορές, βρίσκονται συχνά σε μεταξύ τους διαφωνία [πρβλ. Sanudo, xliv, 36, 37, 68, 98, 154, 176, 179, 223-24, 265, 274-75, 277-78, 300, 315].

Για την παραμονή τού Λαννόυ στο Βατικανό βλέπε τα Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 210, Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 142 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 256. Ο Sanudo, xliv, 313-14 συνοψίζει τούς όρους τής οκτάμηνης εκεχειρίας και παρέχει το κείμενο στο ίδιο, στήλες 424 και εξής. Για ατέλειωτες λεπτομέρειες όσον αφορά τον Φεραμόσκα και την οκτάμηνη εκεχειρία βλέπε επίσης P. G. Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, XIII (Ρώμη, 1968), σελ. 94 και εξής.

[←120]

Sen. Secreta, Reg. 51, φύλλο 136 (152), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ντομένικο Βενιέρ, με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου (1527).

[←121]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 2 (25), επιστολή προς τον Βενιέρ με ημερομηνία 16 Μαρτίου (1527):

«Από τις δύο δικές σας [επιστολές τού Βενιέρ στις 8, 10 και 12 Mαρτίου] μαθαίνουμε με πολύ μεγάλη ικανοποίηση για τις ευτυχείς προόδους των στρατευμάτων, που πήραν πολλά εδάφη σπεύδοντας στη Νάπολη, πόλη που βρίσκεται σε σύγχυση, και ότι ο κύριος Ρέντσο έχει πάρει την κομητεία τού Ταλιακότσο, που είναι καλά νέα και ίσως γίνουν αιτία να αναγκαστεί ο αντιβασιλέας να αποσυρθεί και να φροντίσει για την υπεράσπιση τής Νάπολης, έτσι που επερχόμενος ο στρατός τής Γαλλίας ελπίζουμε ότι θα ακολουθήσει κάθε επιτυχία στην επιχείρηση, έχοντας από την άλλη πλευρά τον δικό μας στρατό, τον οποίο θα επιταχύνουμε με κάθε επιμέλεια.…»

(Per le diue vostre con grandissima satisfaction nostra siamo advisati delli felici progressi delle armate che haveano prese molte terre apresso Napoli, laqual cita era in trepidatione, et che il Signor Renzo havea ottenuto il contato di Tagliacozzo, che è ottima nova, et potria esser causa di necessitar il vicerè a retirarsi et attender alla defension de Napoli, adeo che sopravenendo l’armata di Franza speramo ne habbia a seguir ogni bon successo alla impresa, essendo per haver da questo altro canto l’armata nostra, laqual sollicitamo con ogni diligentia….).

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xliv, 252, 274, 275-76 για την επιτυχία τού Ρέντσο ντα Τσέρι στο Ταλιακότσο και Brown, Cal. State Papers, .., Venice, iv, αριθ. 79, σελ. 46.

[←122]

Sanudo, Diarii, xliv, 490, επιστολή, πιθανώς, τού Τζιάκομο Σουαρντίνο (Σοαρντίνο), τού απεσταλμένου τού μαρκησίου Φεντερίκο Γκονζάγκα, γραμμένη στο Βαγιαδολίδ στις 18 Φεβρουαρίου 1527, συνοψιζόμενη στον Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 45, σελ. 30. και πρβλ. αριθ. 41, σελ. 25. Ο Κλήμης ήταν φυσικά «πρόθυμος να κάνει την επιχείρηση εναντίον τού Τούρκου» (desideroso di far la impresa contra il Turco) [Sanudo, xliv, 115].

[←123]

Brown, Cal. State Papers.., Venice, IV, αριθ. 70, σελ. 39-40, επιστολή τού Αγκοστίνο Σκαρπινέλλο. Μιλανέζου πρεσβευτή στην Αγγλία, προς τον δούκα Φραντσέσκο Σφόρτσα, γραμμένη στο Λονδίνο στις 19 Μαρτίου 1527.

[←124]

Sanudo, Diarii, xliv, 43 και πρβλ. στήλες 64-65, 108-9, 251.

[←125]

Sanudo, Diarii, xliv, 28-31, 35-37, 42, 51-52, 55, 56, 57, 63-64 και εξής, 71 και εξής, 82-85, 87 και εξής, 113-14, 124-34, 136 44, 147 και εξής: «Λένε ότι θέλουν να έρθουν και να καταλάβουν την Πιατσέντσα …» (Dicono voler venir a prender Piasenza…) [στο ίδιο, στήλη 29]. «Πηγαίνουν κλέβοντας, δεν υπολογίζουν εκκλησίες, νοσοκομεία, τίποτε – όλα τα κάνουν δικά τους» (Vanno robando, nè guardano chiesie, hospetali nè a cosa alcuna—il tutto fa per loro) [στήλη 30].

Στις 2 Φεβρουαρίου (1527) ο Μπενεντέττο Ανιέλλο, ένας εκπρόσωπος τού μαρκησίου Φεντερίκο τής Μάντουα με τις ενετικές δυνάμεις, έγραφε από την Πάρμα για τούς φιλο-αυτοκρατορικούς στρατιώτες και τούς ηγέτες τους, «ότι οι δυσκολίες που είχαν μέχρι τώρα πιο γρήγορα μεγαλώνουν παρά μικραίνουν…» (che le dificultà hanno haute sin hora sono più presto cresciute che sminuite…) [στήλη 35]. «Προχτές [δηλαδή στις 16 Φεβρουαρίου] το ισπανικό πεζικό εξεγέρθηκε φωνάζοντας “Πληρωμή, πληρωμή”, και έτρεξε στο κατάλυμα τού Μπουρμπόν, ο οποίος έστειλε τον αρχιλοχία να τούς κατευνάσει και τον σκότωσαν…» (Avanti heri la fantaria spagnola se amutinò cridando “Paga, paga”, et corseno allo allogiamento di Borbone, qual mandò il sargente maiore per placarli et loro lo amazorono…) [στήλη 133].

Μεταγενέστερη επιστολή κάποιου Άντζελο Σανούντο εκτιμούσε τον φιλο-αυτοκρατορικό στρατό σε 30.000 περίπου άτομα συνολικά, με 22.000 περίπου μάχιμους: «…οι εχθροί θα μπορούσαν να είναι 22.000 μάχιμα άτομα, ενώ οι υπόλοιποι ήσαν παιδιά και αχθοφόροι, μέχρι τον αριθμό των 30.000 ατόμων» (…li inimici, qual poteva esser da 22 milia persone da fatti, el resto era da ragazzi et bagaie, al numero di 30 milia persone…) [Sanudo, xlv, 218, γραμμένη στην Τσιβιταβέκκια στις 19 Μαΐου 1527. Για άλλες εκτιμήσεις τού μεγέθους τού στρατού βλέπε στο ίδιο, xliv, 166, ιδιαίτερα στήλες 207, 271].

[←126]

Sanudo, Diarii, xliv, 141, 154, 157.

[←127]

Στο ίδιο, xliv, 174-75, 189-90.

[←128]

Στο ίδιο, xliv, 187, 203, 209, 229-30, 244. Προφανώς πέρασαν τη νύχτα τής 28^ης Φεβρουαρίου στη μικρή κωμόπολη «Τρεσσενάνα» (Τρινιάνο), μεταξύ Ρέτζιο και Κάρπι [στο ίδιο, στήλη 197 και πρβλ. στήλη 223].

[←129]

Στο ίδιο, xliv, 227, 232, 238, 245.

[←130]

Στο ίδιο, xliv, 254, 257, 264, 271 και πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 4-5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 241 και εξής. Ως επίτροπος τού Κλήμεντος Ζ΄, ο Guicciardini, ακολουθούσε τις κινήσεις τού Μπουρμπόν με θρηνητική απόγνωση, ιδιαίτερα από τα τέλη Φεβρουαρίου (1527) [Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, XII (Ρώμη, 1967), σελ. 248-313 και XIII (1968), σελ. 3-27]. Οι πρώτες μονάδες τού στρατού τού Μπουρμπόν έφτασαν στο Σαν Τζιοβάννι στις 7 Mαρτίου, ενώ οι υπόλοιπες ήρθαν στις 8 τού μηνός [Carteggi, xiii, 16, 18]. Στις 3 Μαρτίου (1527) ο Guicciardini έγραφε στον Αλτομπέλλο Αβερόλντι, τον παπικό νούντσιο στη Βενετία,

«ότι όλος αυτός ο πόλεμος θα ξεσπάσει στο σπίτι μας, και ότι η βοήθεια τής επιφανούς Σινιορίας, την οποία τόσες φορές υποσχέθηκαν και επέδειξαν, μάς λείπει, ενώ γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε τη μεγαλύτερη ανάγκη της, για να αποφύγουμε την ανεπανόρθωτη καταστροφή τού κράτους τού Κυρίου μας»

(che tucta questa guerra si riducessi in casa nostra, et che li aiuti della illustrissima Signoria, tante volte promessici et mostri, ci mancassino per quale causa si sia nel maggior bisogno, con irreparabile ruina dello stato di Nostro Signore)

[στο ίδιο, xii, 287].

Ο ντέλλα Ρόβερε και οι ενετικές δυνάμεις δεν είχαν ακόμη κινηθεί νότια τού Πάδου [XII, 286]: «…βλέποντας τις υποθέσεις τής Ρομάνια σε μεγάλο κίνδυνο, επειδή η αμέλεια ή ανημποριά τού δούκα τού Ουρμπίνο [ο ντέλλα Ρόβερε είχε αρρωστήσει], ή οποιαδήποτε άλλη αιτία, έχει κάνει τώρα τούς άνδρες των Ενετών να μη μπορούν να βρίσκοται έγκαιρα» (… le cose di Romagna le veggo in grandissimo pericolo, perchè la negligentia o la indispositione del Duca di Urbino, o qualunque altra causa, ha facto che horamai le gente de’ Vinitiani non possono esservi in tempo) [xii, 291-92]. Τα γεγονότα θα δικαιολογούσαν την απαισιοδοξία τού Guicciardini.

[←131]

Sanudo, Diarii, xliv, 223, 224, 237, 238, 243, 245, 250, 256, 272 και βλέπε Pascual de Gayangos (επιμ.), Calendar of… State Papers…, Spain, iii, μέρος 2 (Λονδίνο, 1877), αριθ. 45, σελ. 130-31, επιστολή τού Φερνάντο Μαρίν, ηγούμενου τής Ναζέρα και γενικού επίτροπου τού αυτοκρατορικού στρατού, προς τον Κάρολο Ε΄, γραμμένη στο Σαν Τζιοβάννι στις 28 Μαρτίου 1527. Σημειώστε γενικά Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 263 και εξής, Judith Hook, The Sack of Rome (1527), Λονδίνο, 1972, ιδιαίτερα σελ. 143 και εξής και Vicente de Cadenas y Vicent, EI Saco de Roma de 1527 por el ejército de Carlos V, Μαδρίτη, 1974, σελ. 194 και εξής.

Το χιόνι και οι βαριές βροχοπτώσεις έκαναν τη ζωή άθλια στο φιλο-αυτοκρατορικό στρατόπεδο [Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 77, 78, 88, 90, 148].

[←132]

Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 45, σελ. 131-32. Sanudo, Diarii, xliv, 298, 302-3, 312, 327-28, 329, 331, 335-36, 356. Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini XIII, σελ. 58, 60, 66, 68, 77-78, 80, 86-87, 89, 92, 93. Για τούς τελευταίους δεκαπέντε μήνες τής ζωής τού Φρούντσμπεργκ, που τούς πέρασε κυρίως στη Φερράρα, βλέπε Alessandro Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, Μιλάνο, 1908, σελ. 147-56.

[←133]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., i, αριθ. 99, σελ. 231-34. Sanudo, Diarii, xliv, 331, 335, 342, 345-46, 347, 353-54, 362, 364, 371, 374, 394-95, 436-40. Ακόμη και ο νηφάλιος ηγούμενος Fernando Mann τής Ναζέρα μοιραζόταν τις ελπίδες των στρατιωτών, γιατί όπως έγραφε στον Κάρολο Ε΄ στις 28 Μαρτίου (1527), «είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα πάρουμε την Φλωρεντία και θα πάρουμε από εκεί μεγάλο ποσό χρήματων, όπως αναμένεται» [Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 45, σελ. 132].

[←134]

Sanudo, Diarii, xliv, 354, επιστολή τού πατέρα τού Νικκολό Ζαφφάρντο, τού Κριστόφορο, προς τον Ζουάν Φραντσέσκο Λορεντάν στη Βενετία, γραμμένη στη Φράττα Πολεζίνε στις 24 Μαρτίου 1527 και σημειώστε στο ίδιο, στήλες 371. 381, 408-9. Πρβλ. επιστολή τού ηγούμενου τής Ναζέρα στις 28 Μαρτίου προς τον Κάρολο Ε΄ [Cal. State Papers, … Spain, iii-2, αριθ. 45, σελ. 134-35]. Παρεμπιπτόντως, έχοντας αναφέρει ότι ο Μπουρμπόν αρνήθηκε να εγγυηθεί την πλήρη καταβολή των ληξιπρόθεσμων οφειλών μέχρι τις 21 Απριλίου [στο ίδιο, σελ. 132], ο ηγούμενος έρχεται στη συνέχεια σε αντίθεση με τον εαυτό του και λέει ότι ο Μπουρμπόν έδωσε στους Λαντσκνέχτε την εν λόγω εγγύηση [σελ. 134].

O ιστορικός τού 16^ου αιώνα Leonardo Santoro, La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pedio, Γκαλατίνα, 1972, σελ. 15 λέει ότι παρά την εμπιστοσύνη που έδειχνε στις υποσχέσεις τού Λαννόυ, ο Κλήμης δεν μπορούσε να παραμερίσει την υποψία και τον φόβο του για τον Μπουρμπόν,

«γνωρίζοντας πολύ καλά την ποιότητα αυτού τού ανθρώπου με αυτή τη βλοσυρή σιωπή, που απεχθανόταν ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ήδη από την εποχή που ο Μπουρμπόν ήταν νεαρός, με εκείνα τα μάτια του που κινούνταν, με τη μελαγχολική και πολύ βάρβαρη χροιά, βαμμένη στην απόχρωση τού αίματος, που αντιπροσώπευε δεν ξέρω τι τόσο σκληρό και θυμωμένο, καταδικασμένος και διωγμένος από την πατρίδα του, είχε αφομοιώσει πιο κτηνώδη ήθη και έθιμα, που τον έκαναν πολύ πιο αμείλικτο και οργισμένο»

(conoscendo benissimo la qualità di tal uomo con quel cupo silenzio già detestato da Lodovico XII mentre Borbone era garzonetto, con quelli suoi occhi mobili, e ciera malinconica e molto barbara, tinta di color sanguigno, che rappresentava non so che di fiero ed arrabiato, e come, bandito e scacciato dalla sua patria, aveva imbibiti più bestiali modi e costumi, fatto assai più implacabile ed iracondo).

Ο Santoro ήταν αντι-αυτοκρατορικός καθώς και αντι-Ισπανός και προφανώς αντι-Βουρβώνος.

[←135]

Sanudo, Diarii, xliv, 437.

[←136]

Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2 (1877), αριθ. 47, σελ. 138-39 και πρβλ. J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers … of Henry VIII, IV, μέρος 2 (1872, ανατυπ. 1965), αριθ. 1.039, σελ. 1362.

[←137]

Sanudo, Diarii, xliv, 447-48, 451-52, 476-77. Για το κάψιμο τού Καστέλ Σαν Πιέτρο βλέπε στο ίδιο, στήλη 499 και σημειώστε γενικά Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 133, 141-42, 148-49, 151 και εξής, 167, 175.

[←138]

Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 178, 179, 181-82.

[←139]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xliv, 499, επιστολή of στις 8 Απριλίου (1527),

«από το αυτοκρατορικό στρατόπεδο στο Σολαρόλο: “…Ήδη όλη η περιοχή τής Μπολώνια, από το Σαν Τζιοβάννι [στο Περισκέτο] εδώ και το βουνό μέχρι την περιοχή τής Φερράρας, είναι τόσο καμμένη και κατεστραμμένη, που δεν υπάρχει τόπος μεγάλος ή μικρός, που να μην είναι πυρπολημένος και ερειπωμένος σε ακραία καταστροφή. Ομοίως η περιοχή τής Ίμολα και σήμερα ολόκληρος ο λόφος Φαβεντίνο [δηλαδή η περιοχή τής Φαέντσα], πράγμα που προκαλεί πραγματικά τρόμο ή απελπισία σε όλο τον κόσμο»

(dal campo cesareo, da Solarolo: “… già tutto il Bolognese da San Giovanni [in Persiceto] in qua et da la montagna sino al Ferrarese, è talmente arso et distrutto che non ci è loco grande o piccolo che non sia abbrugiato et ruinato in estrema destrutione; medesimamente lo Imolese, et hoggi tutta la collina del Faventino, cosa veramente da impaurir o disperar tutto il mondo).

Τέτοια νέα οδηγούσαν τον Κλήμεντα Ζ΄ σε απόγνωση [στο ίδιο, στήλη 512]. Στη Ρώμη η ζημιά που είχε γίνει από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς υπολογιζόταν σε 500.000 δουκάτα [Letters and Papers… of Henry VIII, iv-2, αριθ. 3.038, σελ. 1362].

[←140]

Sanudo, Diarii, xliv, 464, 474, 477, 480, 494, 495, 496-97, 499-505, 513, 518-19, 526. Η διαδρομή τού Μπουρμπόν εντοπίζεται σε κάποιο βαθμό στην παλαιά εργασία τού Corrado Ricci, Gli Spagnuoli e i Venetiani in Romagna (1527-1529), Μπολώνια, 1886, σελ. viii-xliv και σημειώστε Pillinini, «La Guerra della Lega di Cognac…». Atti e memorie, xxxvii (Μάντουα, 1969), 55-57.

Για την καταστροφή τής Μπριζιγκέλλα βλέπε Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 185 και για την απώλεια από τούς συμμάχους τής Κοτινιόλα στο ίδιο, σελ. 189 και εξής. Όσον αφορά τη Μπριζιγκέλλα, ο Guicciardini έγραφε στον καρδινάλιο Σίλβιο Πασσερίνι στις 8 Απριλίου 1527 [ό. π.]:

«Βρήκαμε τη Μπριζιγκέλλα εγκαταλειμμένη. Μόνο μερικοί στον βράχο, που έχουν δεχτεί τη συνθήκη. Εκείνοι που δεν την τήρησαν είναι φυλακισμένοι, ενώ επίσης όλος ο τόπος έχει πυρποληθεί»

(Trovamo Bersighella [sic] abbandonata: solo alcuni nella roccha, che si decte a pacti. Li quali non hanno observati, ma factili prigioni, et poi abruciato tucto el luogo).

[←141]

Sanudo, Diarii, xliv, 515-16: «…πήρε τη Μέλντολα, λεηλατώντας και υιοθετώντας πολύ σκληρή μεταχείριση των αγοριών» (… hanno preso Meldola, sachegiato et usato gran crudeltà contra i puti) και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 495, 517, 522, 527, 541, 545. Για την πορεία τού Μπουρμπόν προς νότο σημειώστε Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Carlo Milanesi, Φλωρεντία, 1867, βιβλίο I, σελ. 114 και εξής. (για την εργασία αυτή βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 8, σημείωση 1).

[←142]

Στο ίδιο, xliv, 529, 537.

[←143]

Sanudo, Diarii, xliv, 541, 543, 544-45, 546, 552-53, 555-56 (επιστολή Μπορρομέο στις 22 Απριλίου), 570-71, 572 και για την πορεία τού Μπουρμπόν σημειώστε Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 6, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, IV, 251-55 και Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 205 και εξής.

[←144]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 17-19 (40-42):

«…προσθέστε [η επιστολή περιέχει οδηγίες προς τον Βενιέρ] τον προφανή και άμεσο κίνδυνο, στον οποίο είναι εκτεθειμένη η ελευθερία τής Ιταλίας, ο οποίος οφείλεται μέχρι τώρα κατά το μεγαλύτερο μέρος σε αυτή την καταπίεση και τριβή των αυτοκρατορικών, όπως γνωρίζουν όλοι, που σίγουρα παρακινούν τις πέτρες, όχι τούς ανθρώπους, σε συμπόνια για πολλές αποσπάσεις τιμαλφών, ληστείες, πυρπολήσεις και ερημώσεις, που καταφθάνουν καθημερινά από δική τους παραγγελία, το αντικείμενο και ο σκοπός των οποίων φαίνεται καθαρά ότι δεν αποβλέπει σε άλλο, παρά να βάλει αυτή την Ιταλία σε διαρκή ζυγό και κατά συνέπεια να καταστήσει τον αυτοκράτορα μονάρχη των χριστιανών…»

(…addurete il manifesto et proximo periculo, alqual è exposta la libertà de Italia, essendo fin hora la maggior parte di quella oppressa et attrita dalli cesarei, come a cadaun è noto, che certo moveriano li saxi, non che li homeni, a commiseratione per tante extorsione, rapine, incendii, et depopulatione che ogni giorno vengono per loro commesse, l’obiecto et fin delliqual chiaramente si vede non ad altro render et annhellar che a poner uno perpetuo iugo ad essa Italia, et per consequens far lo imperator monarcha de Christiani…)

[στο ίδιο, φύλλο 18 (41)].

[←145]

Gayangos, Cal. State Papers…. Spain, III-2, αριθ. 47, 49, 53, 54, 64, σελ. 136-37, 138, 147, 149, 150, 174-75. Κατά το ταξίδι τής επιστροφής του προς νότο ο Λαννόυ είχε φτάσει στη Σιένα στις 25 Απριλίου ή λίγο πριν [στο ίδιο, αριθ. 54]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xliv, 525 και εξής και passim, 569 και xlv, 28. Στη Φλωρεντία οι Οκτώ Άρχοντες (Signori Otto) πίστευαν επίσης ότι ο Λαννόυ είχε ενθαρρύνει την προέλαση των φιλο-αυτοκρατορικών στη Φλωρεντία:

«…ότι ο αντιβασιλέας ήταν ο αυτουργός τής προέλασης τού στρατού [δηλαδή τού φιλο-αυτοκρατορικού στρατού], γνωρίζοντας ότι η Φλωρεντία στερούνταν πολεμιστών, και γι’ αυτόν τον λόγο οι Άρχοντες [οι Οκτώ] έδειχναν ότι ήσαν πολύ αγανακτισμένοι και πιο αδρανείς με τον πόλεμο, απ’ όσο προηγουμένως…»

(…che ‘l vicerè sia stato autor di far marchiar il campo sapendo che Firenze era sprovista di gente da guerra, et per questo loro Signorie mostrano esser molto sdegnati et più inanimati alla guerra che prima…)

[στο ίδιο, στήλη 571].

Αν μπορεί κανείς να πιστέψει ότι τα ακόλουθα προέρχονται πραγματικά από αποκρυπτογραφημένη επιστολή τού Μπουρμπόν προς τον Αντόνιο ντε Λέυβα στο Μιλάνο, ο Λαννόυ βρισκόταν ίσως σε συμπαιγνία με τον Μπουρμπόν και εσκεμμένα παραπλανούσε τον Κλήμεντα και την κούρτη:

«Έφτασα στο Σάντο Πέτρο στο Μπάνιο με αυτόν τον ευχάριστο στρατό, χωρίς να χάσω ούτε μια ώρα από τον χρόνο πορείας, ελπίζοντας να βρω καλή ευκαιρία, επειδή με τη συμφωνία που έγινε με τον καλό μας αντιβασιλέα, οι εχθροί έχουν βρεθεί στερημένοι [πολεμιστών], ενώ ούτε πιστεύουν ότι θα μπορέσουν να εφοδιαστούν έγκαιρα…»

(Sono arivato a Santo Petro in Bagno con questo felicissimo exercito, nè perderò un’hora di tempo di marchiar, sperando trovar bona occasione, perchè per lo accordo fatto col nostrο bon vicerè, li inimici se trovano sprovisti, nè credeno possano esser a tempo di provedersi…)

[στήλες 570-71, από επιστολή γραμμένη στο Σαν Πιέρο ιν Μπάνιο στις 19 Απριλίου 1527].

Πρβλ. γενικά Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, xiii, σελ. 227 και εξής, 239 και εξής και ιδιαίτερα σελ. 241-42, για την εξαπάτηση και τις καταστροφές που προκάλεσαν οι φιλο-αυτοκρατορικοί.

[←146]

Sanudo, Diarii, xliv, 558, 562 (ο φιλο-αυτοκρατορικός στρατός επιτέθηκε στο Μπόργκο Σάντο Σεπόλκρο και στο Άνγκιαρι), 571, 572, 579.

[←147]

Sanudo, Diarii, xliv, 551, 552, επιστολές τού Βενιέρ προς τον δόγη και τη Σινιορία τής Βενετίας, γραμμένες στη Ρώμη στις 21-22 Απριλίου 1527.

[←148]

Sanudo, Diarii, xliv, 572-77. Tο λατινικό κείμενο των δεκαοκτώ άρθρων τής ανανέωσης τής συμμαχίας, όπως παρέχεται από τον Sanudo, δεν έχει ημερομηνία, αλλά σημειώστε Lebey, Le Connétable de Bourbon (1904), σελ. 417 18, που δίνει την ημερομηνία 25 Απριλίου [παραπέμποντας στο MSS. Brequigny, τομ. 92, φύλλο 95] και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 264. O Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1965, iv, 259 επίσης χρονολογεί την ανανεωμένη «συνομοσπονδία με τον βασιλιά τής Γαλλίας και τούς Ενετούς» (confederazione col re di Francia e co’ Viniziani) στις 25 Απριλίου. Έχοντας υπάρξει υπόγειο μέλος τής Συμμαχίας από τις 22 Μαΐου 1526, η φλωρεντινή κυβέρνηση εμφανιζόταν τώρα ανοιχτά στο πλευρό τού πάπα στις 28 Απριλίου (1527) [Sanudo, xlv, 9-10, 16-20, 22-23, 27].

[←149]

Sanudo, Diarii, xliv, 579-80.

[←150]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 25-27 (48-50) και πρβλ. Sanudo, Diarii, xliv, 585-86, 594 και xlv, 12-15, 14-15, 31-32.

[←151]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 2 (25), επιστολή με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1527:

«Σήμερα το πρωί, την τρίτη ώρα, λάβαμε τις επιστολές σας τής 8ης, 10ης και 12ης τού μηνός, που καθυστέρησαν. Ο αγγελιοφόρος δικαιολογήθηκε ότι δεν βρήκε άλογα στους σταθμούς αλλαγής, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς τούς αγγελιοφόρους δεν αντιλαμβάνονται το χρέος όπως θα έπρεπε, ιδιαίτερα σε αυτούς τούς καιρούς»

(Questa matina a hora di terza habbiamo recevute le vostre di VIII, X, et XII del presente che sono state tarde: Il corrier si excusa di non haver trovato cavalli alle poste, ma la maggior parte di loro corrieri non fano il debito, come deveriano, maxime a questi tempi).

[←152]

Στο ίδιο, Reg. 52, φύλλο 25 (48), έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαΐου 1527.

[←153]

Sanudo, Diarii, xliv, 558-59, 580-82 (επιστολή τού Φόσκαρι προς τον γιο του), 590-91. O Φόσκαρι έγραψε την επιστολή του κατά την 6^η ώρα τής νύχτας (a hοre 6 di notte) [στο ίδιο, στήλη 580], η οποία προς το τέλος Απριλίου ήταν περίπου 2:30 π.μ. Όσο για τη στιγμή που έγραφε, ο Φόσκαρι λέει ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί ήσαν στρατοπεδευμένοι «εικοσιέξι ή εικοσιεπτά μίλια από εδώ» [στήλη 582], δηλαδή από τη Φλωρεντία. Σημειώστε την αφήγηση στο Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, IV, 255 και εξής και βλέπε P. G. Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, XIV (Ρώμη, 1969), σελ. 5-6, επιστολή στις 26 Απριλίου (1527) προς τον Τζιοβάν Ματτέο Τζιμπέρτι. Σημειώστε επίσης την περιγραφή στον Luigi Guicciardini, που ήταν σημαιοφόρος (gonfaloniere) στη Φλωρεντία την εποχή τής εξέγερσης [Il Sacco di Roma, επιμ. C. Milanesi, Φλωρεντία, 1867, βιβλίο ii, σελ. 136-52].

[←154]

Sanudo, Diarii, xlv, 24-26, 27, 40.

[←155]

Στο ίδιο, xlv, 6.

[←156]

Στο ίδιο, xlv, 29, 40, 41, 64 και εξής. Στις 2 Μαΐου ο Ρανγκόνι και ο Ρομπέρτο ντι Σανσεβερίνο, ο κόμης τού Γκαϊάτσο, λεγόταν ότι βρίσκονταν καθ’ οδόν προς Ρώμη «επί τρεις ημέρες» με 6.000 πεζούς και 400 ιππείς, «για να φτάσουν εκεί πριν από τον αυτοκρατορικό στρατό» [στο ίδιο, στήλη 45]. Πρβλ. Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, xiv, σελ. 15-16.

[←157]

Sanudo, Diarii, xlv, 60. G. Van Gulik, C. Eubel και L. Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi, iii (1923), 19. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 265. Oι νέοι καρδινάλιοι ήσαν οι Μπενεντέττο ντε Ακκόλτι, Αγκοστίνο Σπίνολα, Νικκολό Γκάντι, Έρκολε Γκονζάγκα και Μαρίνο Γκριμάνι. Ο Αντουάν Μποχιέ ντυ Πρά (Ντυπρά), ο Γάλλος καγκελλάριος, έγινε επίσης καρδινάλιος τότε, αν και η προαγωγή του επαναλήφθηκε στις 21 Νοεμβρίου 1527 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, ό. π., σελ. 20].

Στις 6 Mαΐου ο Λοντοβίκο ντα Κανόσσα, ο Γάλλος απεσταλμένος στη Βενετία, εισήλθε στο Κολλέγιο για να δείξει επιστολή, που είχε μόλις πάρει από τον Τεόντορο Τριβούλτσιο, τότε στρατάρχη τής Γαλλίας, σύμφωνα με την οποία 30.000 δουκάτα στέλνονταν από τη Λυών στην Ιταλία και άλλα 30.000 θα στέλνονταν στον μαρκήσιο τού Σαλούτσο, για να στρατολογήσει στρατιώτες για την «επιχείρηση τής Ιταλίας» (impresa de Italia) [Sanudo, XLV, 49]. Ο Μπουρμπόν προέλαυνε «με απίστευτη ταχύτητα» (con incredibile prestezza) και έφτασε Ρώμη πολύ πριν από τούς Ρανγκόνι και Γκαϊάτσο [Guicciardini, Storia d’ Italia, xvii, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 261 62].

[←158]

Sanudo, Diarii, xlv, 74 και για την πορεία τού Μπουρμπόν προς Ρώμη, πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, XVIII, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, IV, 261-63 και βλέπε Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, XIV, σελ. 19-20. Ο Αντρέα Ρόσσο φαίνεται ότι είχε χαθεί στο ανακάτεμα που ακολούθησε την άλωση τής Ρώμης από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς. Επέστρεψε στη Βενετία το βράδυ στις 22 Μαΐου χωρίς την άδεια τής Γερουσίας, όπως σημειώνει ο Sanudo, XLV, 177.

[←159]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 107, σελ. 63-64, με συνοπτική περίληψη στο Sanudo, Diarii, xlv, 490-91. O Κάρολος Ε΄ έλεγε για μήνες ότι ήθελε να δει δύο ή τρία χρόνια ειρήνης στην Ιταλία και στην Ευρώπη, για να καταστεί δυνατή μια ένωση των χριστιανών ηγεμόνων εναντίον των Τούρκων. Το Μόχατς βρισκόταν συνεχώς στο μυαλό του [πρβλ. Serassi, Lettere del Conte Baldessar Castiglione, τομ. II (1771), ιδιαίτερα σελ. 89, 101, 103, 121-22, 136, 145].