Σημειώσεις Κεφαλαίου 8

[←1]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, IV, 262-64 και βλέπε Sanudo, Diarii, xlv, 232. Ο Guicciardini κατηγορεί τον Ρέντσο ντα Τσέρι για υπερβολική αυτοπεποίθηση και κακή κρίση στην παροχή υπεράσπισης για την πόλη. Στη γνωστή του επιστολή, γραμμένη από τη Ρώμη στις 18 Μαΐου 1527 προς τον καγκελλάριο Μερκουρίνο Γκαττινάρα, ο Φρανσίσκο ντε Σαλαζάρ αναφέρει ότι ο Ρέντσο έδιωξε τον σαλπιγκτή τού Μπουρμπόν με «ξεδιάντροπη θρασύτητα» (palabras descompuestas), «για το οποίο ο Μονσινιόρ ντε Μπουρμπόν αγανάκτησε υπερβολικά και αποφάσισε να εισβάλει στον τόπο» [Pascual de Gayangos, Calendar of… State Papers, … Spain, iii-2 (Λονδίνο, 1877), αριθ. 70, σελ. 196]. Η αυτοβιογραφία τού Μερκουρίνο Γκαττινάρα (μέχρι τον Ιούλιο τού 1529) έχει διασωθεί στον δικό του γραφικό χαρακτήρα και έχει δημοσιευτεί από τον Carlo Bornate (επιμ.), Historia vite et gestorum per dominum magnum cancellarium (Mercurino Arborio di Gattinara)…, στα Miscellanea di storia italiana, 3η σειρά. XVII (Τορίνο, 1915), 231-585, με άφθονες σημειώσεις και ογδονταέξι έγγραφα. Για τα σχόλια τού ίδιου τού Γκαττινάρα για την άλωση τής Ρώμης βλέπε στο ίδιο, σελ. 345-48.

Υπάρχει ογκώδης βιβλιογραφία για την άλωση τής Ρώμης και τα επακόλουθά της. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στις πηγές που δημοσιεύθηκαν από τον Carlo Milanesi (επιμ.), Il Sacco di Roma del MDXXVΙI: Narrationi di contemporanei, Φλωρεντία, 1867, σε ένα μικροσκοπικό «τομίσκο» περίπου 530 σελίδων, που περιλαμβάνει, ύστερα από βιβλιογραφικό δοκίμιο, το Luigi Guicciardini (αδελφός τού Φραντσέσκο), Il Sacco di Roma [ιδιαίτερα βιβλίο II, σελ. 160 και εξής], εργασία που πρωτοδημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1664). Περιλαμβάνει επίσης ένα συνονθύλευμα κάποιας τουλάχιστον αξίας αποδιδόμενο σε κάποιον Jacopo Buonaparte, Sacco di Roma, seguito al tempo di papa Clemente VII de’ Medici, l’ anno 1527, ιδιαίτερα σελ. 317 και εξής, που πρωτοδημοσιεύτηκε στην «Κολωνία» (ίσως στη Λούκκα) το 1756, καθώς και ένα διάλογο για την άλωση τής Ρώμης από την πέννα τού Francesco Vettori, Narrazione de la presa di Roma per Borbone…, που πρωτοτυπώθηκε στο Παρίσι το 1837. Περιλαμβάνει επίσης επιστολή γραμμένη στην Τσιβιταβέκκια στις 24 Μαΐου 1527 από τον Σκαραμούτσια Τριβούλτσιο, τον καρδινάλιο τού Κόμο (πέθανε στις 3 Αυγούστου 1527) προς τον γραμματέα του, προφανώς τον Τζάκοπο Μπαρατέρο. Πριν από την άλωση ο Τριβούλτσιο είχε διαφύγει από τη Ρώμη προς Τσιβιταβέκκια «με όλα τα υπάρχοντά του και τη φαμίλια» (con tutto l’ haver suo et la famiglia), όπως σημειώνει ο Sanudo, Diarii, xlv, 168. Επίσης μια επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 8 Ιουνίου 1527 από τον Τζιοβάννι Μπαρτολομμέο Γκαττινάρα, ανηψιό τού καγκελλάριου Μερκουρίνο, προς τον Κάρολο Ε΄, στην οποία αναφέρεται ο Pascual de Gayangos και από την οποία παραθέτει στο Cal. State Papers,… Spain, iii-2, σημειώσεις στη σελ. 201, 214, 215, 217 και 236. Οι σχετικές με την άλωση ισπανικές πηγές έχουν συλλεγεί από τον Antonio Rodriguez Villa, Memorias para la historia del asalto y saqueo de Roma en 1527 por el ejercito imperial, Μαδρίτη, χωρίς ημερομηνία (1875;).

Οι ακόλουθες εργασίες είναι επίσης σημαντικές: Giuseppe Salvioli, «Nuovi Studii sulla politica e le vicende dell’ esercito imperiale in Italia nel 1526-27 e sul sacco di Roma (da documenti inediti dell’ Archivio di Stato di Modena)», Archivio veneto, XVI-1 (ann. viii, 1878), 272-98 και XVΙΙ-1 (ann, ix, 1879), 1-34. Ferdinand Gregorovius, «(Ambrosi von) Gumppenbergs Bericht vom ‘Sacco di Roma’», στο βιβλίο τού ιδίου Kleine Schriften, I (Λειψία, 1887), 183-264, ιδιαίτερα σελ. 214 και εξής και Hans Schulz, Der Sacco di Roma, Karls V. Truppen in Rom 1527-1528, Χάλλε, 1894, ιδιαίτερα σελ. 103 και εξής (Hallesche Abhandlungen zur Neueren Geschichte, Heft 32).

Aπαραίτητες πηγές έχουν καταστεί διαθέσιμες από τούς Domenico Orano, «Marcello Alberini e il Sacco di Roma del 1527», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii (1895), 51-98, Orano, «Il Diario di Marcello Alberini (1521-1536)», στο ίδιο, σελ. 319-416, ιδιαίτερα σελ. 324 και εξής, Orano, Il Sacco di Roma del MDXXVII, Studi e documenti, τομ. I: Ricordi di Marcello Alberini, Ρώμη, 1901, ιδιαίτερα σελ. 197 και εξής, με εκτεταμένες σημειώσεις, H. Omont, «Les Suites du sac de Rome par les impériaux et la campagne de Lautrec en Italie», Journal d’ un scrittore de la Pénitencerie apostolique (Décembre 1527-Avril 1528)», Melanges d’ archeologie et d’ histoire, XVI (1896), 13-61, ιδιαίτερα σελ. 18 και εξής. Léon Dorez, «Le Sac de Rome (1527). Relation inédite de Jean Cave, Orléanais», στο ίδιο, σελ. 355-440, με διάφορα σχετικά κείμενα και Alessandro Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma. Μιλάνο, 1908, πολύτιμη μονογραφία με πολλές αδημοσίευτες επιστολές από το Archivio Gonzaga στο Archivio di Stato di Mantova.

Σημειώστε επίσης Ludwig von Pastor, Hist. Popes, ix (ανατυπ. 1950), 382-467 και Geschichte der Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 264-322, με καλή κάλυψη των πηγών, Judith Hook, The Sack of Rome (1527), Λονδίνο, 1972, ιδιαίτερα σελ. 160 και εξής και Vicente de Cadenas y Vicent, El Saco de Roma de 1527 por el ejercito de Carlos V, Μαδρίτη, 1974, ιδιαίτερα σελ. 247 και εξής, με μικρό αλλά χρήσιμο χάρτη τής Ρώμης (σελ. 250-51).

[←2]

Για σχέδια και οπτικές αναπαραστάσεις τής παλαιάς Πόλης τού Λέοντος (civitas Leonina ή Leoniana), που ονομάστηκε έτσι επειδή ο πάπας Λέων Δ’ έχτισε τείχος γύρω από το Βατικανό και το Μπόργκο το 846 για προστασία από επιθέσεις των Αράβων, βλέπε Amato Pietro Frutaz, Le Piante di Roma, 3 τόμοι, Ρώμη, 1962 (Istituto di Studi Romani). Όπως θα περίμενε κανείς, όσο πιο παλαιότερα τα σχέδια και σκίτσα, τόσο πιο ακατέργαστα είναι. Γενικά όμως η περιοχή γύρω από τον Άγιο Πέτρο έχει αλλάξει λιγότερο από τα περισσότερα άλλα μέρη τής πόλης. Ο Frutaz, Piante, ΙΙ, εικόνα CXXXV (πιν. 275) παρέχει πανοραμική θέα τής Ρώμης και τής περιοχής γύρω από το Βατικανό, με την Porta Pertusa, την Porta de Cavalli leggieri και την εκκλησία και το νοσοκομείο τού Σάντο Σπίριτο ιν Σάσσια το έτος 1593 και σημειώστε στο ίδιο, εικόνα cxxxiiv (πιν. 269), που τοποθετεί το Παλάτσο ντε Τσέζι («Cesis») [πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 214]. Bλέπε επίσης τον υπέροχο ζωγραφικό πίνακα τής ίδιας περιοχής το 1589 στο ίδιο, εικόνα cxxxii (πιν. 260) και τούς πίνακες στο ίδιο, εικόνα cxxv (πιν. 237), cxxvi (πιν. 238) και cxxvi, 5 (πιν. 243) από τα χρόνια 1575-1576. Η εικόνα cxxi (πιν. 233) από το έτος 1567 δείχνει την Πόρτα Σ. Πανκράτσιο στον λόφο Τζανίκουλουμ και ονομάζει την Porta de Cavalli leggieri με το προηγούμενο όνομά τής Porta Torrione. Η εικόνα αυτή ιχνογραφεί επίσης το παλαιό τείχος που κατεβαίνει τον λόφο από την Πόρτα Σ. Πανκράτσιο προς τον Τίβερη, που έφτανε ακριβώς βόρεια τής Ponte Sisto (ακολουθώντας λίγο-πολύ τη γραμμή τής σημερινής Βία Γκαριμπάλντι). Η εικόνα cxi (πιν. 222) από το έτος 1552 παρέχει τις Porta Pertusae, Porta Torrionis, Porta S. Spiritus, Pons Xisti και Porta S. Pancratii στον λόφο Τζανίκουλουμ.

Γύρω στο 1551 Φλαμανδός ζωγράφος Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος έφτιαξε παραπλανητικό πανόραμα τής άλωσης τής Ρώμης, το οποίο ο Frutaz [ΙΙ, εικόνα xcixa (πιν. 171)] αναπαράγει υπάκουα, όπως και το σχέδιο τού Hartmann Schedel για τη Πόλη τού Λέοντος [εικόνα xcvi, πιν. 166], την παραμονή τής γαλλικής εισβολής στην Ιταλία. Ο Frutaz [ΙΙ, εικόνα cxlvi, 9 (πιν. 303), από το έτος 1623], επίσης δείχνει τις Porta Pertusa, Porta S. Pietro, Porta de Cavalli leggieri, Porta S. Spirito και την Πιάτσα Σαν Πιέτρο πριν από την κατασκευή των κιονοστοιχιών τού Bernini, που χτίστηκαν περισσότερο από τριάντα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Αλεξάνδρου Ζ΄ Τσίγκι [και πρβλ. εικόνες cxlvii 11-12 (πιν. 318-19) από το έτος 1625]. Ο Frutaz. ΙΙΙ [εικόνα cxlviii, 5 (πιν. 328)] παρέχει άποψη τής περιοχής τού Βατικανού το 1630, στην εικόνα clii, 1 (πιν. 339) το 1661-1662 και στην εικόνα clx, 7 (πιν. 371) το 1693.

[←3]

Πρβλ. Schulz, Der Sacco di Roma (1894), σελ. 103-4, Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 269, Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), βιβλίο li, σελ. 176, λέει ότι τη Ρώμη υπερασπίζονταν «30.000 [3.000;] μαχητές» (30.000 persone da combattere) και ότι ο ντατάριος Τζιοβάν Ματτέο Τζιμπέρτι καθώς και ο Ρέντσο ντα Τσέρι ήσαν βέβαιοι για τη νίκη. Η λεηλασία τής Ρώμης δεσπόζει, όπως θα περίμενε κανείς, στον Od. Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad ann. 1527, ιδιαίτερα αριθ. 14 και εξής. Ο γιος τού Γκέοργκ φον Φρούντσμπεργκ, ο Μέλχιορ, πέθανε στη Ρώμη στις 13 Ιανουαρίου 1528 σε ηλικία εικοσιενός ετών, έχοντας γίνει (όπως φαίνεται) καλός Καθολικός. Θάφτηκε στη γερμανική εθνική εκκλησία τής Σάντα Μαρία ντελλ’ Άνιμα: «…στις ίδες Ιανουαρίου 1528 αποκόπηκε από πρόωρο θάνατο, στα 21 χρόνια τής ζωής του» (…idibus Januarii 1528 immatura morte interceptus est, XXI aetatis suae anno) [για το επιτάφιο επίγραμμά του βλέπε D. Gnoli, στο «Rassegna letteraria italiana», Nuova Antologia di seienze, lettere ed arti, LIV (2η σειρά, XXIV, Ρώμη, 1880), 749]. O Gnoli, στο ίδιο, σελ. 746-55 δημοσιεύει αρκετά ενδιαφέροντα επιτάφια επιγράμματα σχετικά με την άλωση τής Ρώμης.

[←4]

D. Orano, «Il Diario di Marcello Alberini (1521-1536)», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii (1895), 337, 339 και Il Sacco di Roma (1901), σελ. 248-51, 258-59:

«…Παρ’ όλα αυτά υπήρχε ακόμη μεγαλύτερη πλάνη εκείνων, οι οποίοι νόμιζαν ότι με τον θάνατο τού ηγέτη των εχθρών είχαν νικήσει, άφησαν τις θέσεις τους, έφυγαν από τα τείχη και απλώθηκαν στην πόλη φωνάζοντας: Νίκη! Νίκη! Ήταν ο λόγος που πολλοί από τούς δικούς μας, όταν όφειλαν να επιμείνουν περισσότερο στην άμυνα, εγκατέλειπαν με απατηλή σκέψη τον εαυτό τους και την πατρίδα, σχεδόν χωρίς να ασχολούνται πια με τούς εχθρούς, εκτιμώντας ότι αυτοί οι στρατιώτες [οι φιλο-αυτοκρατορικοί] με την απώλεια τού οδηγού τους [Μπουρμπόν] τα είχαν χάσει όλα»

(…Nondimeno fu ancho magiore errore di quelli, alli quali parendo per la morte dell’inimico duce haver vinto, lassorno le loro stationi et partendosi dalle mura, divulgandola per la città, gridando: victoria! victoria! furono cagione che molti delli nostri, quando più si doveva instare alla difesa, abandonorno con fallace pensiero se medesimi et la patria, quasi non curando più li nimici, existimando che quei soldati per la perdita della lor guida fossero tutti persi).

O Aλμπερίνι γεννήθηκε το 1511. Ξεκίνησε το ημερολόγιό του το 1547. Η άλωση τής Ρώμης είχε προκαλέσει τις πιο ζωηρές αναμνήσεις τής νιότης του.

O θάνατος τού Μπουρμπόν ήταν γεγονός εξαιρετικής σημασίας και η άλωση τής Ρώμης συγκλόνισε την Ευρώπη, για το οποίο πρβλ. τις άφθονες σημειώσεις στο Sanudo, Diarii, xlv, 86-92, 99-103, 108-9, 114, 121 και εξής, 132-34, 142-46, 165-68, 179-81, 185-89, 191-92, 202-10, 214-17 (επιστολή τού Ντομένικο Βενιέρ, πρώην πρεσβευτή τής Βενετίας στην παπική κούρτη, γραμμένη στην Τσιβιταβέκκια στις 20 Μαΐου και παραληφθείσα από τον δόγη Αντρέα Γκρίττι στις 28 Μαΐου 1527), 218-22, 231-38, 414-18, 435-37 και βλέπε ιδιαίτερα τη μακροσκελή, λεπτομερή επιστολή ενός αυτόπτη μάρτυρα, τού Φραντσέσκο Πέζαρο, αρχιεπισκόπου τής Ζάρας (1505-1530) και αργότερα κατ’ όνομα Λατίνου πατριάρχη Κωνσταντινούπολης (1530-1545), στο Sanudo, xlvi, 129-43. Η επιστολή τού Πέζαρο είναι χωρίς ημερομηνία, αλλά φαίνεται ότι γράφτηκε τον Αύγουστο τού 1527.

Είχε προβληθεί ο ισχυρισμός ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί σκότωσαν 15.000 άτομα κατά την πρώτη μέρα τής εισόδου τους στη Ρώμη, «χωρίς να συγχωρούν κανένα που συναντούσαν, κυρίως τούς ιερείς και τούς μοναχούς, εναντίον των οποίων χρησιμοποίησαν μεγαλύτερη σκληρότητα απ’ όση εναντίον των κοσμικών» (non perdonando a nissuno che incontravano, maxime a preti et frati, contra li quali hanno usato maggior crudeltà che contra li seculari) [Sanudo, xlv, 145 και πρβλ. στήλη 203]. Σκότωναν ιερείς και συνελάμβαναν ανώτερους ιεράρχες για λύτρα [στο ίδιο, xlvi, 139-41].

Για τις καταστάσεις που συνόδευσαν τον θάνατο τού Μπουρμπόν σημειώστε Sanudo, XLV, ιδιαίτερα στήλες 186, 232-33, 418, Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), βιβλίο (I, σελ. 181-88, Jacopo Buonaparte, στο ίδιο, σελ. 339-40 και P. G. Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, XIV (Ρώμη, 1969), 19-20 και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 23 και εξής.

[←5]

Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 105-6, Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 271. Για την αναρρίχηση των φιλο-αυτοκρατορικών «στα τείχη τού Μπόργκο τού Αγίου Πέτρου πάνω από το Καμποσάντο» (le mure del borgo di S. Pietro sopra Camposanto), βλέπε Sanudo, Diarii, xl, 144 και σημειώστε στήλη 167: «Όλοι όσοι βρίσκονταν στο Νοσοκομείο τού Αγίου Πνεύματος είναι νεκροί, εκτός από μερικούς που διέφυγαν. Ομοίως τα παιδιά τής Πιετά, ενώ πολλοί ρίχτηκαν από τα παράθυρα στον δρόμο» (Tutti quelli dell’hospital di S. Spirito sono morti, excepti alcuni che fugitero; similiter li puti de la Pietà, et molti sono gittati da le finestre su la strada). Πρβλ. στο ίδιο, στήλη 186.

[←6]

Sanudo, Diarii, xlv, 145, 219, 233 και xlvi, 132-33, Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), βιβλίο ii, σελ. 201, Jacopo Buonaparte, στο ίδιο, σελ. 353-54, 356-57. O Αλμπερίνι λέει ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί μπήκαν μαχόμενοι στη Ρώμη «περίπου στις 7-8 μ.μ.» (circha le XXII o XXIII hore) [Orano, «Diario di Marcello Alberini», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii, 340, Il Sacco di Roma (1901), σελ. 260-61]. Η άλωση συνεχιζόταν επί οκτώ ή δέκα τρομερές ημέρες [Sanudo, xlvi, 133, 137 και εξής].

[←7]

Pascual de Cayangos, Cal. State Papers…, Spain, iii-2 (1877), αριθ. 70, σελ. 196, 198. Ο Σαλαζάρ πίστευε ότι «η Ρώμη δεν θα συνέλθει από αυτό το πλήγμα για τα επόμενα 500 χρόνια» [στο ίδιο, σελ. 197]. Πιο κάτω στην ίδια επιστολή μείωνε σε 200 χρόνια τον απαραίτητο χρόνο για να συνέλθει η Ρώμη από την καταστροφή [σελ. 200]. Για το πρωτότυπο κείμενο βλέπε Ant. R. Villa, Memories para la historiα del asalto y saqueo de Roma, σελ. 142-51, με την παράθεση στη σελ. 143 και εξής. Αν και ο Cayangos λέει ότι η επιστολή απευθυνόταν στον Γκαττινάρα, που δείχνει πολύ πιθανό, ο Villa σημειώνει ότι «δεν είναι γνωστό σε ποιον απευθύνεται» (no se sabe á quién está dirigida).

[←8]

Ρ. Gnoli, «’Descriptio urbis’ o censimento della popolazione di Roma avanti il sacco borbonico», Arch. della R. Società Romana di storia patria, XVII (1894), 375-520. Έχω ελέγξει τούς αριθμούς που καταγράφονται στο κείμενο τής απογραφής. Tο σωστό σύνολο είναι 55.035. Αν προσθέσει κανείς τούς αριθμούς που παρέχονται για τις (δεκατέσσερις) περιοχές (rioni) όπως εμφανίζονται στον Gnoli, ό. π., σελ. 390, θα βγάλει σύνολο 55.041, λόγω τυπογραφικού λάθους [ο αριθμός κατοίκων τής περιοχής (rione) τού S. Angelo έπρεπε να είναι 3.360 και όχι 3.366]. H αναφορά στους κληρονόμους τού Τσίγκι υπάρχει στο ίδιο, σελ. 419a, όπως και στη δούκισσα τού Καμερίνο [σελ. 451b].

Βλέπε επίσης την πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά δυστυχώς κουτσουρεμένη και ατελή, απογραφή τής Ρώμης (που έγινε πριν λιγότερο από μια δεκαετία από εκείνη που δημοσιεύτηκε από τον Gnoli) στο Mariano Armellini, «Un censimento della città di Roma sotto il pontificato di Leone X», ανάτυπο από το Gli Studi in Italia, IV-V (Ρώμη, 1882), σελ. 143. Ο Armellini χρονολογεί αυτή την απογραφή μεταξύ των ετών 1511 και 1518, αλλά νομίζω ότι πρέπει να χρονολογηθεί μεταξύ 4 Νοεμβρίου 1517, όταν ο Manilius Rallo αναγορεύτηκε κατ’ όνομα αρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας στην Ελλάδα και 26 Νοεμβρίου 1518, όταν πέθανε η Vannozza de’ Catanei, η μητέρα τού Τσέζαρε Βοργία. Είχαν γειτονικά σπίτια στην περιοχή (rione) τού Parione, στην ενορία τού S. Stefano in Piscinola: «Η μαντόνα Κατερίνα ντε Σάκις και οι κόρες της έχουν δύο όμορφα σπίτια. … Στο ένα κατοικεί ο σεβασμιότατος Τζόρτζιο ντε Ουμπέρτις, στο άλλο ο σεβασμιότατος Μανουέλλο, αρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας» (Madona Catherina de Sachis et soy figliole hano doe belle case. … In una habita ms. Georgio de Ubertis, in l’altra ms. Manuello, archevescovo de Malvasia).

Όπως σημειώθηκε ήδη, ο Μanilius πήρε τον τίτλο στις 4 Νοεμβρίου 1517 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 248]. Όταν έγινε η απογραφή, η Vannozza ζούσε ακόμη: «Η μαντόνα Βανότσα, μητέρα τού δούκα Βαλεντίνο [Τσέζαρε Βοργία, δούκα τού Βαλεντινουά], ένα σπίτι χωρισμένο σε τρεις κατοικίες και 3 δωρεάν καταλύματα» (Madona Vanoza, madre del duca Valentino, una casa partita in 3 poteghe et 3 habitation de sop). Και οι δύο αυτές εγγραφές υπάρχουν στον Armellini [ό .π., σελ. 73]. Αν και η απογραφή τού 1517-1518 παρέχει μερικά διασκεδαστικά παραλειπόμενα για ενοίκους διαφόρων σπιτιών όπως «κακός άνθρωπος, δύο εταίρες, η Παντασίλεα και η Λουκρητία, χαμηλης στάθμης, γρια Σπανιόλα ζητιάνα» (mala persona, due cortesane Pantasilea et Lucretia de la minor sorte, spagnola vecchia poverella) κλπ., μάς δίνει μικρή ιδέα τού μεγέθους τού πληθυσμού, για το οποίο πρβλ. γενικά Pio Paschini, Roma nel Cinquecento, Μπολώνια, 1948, σελ. 445 και εξής και V. de Cadenas y Vicent, El Saco de Roma, Μαδρίτη, 1974, σελ. 219 και εξής. Σημειώστε επίσης Pietro Castiglioni, Della popolazione di Roma: dalle origini ai nostri tempi, Ρώμη, 1878, σελ. 154-58, 166.

[←9]

Στο γεγονός αυτό ο Μαρτσέλλο Αλμπερίνι απέδιδε μεγάλο μέρος των προβλημάτων των Ρωμαίων,

«επειδή στη Ρώμη η μειοψηφία τού λαού είναι Ρωμαίοι. Οι άλλοι, καθώς είναι διαφορετικών εθνικοτήτων και πατρίδων, δεν τη φροντίζου ούτε την αξιολογούν και επιθυμώντας νέα πράγματα, είχαν πρόθεση για καινοτομίες με την ελπίδα τού κέρδους, μη έχοντας κάτι να χάσουν» [Orano, «Il Diario», Arch. della R. Società Romana di storia patria, xviii, 335-36].

(perchè in Roma la minor parte del popolo sono i Romani; l’altri, come sono de diverse nationi et patrie, nulla curano o prezzano questa, et desiderosi de cose nove, erano intenti alle novitati per la speranza del guadagno, non havendo che perderci)

[←10]

Στο ίδιο, σελ. 344.

[←11]

Gnoli, «Censimento di Roma sotto Clemente VII», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xvii, 395. Διάφορα στοιχεία τής μορφής τής πόλης, περιλαμβανομένων κάποιων αρχαιοτήτων, απεικονίζονται στο Thomas Ashby, «Sixteenth-Century Drawings of Roman Buildings Attributed to Αndreas Coner (d. ca. 1 Νοvember 1527)», Papers of the British School at Rome, ii (1904), με προσθήκες και διορθώσεις στο ίδιο, vi (1913), 184-210, ασύνδετη αλλά ενδιαφέρουσα μελέτη.

[←12]

Cal. State Papers…, Spain, iii-2, αριθ. 70, σελ. 195. Villa, Memorias para la historia del asalto y saqueo de Roma, σελ. 142. Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 106. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 272. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 144 και Jacopo Buonaparte, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), σελ. 345-46.

[←13]

Cal. State Papers…, Spain, iii-2, αριθ. 71, σελ. 201-2. Villa, Memorias, σελ. 164: «…Ρώμη αλωμένη τόσο βάναυσα, που ούτε οι Τούρκοι δεν θα μπορούσαν να το κάνουν…» (…Roma saqueada con tanta crueldad cuanta los Turcos lo pudieran hacer…).

Βλέπε γενικά τις επιστολές που στάλθηκαν στον μαρκήσιο Φεντερίκο Γκονζάγκα από τον Φραντσέσκο Γκονζάγκα, τον πρεσβευτή τής Μάντουας στην παπική κούρτη, γραμμένες στη Ρώμη και την Όστια από τις 3 έως τις 17 Mαΐου (1527), στο Alessandro Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, Μιλάνο, 1908, σελ. 120-27, καθώς και την περιγραφή αυτόπτη μάρτυρα κάποιου Jean Cave (Cavus) στο L. Dorez, «Le Sac de Rome…», Melanges d’ archeologie et d’ histoire, XVI (1896), ιδιαίτερα σελ. 399-404. Ο Cave σημειώνει ότι αλώθηκε ακόμη και το σπίτι τού Χουάν Περέζ, τού «πρεσβευτή τού εκλεγμένου αυτοκράτορα» (electi Imperatoris orator) [στο ίδιο σελ. 401].

Στις 29 Μαΐου 1527 ο Joannes Franciscus de Potentia, επίσκοπος Σκάρα (Scarensis), έστειλε στον Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας περιγραφή τής άλωσης από τη Βενετία [Acta Tomiciana, IX (Πόζναν, 1876), αριθ. 179, σελ. 194-95 και πρβλ. αριθ. 304]. Ο ίδιος ο Κάρολος Ε΄ έγραψε στον Σίγκισμουντ στις 31 Ιουλίου 1527, κατηγορώντας τον Κλήμεντα Ζ΄ για τα δυσάρεστα γεγονότα τής εποχής τους και επιδιώκοντας να αθωώσει τον εαυτό του από κάθε ευθύνη για «εκείνα που έχουν λάβει χώρα πρόσφατα στη Ρώμη» (quae nuper Romae acta sunt) [στο ίδιο, ix, αριθ. 236, σελ. 240-41 και πρβλ. αριθ. 264].

Λίγο αργότερα ο Αλφόνσο ντε Βαλντέζ, ο ανθρωπιστής γραμματέας τού Καρόλου, έγραψε υπερασπίζοντας τον κύριό του στο καλά ενημερωμένο αλλά υπέρμετρο έργο του [Diálogo de Lactancio y un arcediano, επιμ. José F. Montesinos, Dialogo de las cosas ocurridas en Roma, Μαδρίτη, 1956 (και προηγούμενες εκδόσεις) και μεταφρ. J. Ε. Longhurst, Αλμπουκέρκ, N. M. 1952], ρίχνοντας όλη την ευθύνη για τον ιταλικό πόλεμο στον Κλήμεντα, καταδικάζοντας την ανηθικότητα τού κλήρου και απεικονίζοντας την άλωση τής Ρώμης ως κρίση τού Θεού για μια παράλογη παπική θητεία. Ο παπικός νούντσιος Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε απάντησε στον Βαλντέζ διαψεύδοντας με τεράστια αγανάκτηση [Pierantonio Serassi (επιμ.), Lettere del Conte Baldessar Castiglione, 2 τόμοι, Πάδουα, 1769-71, ii, 171-202].

[←14]

Sanudo, Diarii, xlv, 186-87.

[←15]

Dorez, «Le Sac de Rome», Melanges d’ archeologie et d’ histoire, xvi, 423-24: «…ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Αφρικανοί, ούτε κανένα ανθρώπινο γένος διαχωρισμένο από τη θρησκεία μας δεν θα μπορούσε να κάνει πιο σοβαρά εγκλήματα ή σκληρά βασανιστήρια σφάζοντάς μας» (…nec Turcae, nec Afri, nec ullum a nostra religione disiunctum genus hominum aut gravioribus maleficiis aut asperioribus tormentis in nos carnificinam exercere potuissent).

Πρβλ. την επιστολή τού Σκιάβο Λέλιο Καπιλούπο, που ταξίδευε στην ακολουθία τής Ισαβέλλας ντ’ Έστε, όταν εκείνη είχε βγει από τη Ρώμη με ασφάλεια (στις 13 Μαΐου, για το οποίο βλέπε πιο κάτω). Ο Καπιλούπο έγραφε στην κόρη τής Ισαβέλλας, την Ελεονόρα, δούκισσα τού Ουρμπίνο, που βρισκόταν τότε στη Βενετία, ότι ήταν πάρα πολύ ταλαιπωρημένος για να διηγηθεί και πάλι «τούς φόβους τους και εκείνους που υπέφεραν αφότου οι Τούρκοι μπήκαν στη Ρώμη» (le lor paure et quel che hanno patito doppo che i Turchi intrarno in Roma). Επιστολή γραμμένη στη Φερράρα στις 10 Ιουνίου 1527, στο Alessandro Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, Μιλάνο, 1908, σελ. 85-86. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 187.

[←16]

Orano, «Diario di Marcello Alberini», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii, 324 και Il Sacco di Roma (1901), σελ. 199 και πρβλ. Jacopo Buonaparte, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), σελ. 353. Σε επιστολή με ημερομηνία 8-20 Δεκεμβρίου 1527 ο Jakob Appocellus, νοτάριος στο δικαστήριο τού παπικού ταμείου (Camera Apostolica), έγραφε στον φίλο τού Anton Schnepff, εφημέριο τής Εκκλησίας τού Σπάγιερ (Speyer), για τις «απαίσιες ωμότητες που εδώ είναι χειρότερες απ’ όσες έχουν κάνει ποτέ οι Τούρκοι» (immanes crudelitates quas hic fecerunt pultrones [peiores] quam unquam fecissent Thurce). J. Mayerhofer, «Zwei Briefe aus Rom aus dem Jahre 1527», Historische Jahrbuch, XII (Μόναχο, 1891), 755.

Μια δεύτερη επιστολή, γραμμένη στη Ρώμη στις 17 Ιουνίου 1527 από κάποιον Theodericus Vafer, ψευδώνυμο τού Dietrich Gescheid, «αποστολικού γραφέα συνοψιστή» (scriptor brevium apostolicorum), που απευθυνόταν (όπως η πρώτη) στον Anton Schnepff και έχει δημοσιευτεί από τον Mayerhofer στο ίδιο, σελ. 752, περιέχει την ενδιαφερουσα παρατήρηση ότι οι Γερμανοί και οι Ισπανοί στρατιώτες «έχουν βεβηλώσει όλες τις εκκλησίες και σκοτώσει άνδρες πάνω στον βωμό τού Αγίου Πέτρου, έχουν σπάσει το δοχείο ή τάφο στο οποίο βρίσκονται τα οστά των Αγίων Πέτρου και Παύλου και έχουν βεβηλώσει τα ίδια τα λείψανα». Αυτό το κείμενο και ένα άλλο, το οποίο προστέθηκε στο κοινοτικό μητρώο τού Φαμπριάνο μεταξύ 5 και 9 Μαΐου 1527 και αναφέρεται στα «ένδοξα οστά τού πρίγκηπα των αποστόλων, που βγήκαν από το φέρετρό τους στο φως και σκορπίστηκαν στο έδαφος» (ossa ipsa gloriosissima principis apostolorum e loculis suis eruta et per humum dissipata), συζητούνται από τον José Ruys-Schaert, «Le Sac de Rome de 1527 et la tombe de S. Pierre d’ apres deux notaires contemporains», Römische Quartalschrift, LVIII-2 (1963), 133-37. Tα δύο αυτά κείμενα θέτουν περισσότερα ερωτήματα από εκείνα στα οποία απαντούν. Για την παραβίαση των λειψάνων των Αγίων Πέτρου και Παύλου, πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 435, 436.

[←17]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 80, σελ. 221 και πρβλ. Villa, Memorias, σελ. 174.

[←18]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 78, σελ. 213, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 27 Μαΐου 1527. Villa, Memorias, σελ. 124. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 133. Η Ναζέρα (Najera) βρίσκεται στη βόρεια κεντρική Ισπανία, νοτιοδυτικά τής Παμπλόνα.

[←19]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 28-29 (51-52), «προς τον απεσταλμένο μας στη Φλωρεντία» (oratori nostro Florentiae), με ημερομηνία 15 Mαΐου (1527):

«…Χτες πραγματικά λάβαμε τις επιστολές σας τής 11ης και 12ης τού μηνός, με τις οποίες σημειώνετε ότι εκείνη τη μέρα έφτασαν εκεί τα νέα τής άθλιας καταστροφής τής Ρώμης, με τις λεπτομέρειες που έγιναν για πρώτη φορά γνωστές από εμάς. Βλέπουμε από εκείνη τής 12ης τού μηνός την πρότασή σας που έγινε με εντολή τού γενικού επιστάτη μας Αλβίζε Πιζάνι [πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 21 (44)] προς τούς αιδεσιμότατους κύριους καρδιναλίους και προς τούς Οκτώ Άρχοντες, να αυξήσουν τούς άνδρες και την ανταπόκρισή τους, γιατί ευρισκόμενο το άτομο τής Αγιότητας τού ποντίφηκα μαζί με το μεγαλύτερο μέρος των σεβασμιωτάτων καρδιναλίων σε επείγουσα ανάγκη άμεσης φροντίδας για την απελευθέρωσή του, οι στρατοί τού χριστιανικότατου βασιλιά και ο δικός μας πρέπει να βοηθήσουν και να ελευθερώσουν…»

(…Heri veramente ne furono rese le vostre de XI et XII, per le qual ne dinotate esser quel giorno pervenuta de lì la nova della miserabil perdita de Roma cum le particularità da noi per inanci intesa. Vedemo per quelle de XII la proposition per voi fatta de ordine del proveditor nostro general Pisani a quelli reverendissimi cardinali et Signori VIII di Prattica di accrescer le gente et la risposta loro, che ritrovandosi la persona della Santità del Pontifice cum la maggior parte delli reverendissimi cardinali in urgentissimo bisogno di presentanea provisione per la liberatione sua, li exerciti del re Christianissimo et nostro havesseno a soccorrerla et liberarla…).

Βέβαια, αλλά ο Φόσκαρι μπορούσε να πει στους πρόσφυγες καρδιναλίους και στους Οκτώ Άρχοντες (Signori Otto di Pratica) στη Φλωρεντία

«…ότι για γενική κακή τύχη όλης τής Ιταλίας συνέβη ένα τόσο μεγάλο ατύχημα στην Αγιότητά του τον ποντίφηκα και στην πόλη τής Ρώμης. Μάς φαίνεται ότι όταν ο κίνδυνος που κρέμεται από αυτό γίνει πιο προφανής και κοντινός, πρέπει με μεγαλύτερη μελέτη και προθυμία πνεύματος να αντιταχθούμε και με κάθε άμεση και σθεναρή φροντίδα να προωθηθούμε, που σημαίνει να προβλέψουμε κυρίως να συμμετάσχουμε στην απελευθέρωση τού αγιότατου ποντίφηκα και των αιδεσιμώτατων καρδιναλίων, επειδή γνωρίζετε καλά πόσο σημαντικό και επιβλαβές ζήτημα θα είναι η καταστροφή που θα ακολουθήσει εκείνη τής πόλης τής Ρώμης, στη σημαντική περίπτωση που συμβεί (Θεός φυλάξοι!) να αναγκαστεί η Αγιότητά του να πάει στην Ισπανία αιχμάλωτος μαζί με όλη την παπική κούρτη, αφήνοντας το εκκλησιαστικό κράτος λεία και λάφυρο των εχθρών του…» κλπ.

(…che per mala sorte universalmente de tutta Italia è occorso uno si grande infortunio alla Santità del Pontifice et cità di Roma a noi pare che quanto il periculo che da quello pende si fa più manifesto et proximo, unto si deve cum maggior studio et promptezza di animo opponersegli et cum ogni presta et gagliarda provisione propulsarlo, circa il che prevedendo noi principalmente consister nella liberation della Santità del Pontifice et reverendissimi cardinali, perciochè ben si conosce quanto importante et dannosa cosa saria apresso la ruina seguita della cità de Roma per se importantissima quando succedesse (quod absit!) che sua Santità fusse constretta andar in Spagna cattiva cum tutta la corte, cum lasciar il stato ecclesiastico in preda et direption degli nemici suoi…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 29-30 και εξής (52-53 και εξής), 39 και εξής (62 και εξής).

[←20]

Sanudo, Diarii, xlv, 112-13, 114, 121-22, 131, 132, 136, 154-55, 181, 184 και ιδιαίτερα στήλη 164: «Ο κύριος Φεντερίκο Μποτσόλο επέστρεψε [στην περιοχή τού Ορβιέτο στις 17 Μαΐου 1527],

χωρίς να έχει μπορέσει να κάνει τίποτε από εκείνα για τα οποία ήταν πάντοτε αποφασισμένος, επειδή το ζήτημα δεν ήταν καλά μελετημένο και συντονισμένο…»

(Il signor Federico da Bozolo è ritornato senza avere possuto far cossa alcuna, il che sempre s’è iudicato, perchè la cosa non era ben consigliata nè concertata…).

Ο Μποτσόλο τραυματίστηκε σοβαρά σε πτώση από το άλογό του, όπως σημειώνεται σε διάφορες πηγές, περιλαμβανομένου τού Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma. επιμ. Μilanesi (1867), βιβλίο ii, σελ. 216, όπου φαίνεται ότι μάλλον θεραπεύτηκε εντελώς, αλλά πέθανε στις 27 Δεκεμβρίου 1527 [Sanudo, xlvi, 445, 447-49]. Είχε διατελέσει πιστός υπηρέτης τού γαλλικού στέμματος. Πρβλ. Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. cxxvii-cxxix, clxi, σελ. 239-45, 287-89.

[←21]

Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 108. Sanudo, Diarii, xlv, 23, 29, 30, 38, 40-41, 43-44, 45, 60, 64, 66, 68, 75, 87-88. Στις 12 Mαΐου μια αξιολύπητη επιστολή απευθύνθηκε στον Ρανγκόνι από το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο [στο ίδιο, στήλη 163]:

«Μαθαίνουμε ότι είστε σε αυτή τη γειτονιά, αλλά δεν εμφανίζεστε, ούτε προχωράτε και αν ακολουθήσει κάποια στιγμή κάτι περισσότερο από αυτό που θέλετε και δεν το κάνετε, ετοιμαστείτε να ακούσετε από εμάς την πιο τρομερή τραγωδία που νιώσατε ποτέ»

(Intendemo che sete in questo contorno, nè vi apresentate, che venendo avanti vi succederia ognora più tutto quello che vorreste, et se nοn lo fate, apparechiate sentir di noi la [più] terribile tragedia che si sentisse mai).

Πρβλ. Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), βιβλίο I, σελ. 197-98 και Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 267-68.

[←22]

Sanudo, Diarii, xlv, 179-80. Το Όρτε είναι πενηνταπέντε περίπου μίλια βόρεια τής Ρώμης.

[←23]

Για τούς γαλλο-ενετικούς ελιγμούς πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 111-17, 121, 132, 163-64. Για τη σταδιακή προσέγγιση στην Ίζολα Φαρνέζε, στο ίδιο, στήλες 177, 180-81, 183, 184-85, 189-91, 201-2 και πρβλ. στήλες 227 και εξής, 257, 260-63, Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 78 και Villa, Memorias, σελ. 129. Σύμφωνα με επιστολή στις 21 Μαΐου απευθυνόμενη στην Ελεονόρα Γκονζάγκα ντέλλα Ρόβερε, δούκισσα τού Ουρμπίνο, μπορούσε κανείς να υποθέσει «ότι τώρα είχε δοθεί τέλος στη ληστεία, αν και πολλά σπίτια είχαν πυρποληθεί μετά τη λεηλασία» (che ora si era dato fine alle rapine, benchè molte case fossero state abrusciate poi che erano state sachegiate) [Sanudo, xlv, 192].

[←24]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 82, 85, 80, 87, σελ. 225, 234, 235, 238, 230, 241. Sanudo, Diarii, xlv, 276, 278, 282, 284, 309 και εξής, 338, 393-94.

[←25]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 93, σελ. 249 και πρβλ. αριθ. 94, σελ. 252 και Sanudo, Diarii, xlv, 389 και εξής, 405-6. Ο Φερνάντο Μαρίν, ο ηγούμενος τής Ναζέρα, πέθανε από την πανούκλα στη Ρώμη στα μέσα Ιουλίου 1527 [στο ίδιο, στήλες 543, 575, 595].

[←26]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 48 (71), έγγραφο με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1527: «…είναι βέβαιο ότι οι εχθροί έχουν πάρει δύναμη και ο στρατός τής ένωσης … όντας κατώτερος σε αριθμό ανδρών από εκείνον των αυτοκρατορικών…» (…è cosa certa che li inimici hano preso vigore, et lo exercito della liga … per esser inferior di gente a quello delli cesarei…). Η παπική πόλη τής Μπολώνια βρισκόταν σύντομα σε κίνδυνο [στο ίδιο, φύλλο 63 (86) με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1527 και πρβλ. φύλλο 86 (109)]. Ο Μάρκο Φόσκαρι ήταν άρρωστος στη Φλωρεντία. Στις 9 Νοεμβρίου (1527) η Γερουσία συμφώνησε «ότι μπορούσε να επιστρέψει στην πατρίδα για να αποκαταστήσει την υγεία του» (che ‘l possa ritornar alla patria per recuperar la salute sua) [φύλλο 107 (130)]. Αντικαταστάθηκε από τον Αντόνιο Σουριάν, «διδάσκαλο και ιππότη» (doctor et cavalier), τού οποίου η αποστολή έχει ημερομηνία 11 Ιανουαρίου 1528 (ενετική χρονολόγηση 1527) [στο ίδιο, φύλλα 130-131 (153-154)]. Ο Άγγλος πρεσβευτής Σερ Γκρέγκορυ Καζάλ δεν είχε καλή άποψη για το ενετικό πεζικό, ενώ φαίνεται ότι κανένας δεν είχε καλή άποψη για τον Ενετό γενικό διοικητή ντέλλα Ρόβερε [πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 549-53 και xlvi, 24. Brown, Cal. State Papers…, Venice, IV, αριθ. 165, σελ. 90]. Ο Φραγκίσκος Α’ έλεγε ότι οι Ενετοί έπρεπε να αντικαταστήσουν τον ντέλλα Ρόβερε με τον Τεόντορο Τριβούλτσιο [Sanudo, xlvi, 194]. Μάλιστα οι Ενετοί φαίνεται ότι ήσαν οι μόνοι ικανοποιημένοι με την απόδοση τού ντέλλα Ρόβερε [Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 30-31 (53-54), 108-109 (131-132) και σημειώστε ιδιαίτερα, στο ίδιο, Reg. 53, φύλλο 186 (213)], αν και μερικές φορές είχαν τις αμφιβολίες τους [πρβλ. Sanudo, xlv, 477-80, 514-15, 549 και εξής]. Tο καλοκαίρι τού 1527 έφερε λιμό (essendo universal carestia) σε ευρείες περιοχές στην Ευρώπη [Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 67-68 (90-91)] και σοβαρές ασθένειες στα συμμαχικά στρατεύματα στην Ιταλία [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 83-84 (106-107)].

[←27]

Προκαταρκτικές συμφωνίες, που δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν, είχαν γίνει στις 9 και 17 Mαΐου. Πρβλ. την επιστολή τού Τζιοβάννι Μπαρτολομμέο Γκαττινάρα προς τον Κάρολο Ε΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 8 Ιουνίου 1527, στο Milanesi, Il Sacco di Roma (1867), σελ. 504-15, Sanudo, Diarii, xlv, 234-35, Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 112, Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 289, Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 70, σελ. 200 και πρβλ. αριθ. 77, σελ. 210-11. Για τη συνθηκολόγηση τής 5^ης Ιουνίου βλέπε Gayangos στο ίδιο, iii-2, αριθ. 84, σελ. 231-33, πρβλ. αριθ. 87, 93, 109, σελ. 241-42, 248, 268 και Sanudo, xlvi, 134-35. Το έγγραφο που παρέχει ο Sanudo, XLV, 245-49 έπρεπε να έχει ημερομηνία 25 Mαΐου. Αντιστοιχεί με την «περίληψη τής ειρήνης» (summarium pacis) που παρέχει ο Gayangos, iii-2, αριθ. 77, σελ. 210-11.

O Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 10, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 273-74 περιγράφει τη συνθηκολόγηση στις 5-6 Ιουνίου προσθέτοντας την Τσίβιτα Καστελλάνα στις πόλεις που έπρεπε να παραδοθούν στους φιλο-αυτοκρατορικούς ως εγγύηση για την παπική πληρωμή των 400.000 δουκάτων ή σκούδων. Κι άλλες σημειώσεις για τη συμφωνία πάπα και φιλο-αυτοκρατορικών περιλαμβάνουν την Τσίβιτα Καστελλάνα [Sanudo, xlv, 311, 701 και xlvi, 240, 338 και αλλού], αν και συνήθως παραλείπεται από τούς πρώτους καταλόγους πόλεων που έπρεπε να παραδοθούν στους αξιωματικούς τού αυτοκράτορα [πρβλ. στο ίδιο, στήλες 314, 316, 317, 323].

[←28]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 85, 87, σελ. 234, 244.

[←29]

Πρβλ. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 10, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 274-75. Για την αρπαγή τής Μόντενα από τον Αλφόνσο ντ’ Έστε βλέπε Sanudo, Diarii, xlv, 296, 303, 320. Για την κατάληψη τού Ρίμινι από τον Σιγκισμόντο Μαλατέσα στο ίδιο, στήλες 286, 310, 334, 390, 391. Για την είσοδο τού Οράτσιο Μπαλιόνι στην Περούτζια στο ίδιο, στήλες 318, 334, 336, 467, 476-77, και αλλού και σημειώστε στήλες 603, 612-13 και για την Πάρμα και την Πιατσέντσα στο ίδιο, στήλες 342, 362, 503, 506-7 και Sanudo, xlvi, 134. Ο Μαλατέστα επέστρεψε στo Ρίμινι στις αρχές Μαρτίου 1528, «με πνεύμα και σταθερή σκέψη να πεθάνει εκεί» (con animo et firmo pensamento di voler morir qui dentro) [στο ίδιο, xlvii, 68-70], αλλά σύντομα υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την πόλη.

[←30]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 10, τομ. IV (1963), σελ. 276-77 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 136-41, 152-56, 170, 181-83, 301.

[←31]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 86, σελ. 236 και για το κείμενο βλέπε Villa, Memorias, σελ. 213-14. Για το απίστευτες τιμές στο σιτάρι, τις κότες και τα αυγά, σημειώστε την επιστολή τού Φρανσίσκο ντε Σαλαζάρ προς τον καγκελλάριο Γκαττινάρα στο Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 87, σελ. 239-40 με ημερομηνία 11 Ιουνίου. Η άλωση τής Ρώμης συνεχιζόταν. Οι Λαντσκνέχτε άρπαζαν οτιδήποτε στο οποίο μπορούσαν να απλώσουν τα χέρια τους: «η εξοχότητά σας δεν μπορεί να φανταστεί τις θηριωδίες που διαπράττονται καθημερινά και τον αριθμό των ανθρώπων που έχουν σκοτωθεί, βασανιστεί ή έχουν υποστεί άλλες μορφές κακομεταχείρισης, ανεξάρτητα από τάξη, επάγγελμα, ή εθνικότητα». Πρβλ. Luigi Guicciardini, Il Sacco di Roma, επιμ. Milanesi (1867), βιβλίο II, σελ. 223 και εξής, Sanudo, Diarii, xlv, 237-38 και τη συχνά αναφερόμενη επιστολή τού Τζιοβάννι (Ζουάν) Μπαρότσι, γραμμένη στη Ρώμη στις 12 Mαΐου (1527), προς τον αδελφό του Αντόνιο στη Βενετία, ζητώντας βοήθεια για τη συγκέντρωση τού ποσού των λύτρων του:

«Είμαι κρατούμενος των Ισπανών. Μού έχουν βάλει λύτρα 1.000 δουκάτα. … Με έχουν κρεμασμένο από ένα σχοινί και στη συνέχεια βάζουν φωτιά κάτω από τα πόδια. Ο Θεός θέλει να είμαι σύντομα νεκρός και να με βλέπει σε τέτοια συμφορά!»

(Io son preson de spagnoli; me havevano messo taglia 1000 ducati. … Me hanno dato do trati di corda, et poi il focho sotto ai piedi. Dio volesse che io fosse morto piutosto che vederme in tanta calamità!)

[←32]

Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 87, σελ. 244.

[←33]

Sanudo, Diarii, xlv, 259-60:

«Όλες αυτές οι δραστηριότητες κρίνονται από τα ορμητικότατα λόγια που εκτέθηκαν από τον απεσταλμένο του [Τζουστινιάν], έτσι ώστε να κινηθεί η μεγαλειότητά του να θρηνήσει την καταστροφή τής Ρώμης και να θελήσει να δράσει στην Ιταλία»

(Tutte queste operation processe da le parole vehementissime exposte per lui orator, sì che mosse questa Maestà a deplorar le calamità de Roma et voler proveder a la Italia).

Τα νέα για την αρπαγή τής Ρώμης από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς και για τον θάνατο τού Μπουρμπόν έφτασαν στο Παρίσι στις 21 Μαΐου [στο ίδιο, xlv, 264, για το οποίο βλέπε Abel Desjardins, (και Giuseppe Canestrini), Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (Παρίσι, 1861), 950 και εξής, επιστολές τού Ρομπέρτο Ατσαγιόλι, τού Φλωρεντινού απεσταλμένου στην αυλή τής Γαλλίας, προς το Συμβούλιο των Οκτώ (Otto di Pratica)].

[←34]

Sanudo, Diarii, xlv, 271-72, 284.

[←35]

Sanudo, Diarii, xlv, 288-91. Ήταν πάντοτε πιθανό ότι οι εκτεταμένες προετοιμασίες τού Φερδινάνδου των Αψβούργων εναντίον τού Ιωάννη Ζαπόλυα θα παρακινούσαν τον Τούρκο σε δράση [πρβλ. στο ίδιο, στήλες 303-4, 360-61, 368-70, 398-99, 446, 449-50, 488-90, 509-10, 528, 580-81 και αλλού και σημειώστε στήλες 546 47, επιστολή γραμμένη στη Βούδα στις 3 Ιουλίου 1527 από τον Αντόνιο Ρινκόν προς τον δόγη Αντρέα Γκρίττι]. Για τη νικηφόρα επιστροφή τού Ιμπραήμ πασά από την εκστρατεία του στην Ανατολία, βλέπε στο ίδιο, στήλη 620. Παρά τις καθυστερήσεις που αντιμετώπισε ο Μάρκο Μίνιο στο ταξίδι τού προς την Ισταμπούλ, χρειάστηκε περισσότερο χρόνο για να αναχωρήσει από τη Βενετία παρά για να φτάσει στον Βόσπορο [βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 7, περιοχή σημ. 78-80].

[←36]

Sanudo, Diarii, xlvi, 175-77, τον οποίο επαναλαμβάνει απλώς ο Eugenio Alberi, Le Relazioni degli ambasciatori veneti al Senato, σειρά iii, τομ. IΙΙ (1855), σελ. 115-18. Ο Sanudo παρέχει ως εξής την πρόταση που υποβλήθηκε στη Γερουσία,

«ότι με την εξουσία αυτού τού Συμβουλίου, έχει δωρηθεί στην εκκλησία τού Αγίου Θωμά, ενορία τού προαναφερθέντος ευγενούς μας [Μίνιο], ένας από τούς δύο χιτώνες από χρυσοΰφαντο ύφασμα, δώρο από τον γαληνότατο Άρχοντα Τούρκο, για να φτιαχτεί ένα κάλυμμα βωμού στην εν λόγω εκκλησία, προς τιμήν τού Θεού και τού εν λόγω αποστόλου»

(che per auctorità di questo Conseio, sia donata a la chiesia di S. Tomà, parochia del prefato nobil nostro, una de le due caxache d’oro datoli in dono dal serenissimo Signor Turco, per far uno pivial overo paramento di altar ad essa chiesia ad honor di Dio et del prefato apostolo)

[τομ. xlvi, στήλη 177]. O Μίνιο έφερε μαζί του πίσω στη Σινιορία δύο φιλικές, πομπώδεις επιστολές από τον Σουλεϊμάν [στο ίδιο, στήλες 182-83].

Με απόφαση τού Μεγάλου Συμβουλίου (Μaggior Consiglio) στις 9 Σεπτεμβρίου 1268, δώρα που δίνονταν σε Ενετούς πρεσβευτές από ξένες δυνάμεις έπρεπε να παραδίδονται στη Σινιορία. Αν και οι παραλήπτες συνήθως ζητούσαν άδεια για να τα κρατήσουν, όπως παρατηρεί ο Alberi, ό. π., σελ. 117, σημείωση, «ώστε η αξία αυτών [των δώρων] να αντισταθμίζει μέρος των εμπλεκομένων δαπανών, για να διατηρείται επάξια στο εξωτερικό η δημόσια εκπροσώπηση» (acciò il valsente d’essi (donativi) gl’indennizzasse di parte dei dispendii incontrati per sostener degnamente all’estero la publica rappresentanza). Oι πρεσβευτές συχνά διαμαρτύρονταν για προσωπικές δαπάνες με τις οποίες επιβαρύνονταν κατά τη διάρκεια των αποστολών τους.

[←37]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 56-58 (79-81). Οι σχέσεις με τούς Τούρκους παρέμεναν φιλικές κατά τη διάρκεια τού έτους. Στις αρχές Δεκεμβρίου (1527) η Σινιορία ετοιμαζόταν να στείλει στον Άρχοντα Τούρκο ευχαριστίες για τη γενναιόδωρη αποστολή νιτρικού κάλιου και σιτηρών [Sanudo, Diarii, xlvi, 359], που ήσαν και τα δύο πολύ απαραίτητα για τον πόλεμο που διεξήγαγαν με τον Κάρολο Ε΄.

[←38]

Sanudo, Diarii, xlv, 363, 373-74, 408. Μια ακόμη επιβολή επιβλήθηκε στις πόλεις και κωμοπόλεις τού Βένετο και τού Φριούλι στις 27 Φεβρουαρίου 1527 [στο ίδιο, xlvi, 641-44].

[←39]

Στο ίδιο, xlv, 407-8.

[←40]

Sanudo, Diarii, xlv, 370-71. Ο Σουαρντίνο σημειώνει επίσης ότι

«τα μοναστήρια και οι καθεδρικοί ναοί λένε ότι αν και γνωρίζουν ότι ο αυτοκράτορας θα διατηρήσει ειρήνη με τον πάπα και τη Γαλλία, πιστεύουν ότι ο πόλεμος θα είναι εναντίον τού Τούρκου, και επίσης ότι θα τούς αναθέσουν έναν αριθμό ιππέων και πεζών, τούς οποίους θα πληρώνουν για ένα έτος και ότι θα προστάξουν τούς θησαυροφύλακές τους για χρήματα» [στο ίδιο, στήλη 371].

(li conventi et ecclesie cathedrale dicono che, quando cognoscerano lo Imperator tenere pace con il Papa et Franza, crederano che la guerra si potrà far contra al Turco, et alora, se li sarà consegnato un numero di cavalli et fanti, che pagerano per uno anno, et mandarano li loro thesorieri cum dinari)

[←41]

Πρβλ. Alessandro Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, Μιλάνο, 1908, σελ. 39. Για τον Sanudo βλέπε γενικά την παλαιά αλλά πολύ μεγάλης σημασίας εργασία τού Rawdon Brown (που δημοσιεύτηκε ανώνυμα), Ragguagli sulla vita e sulle opere di Marin Sanuto [Βενετία, 1837] και τον εισαγωγικό τόμο στα Diarii [Βενετία, 1903], που προτάχθηκε τού πρώτου τόμου τής πρόσφατης ανατύπωσης των Diarii [Μπολώνια, 1969].

[←42]

Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 40-47.

[←43]

Luzio, ό. π., σελ. 31-33, 76-77. Δεδομένου ότι η τιμή για το καπέλο τού καρδινάλιου είχε αυξηθεί σε 40.000 σκούδα, καθώς ο Κλήμης προσπαθούσε να μαζέψει χρήματα τις παραμονές τής επίθεσης τού Μπουρμπόν, η Ισαβέλλα ντ’ Έστε φοβόταν ότι ο Έρκολε θα έχανε: «…μη μπορώντας πια οι Γκονζάγκα, ‘φτωχοί ηγεμόνες’, να σηκώσουν τέτοιο βάρος» (non potendo mai i Gonzaga, ‘poveri principi’, sobbarcarsi a tal onere) [στο ίδιο, σελ. 76].

Για τη σταδιοδρομία του βλέπε Hubert Jedin, «Kardinal Ercole Gonzaga, der Sohn der Isabella d’ Este», στο Kirche des Glaubens, Kirche der Geschichte: Ausgewählte Aufsätze und Vorträge, 2 τόμοι, Φράιμπουργκ, Βασιλεία και Βιέννη, 1966, i, 19,1-205. Ο Πίρρο Γκονζάγκα έγινε επίσκοπος τής Μόντενα την 1^η Σεπτεμβρίου 1527. Έγινε καρδινάλιος στις δεύτερες προαγωγές τού Κλήμεντα στις 21 Νοεμβρίου 1527, «στο κάστρο Σαντ’ Άντζελο» (in arce S. Angeli) και πέθανε σε πρώιμη ηλικία το 1529 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi («Eubel»), iii (1923), 20, 252 και βλέπε Sanudo, Diarii, xlv, 390-91].

[←44]

Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 79-80, 100, για τα 40.000 δουκάτα που ορίστηκαν ως λύτρα για τούς ενοίκους τού Παλάτσο Κολόννα. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 161, 215-16, 219-20 και για το «πλήθος ευγενών γυναικών» (moltitudine di donne nobili), που αναζητούσαν την προστασία τής Ισαβέλλας, βλέπε στο ίδιο, στήλες 99, 133, 145, 165. Για τις σχέσεις τού Μπουρμπόν με τούς Γκονζάγκα σημειώστε Luzio, ό. π., σελ. 156-61.

[←45]

Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 80-84, 128-29, με τα κείμενα διαφόρων αδημοσίευτων επιστολών, περιλαμβανομένης τής επιστολής τής Ισαβέλλας στις 25 Mαΐου από το Κορνέτο (Ταρκουΐνια). Η Ισαβέλλα έστειλε τα υπάρχοντά της προς βορρά από την Τσιβιταβέκκια με πλοίο και τα έχασε από κουρσάρους, που απέκτησαν έτσι δύο τάπητες τοίχου από «το παρεκκλήσι τής Αγιότητάς του» (la capella di sua Santità), πιθανώς την Καπέλλα Σιξτίνα. Ο Φερράντε Γκονζάγκα αγόρασε τούς τάπητες από Ισπανούς στρατιώτες, με πρόθεση να τούς επιστρέψει αργότερα στον πάπα [στο ίδιο, σελ. 84, 90-93]. Ο Ντομένικο Βενιέρ αργότερα υπαναχώρησε, με μάλλον ανέντιμο τρόπο, για τα λύτρα των 5.000 δουκάτων που χρωστούσε στον Αλεσσάντρο Γκονζάγκα τής Νοβελλάρα [στο ίδιο, σελ. 94-100], προς μεγάλη αγανάκτηση τής Ισαβέλλας, που είχε εγγυηθεί γι’ αυτόν [πρβλ. Sanudo, Diarii, xlv, 161, 168, 177, 180, ιδιαίτερα στήλες 215-17, 220 και xlvi, 233, 255, 258, 267, 318-19].

[←46]

Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 85, 130, όπου η τελευταία αναφορά είναι σε επιστολή τού Φραντσέσκο Γκονζάγκα προς τον μαρκήσιο Φεντερίκο, γραμμένη στο Καντιάνο (βλέπε την επόμενη σημείωση) την 1^η Ιουνίου 1527.

[←47]

Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 130, επιστολή γραμμένη στο Καντιάνο, έξι περίπου μίλια νότια τού Κάλι στο δουκάτο τού Ουρμπίνο, την 1^η Ιουνίου 1527: «…αλλά είναι αλήθεια η ρήση ότι ο άνθρωπος σχεδιάζει και ο Θεός αποφασίζει» (…ma è vero il proverbio che l’homo dissegna et Dio dispone).

[←48]

Sanudo, Diarii, xlv, 301, πρβλ. στήλες 310, 313. Σύμφωνα με τον Μπενεντέττο Ανιέλλο, τον απεσταλμένο τής Μάντουας με τον στρατό τής Συμμαχίας, οι φιλο-αυτοκρατορικοί στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο (υπό τις διαταγές τού Ισπανού διοικητή Φερνάντο ντε Αλαρκόν) είχαν απομακρύνει όλους τούς υπηρέτες τού Κλήμεντος εκτός από δέκα και είχαν αφήσει στους δεκατρείς καρδιναλίους μόνο τέσσερις «για όλους» (fra tutti) [στο ίδιο, στήλη 390, επιστολή γραμμένη στο Ορβιέτο στις 17 Ιουνίου 1527].

[←49]

Sanudo, Diarii, xlv, 390. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί στον στρατό τής Συμμαχίας τα πήγαιναν άσχημα μεταξύ ους, γιατί οι πρώτοι ήσαν ιδιαίτερα επικριτικοί για την ηγεσία τού ντέλλα Ρόβερε [στο ίδιο, στήλη 391].

[←50]

Sanudo, Diarii, xlv, 432: «Μεγάλη αρρώστια υπάρχει εκεί στη Ρώμη, όπου πεθαίνουν στον δρόμο και τούς πετούν στον Τίβερη με την πανούκλα» (Del grandissimo morbo è li in Roma che moreno in strada, et si butano nel Tevere con la peste). Πρβλ. στο ίδιο, στήλες 433, 444, 459, 464, 503 και βλέπε ιδιαίτερα Sanudo, xlvi, 141, 142.

[←51]

Sanudo, Diarii, xlv, 434, 463-64, 593-94 και για τη γενική πρόβλεψη τής άφιξης τού Λωτρέκ στη Λομβαρδία στο ίδιο, στήλες 444-46, 467-68, 497, 527, 532, 568, 573-74, 575, 604 και εξής. Για τις τρομερές συνθήκες στη Ρώμη, όπου υπήρχαν «μεγάλες εξεγέρσεις» (gran mutini) μεταξύ των Γερμανών και των Ισπανών, βλέπε την επιστολή τού Αλεσσάντρο Γκονζάγκα τής Νοβελλάρα προς τον μαρκήσιο Φεντερίκο, γραμμένη στη Ρώμη στις 7 Ιουλίου 1527, στον Luzio, Isabella d’ Este e Il Sacco di Roma, σελ. 132. Στος πάνοπλους άνδρες τού Φερράντε Γκονζάγκα πληρώθηκαν τελικά 30.000 δουκάτα. Η επιδημία μείωνε τον αριθμό τους [Sanudo, xlv, 595]. Στις 2 Αυγούστου (1527) λεγόταν ότι ο φιλο-αυτοκρατορικός στρατός δεν αριθμούσε πια περισσότερους από 10-11.000 άνδρες, 7.000 Λαντσκνέχτε και περίπου 4.000 Ισπανούς και Ιταλούς [στο ίδιο, στήλη 601]. Μια εκτίμηση τής 17^ης Σεπτεμβρίου αναφέρεται στο ίδιο περίπου μέγεθος, 6.000 Λαντσκνέχτε, 4.000 Ισπανούς και 2.000 Ιταλούς, αλλά δεν είχαν ηγέτη και κανένας δεν γνώριζε που θα πήγαιναν [Sanudo, xlvi, 87].

[←52]

Sanudo, Diarii, xlv, 436, από επιστολή κάποιου Βιντσέντσο ντα Τρεβίζο, γραμμένη στη Ρώμη στις 15 Ιουνίου 1527.

[←53]

Sanudo, Diarii, xlv, 493, 497, 504, 513.

[←54]

Sanudo, Diarii, xlv, 505, από επιστολή γραμμένη στη Φλωρεντία στις 13 Ιουλίου. 1527: «Στο κάστρο [στη Ρώμη] επίσης υπάρχει ακόμη πανούκλα. Πεθαίνει εκεί μεγάλος αριθμός ανθρώπων» (In castello ancora è peste assai; et vi more ogni di bon numero di persone).

[←55]

Sanudo, Diarii, xlv, 517, 518, 530-31, 595 και xlvi, 136, Gumppenbergs Βericht [επιμ. Gregorovius], Kleine Schriften, I (1887), 244, Orano, «Diario di Marcello Alberini», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii, 355 και Il Sacco di Roma (1901), σελ. 324-25, Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 298.

[←56]

Sanudo, Diarii, xlv, 540.

[←57]

Sanudo, Diarii, xlv, 595.

[←58]

Για τη σταδιοδρομία τού Λωτρέκ βλέπε Bertrand de Chanterac, «Odet de Foix, vicomte de Lautrec», Revue des questions historiques, LVII (3η σειρά, xiv, Απρίλιος 1929), 257-317 και στο ίδιο, LVIΙ (3η σειρά, xv, Ιούλιος 1929), 8-50.

[←59]

Desjardins, Négociations. II, 964 και εξής, επιστολές γραμμένες στo Παρίσι στις 13, 23 και 29 Ιουνίου 1527. O Ατσαγιόλι αποδίδει κυρίως στον δούκα τού Ουρμπίνο «όλα τα σφάλματα και τα λάθη και την ατυχία τής Ιταλίας και τις αθλιότητες τής Ρώμης» (tutte le colpe e errori e della jattura d’Italia e delle miserie di Roma) [στο ίδιο, σελ. 968]. Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Ατσαγιόλι, γραμμένη στo Παρίσι στις 26 Ιουλίου, προς τον ίδιο τον Λωτρέκ [στο ίδιο, σελ. 976-78]. Δεν είχε καλύτερη άποψη για τούς Ενετούς από εκείνη που είχε για τον γενικό τους διοικητή Ουρμπίνο. Πρβλ. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 11-12 και εξής, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 281, 285 και εξής.

[←60]

Desjardins, Négociations, ii, 980-81, από επιστολή γραμμένη στo Παρίσι στις 27 Ιουλίου (1527):

«…επειδή ο τρόπος λειτουργίας αυτής τής αυλής είναι τέτοιος, που δεν μπορείς να βασιστείς σε ότι λένε ή υπόσχονται. … Παρ’ όλα αυτά οι προμήθειες τού Λωτρέκ είναι τόσο πιο μπροστά, που με την πρακτική που ακολουθεί, δεν πιστεύω ότι μπορεί ενδεχομένως να αποσυρθεί πίσω…»

(…perchè li governi di questa corte sono tali che in su cosa sia detta o promessa non si più (può) fare fondamento. … Nondimeno le provvisioni de Lautrec sono tanto avanti che, per pratica che si tenga, non credo si possino ritirare indietro…).

Τον Ατσαγιόλι είχαν υποδεχτεί καλά στη Γαλλία, όπου εκπροσωπούσε την Αγία Έδρα καθώς και τη Φλωρεντία. Είχε όμως κουραστεί από τα καθήκοντά του και ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Όταν επέστρεψε, προς το τέλος τού καλοκαιριού τού 1527, λέγεται ότι ο Φραγκίσκος Α’ τού είχε κάνει δώρο 1000 σκούδα [Sanudo, Diarii, xlvi, 159].

[←61]

Sanudo, Diarii, xlv, 562, 596. Καθώς ο Λωτρέκ έφευγε από τη Σούσα για να ξεκινήσει την ιταλική του εκστρατεία, ο Αντόνιο ντε Λέυβα, ο επικεφαλής τού αυτοκρατορικού προσωπικού στη Λομβαρδία, έστελνε στον Κάρολο Ε΄ λεπτομερή περιγραφή των προβλημάτων του και των υποθέσεων τής βόρειας Ιταλίας [Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., I (1844, ανατυπ. 1966), αριθ. 100, σελ. 235-48, επιστολή με ημερομηνία 14 Ιουλίου έως 4 Αυγούστου 1527].

[←62]

Sanudo, Diarii, xlv, 596-600, 604-11, 616, 618, ιδιαίτερα στήλη 620, 630. Ο Λωτρέκ έφτασε στο Μπόσκο στις 4 Αυγούστου [στο ίδιο, στήλη 599]. Bλέπε επίσης Leonardo Santoro, (1475-1569), La Spedizione di Lautrec nel regno di Napoli, επιμ. Tommaso Pedio, Γκαλατίνα, 1972, σελ. 34-35, 154, όπου η τελευταία αναφορά έχει σχέση με την εκτίμηση τού Σαντόρο για τον Πέδρο Ναβάρρο.

[←63]

Sanudo, Diarii, xlv, 619 και πρβλ. στήλες 625, 630, 638-39 και άλλες, ιδιαίτερα στήλες 695-98.

[←64]

Sanudo, Diarii, xlv, 619, 630, 634, 638-43, 650, 654, 659, 663, 676, 695-698, Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 67 (90), 71 (94), 74 (97), 76-77 (99-100). Εμφανής μεταξύ των υπερασπιστών τής Γένουας είχε υπάρξει ο παλιός μας φίλος, ο Ιωαννίτης Γκαμπριέλε Ταντίνι ντι Μαρτινένγκο, ο ηγούμενος τής Μπαρλέττα, τού οποίου το ταλέντο στεφόταν τώρα με ακόμη μικρότερη επιτυχία απ’ όση στη Ρόδο πριν από πέντε χρόνια [Sanudo, xlv, 643-44, 658, 659, 663 και ιδιαίτερα στήλες 677-78, 697]. Ο Μαρτινένγκο συνελήφθη αιχμάλωτος με την πτώση τής Γένουας στους Γάλλους και ανταλλάχθηκε προς το τέλος τού 1528 με τον Αννιμπάλε Καμποφρεγκόζο, τον αδελφό τού υπαρχηγού τού Λωτρέκ, τού Τσέζαρε, ο οποίος (όπως θα δούμε) θα δολοφονιόταν από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς τον Ιούλιο τού 1541 μαζί με τον Αντόνιο Ρινκόν.

[←65]

Sanudo, Diarii, xlviii, 139-40, 187, 223, 256, 263, 281-82, 295, 299, 301-3, 353, 369, 370, 374, κλπ., 447, 456-57, 460-62, 487, 502 και εξής, 542 και xlix, 121, 207-8. Σύμφωνα με επιστολή από Νάπολη, με ημερομηνία 12 Ιουλίου (1528), ο Ντόρια είχε συμφωνήσει με τούς φιλο-αυτοκρατορικούς «να μην υπηρετεί πια τον χριστιανικότατο βασιλιά» (nè servirà più il re Christianissimo) [στο ίδιο, στήλη 295]. Αμέσως μετά τη γαλλική απώλεια τής Γένουας (στις αρχές Σεπτεμβρίου 1528), επιστολή από το Βιτέρμπο με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου μάς πληροφορεί ότι «ο κύριος Αντρέα Ντόρια παρέμεινε στη Γένουα για να διαμορφώσει τα πράγματα στην πόλη και να τούς βάλει σε αυτή την τάξη που έχει πάντοτε οριστεί, δηλαδή ότι η κυβέρνηση πρέπει να είναι ελεύθερη» (Missier Andrea Doria è restato in Genoa per dare forma a le cose di la città, et meterle in quello ordine che ha designato sempre, zioè che ‘l governo habbia ad esser libero) [στήλη 542]. Ο Ντόρια αποκατέστησε τη «δημοκρατία» κάτω από διετούς θητείας δόγη και συμβούλιο, αν και ως «διαρκής σύνδικος» (perpetuo sindicatore) ο ίδιος διέθετε απόλυτη εξουσία στο κράτος.

[←66]

Giuseppe de Leva, Storia documentata di Carlo V in correlazione all’ Italia, ii (Βενετία, 1864), 477-90. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), passim. Karl Brandi, Kaiser Karl V., 4^η εκδ., 2 τόμοι, 1941-42, i, 306 και εξής και II, 247 και εξής. Carlo Bornate, «I negoziati per attirare Andrea D’Oria al servizio di Carlo V», Giornale storico e letterario della Liguria, xviii (Γένουα, 1942), ιδιαίτερα σελ. 60-75. Argenti, Occupation of Chios, I (1958), 325-31.

[←67]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 76 (99), 77-78 (100-101), 97 (120), 141-142 (164-165).

[←68]

Sanudo, Diarii, xlv, 596, 605, 608, 610, 616, 625, 631, 638, 636, 668, 694 και xlvi, 57, 81, 83, 104 κλπ. και για την πτώση τής Γένουας και τη γαλλική εισβολή, σημειώστε την επιστολή τού Joannes Franciscus [πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 13], γραμμένη στη Βενετία στις 23 Αυγούστου 1527 προς τον Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας στα Acta Tomiciana, ix (1876), αριθ. 264, σελ. 274-75. Κάθε ηγεμόνας στην Ευρώπη παρακολουθούσε αυτά τα γεγονότα.

[←69]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., I (1844, ανατυπ. 1966), αριθ. 100, σελ. 243-44. Ο αντιβασιλέας Κάρολος ντε Λαννόυ ήταν άρρωστος περιοδικά. Πέθανε στις 23 Σεπτεμβρίου 1527, ονομάζοντας διάδοχό του τον Ούγκο ντε Μονκάδα [στο ίδιο, αριθ. 101, σελ. 249]. Sanudo, Diarii, xlvi, 150, 152, 178, 186, 189, 191, 210, 222.

[←70]

Sanudo, Diarii, xlv, 646 και πρβλ. στήλες 654, 669, 674, 676, 680, 685-86, 693 και εξής και xlvi, 8, 9, 15, 17, 22, 27 και εξής.

[←71]

Sanudo, Diarii, xlvi, 51, 57, 62, 65, 67-69.

[←72]

Sanudo, Diarii, xlvi, 48, 59, 107, 321, 334, 430.

[←73]

Sanudo, Diarii, xlvi, 71, 75, 79, 81. Για την ιταλική εκστρατεία τού Λωτρέκ βλέπε γενικά Bertrand de Chanterac, «Odet de Foix», Revue des questions historiques, LVII (3η σειρά, xv, Ιούλιος 1929), 17 και εξής και για το εδώ ζήτημα πρβλ. στο ίδιο, σελ. 19-21. Σε αυτό το (δεύτερο) τμήμα τού άρθρου τού Chanterac θα γίνεται εφεξής αναφορά ως «Odet de Foix».

[←74]

Sanudo, Diarii, xlvi, 83, 94, 105, 106, 107, 110. Το Αμπιατεγκράσσο παραδόθηκε στον δούκα τού Μιλάνου. Οι Γάλλοι διέσχισαν τον ποταμό Τιτσίνο στις 24 Σεπτεμβρίου (1527).

[←75]

Sanudo, Diarii, xlvi, 110.

[←76]

Sanudo, Diarii, xlvi, 146.

[←77]

Sanudo, Diarii, xlvi, 150 και πρβλ. στήλες 152, 181, 183, 186, 203-4, 224-25.

[←78]

Sanudo, Diarii, xlvi, 178, 183, 186, 204, 205, 210: «Οι Ισπανοί και οι Λαντσκνέχτε βρίσκονται στη Ρώμη με χειρότερες διαθέσεις από πριν» (Li spagnoli et Lanzchenech sono in Roma con peggior portamenti di prima). Οι φιλο-αυτοκρατορικοί λεηλάτησαν λοιπόν τη Ρώμη δύο φορές, τον Μάιο-Ιούνιο και τον Σεπτέμβριο τού 1527. Tο κενό στα μητρώα τού εκκλησιαστικού συμβουλίου τής παπικής θητείας τού Κλήμεντος Ζ΄ παρέχει βουβή μαρτυρία τής τραγωδίας: δεν υπάρχουν καταγραφές συναντήσεων τού εκκλησιαστικού συμβουλίου από τον Απρίλιο μέχρι τον Δεκέμβριο τού 1527, υπάρχει απλώς κενό οκτώ μηνών στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii (από το Archivum Consistoriale), Reg. 3, Acta Miscellanea, Reg. 7 και Acta Miscellanea, Reg. 31.

[←79]

Sanudo, Diarii, xlvi, 280.

[←80]

Sanudo, Diarii, xlvi, 118, 110, 150-51, 152-53, 157-58, 159-60, 162-67, 169, 170-71, 172 και εξής, 194: «Είναι κρίμα να βλέπεις κορίτσια να τα παίρνουν μακριά οι Γασκώνοι και οι Ελβετοί» (È compassion veder done menate via da guasconi et sguizari) [στο ίδιο, στήλη 174]. Για την άλωση τής Παβίας σημειώστε Leonardo Santoro, La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pédio (1972), σελ. 37-38 και πρβλ. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, XVIΙΙ, 13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 292-94. Περίπου 15.000 άτομα λέγεται ότι χάθηκαν και διακόσια περίπου σπίτια πυρπολήθηκαν στην άλωση τής Παβίας από τούς συμμάχους τον Οκτώβριο τού 1527 [Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 21-22].

[←81]

Sanudo, Diarii, xlvi, 179, 181-82, 185, 186, 188, 191 και για την παραπομπή βλέπε στήλη 193.

[←82]

Sanudo. Diarii, xlvi, 198 και πρβλ. στήλες 199, 201, 215.

[←83]

Sanudo, Diarii, xlvi, 219.

[←84]

Στο ίδιο, xlvi, 228, 232-33. Ο γαλλικός στρατός διέσχισε τον Πάδο στις 18 Οκτωβρίου.

[←85]

Στο ίδιο, xlvi, 235, 243-44.

[←86]

Στο ίδιο, xlvi, 250.

[←87]

Στο ίδιο, xlvi, 256-57, πρβλ. στήλες 270-71, 275-76, 278, 285.

[←88]

Στο ίδιο, xlvi, 262-63, επιστολές από τον Πιέτρο Πέζαρο προς τη Σινιορία, γραμμένες στην Πιατσέντσα στις 30-31 Οκτωβρίου (1527): «…και ο Λωτρέκ είναι απελπισμένος» (…et Lutrech è disperato). Ο Λωτρέκ διαμαρτυρόταν για το μικρό μέγεθος των ενετικών δυνάμεων [στήλη 265] αλλά αναμφίβολα ένιωσε καλύτερα όταν οι Ενετοί δήλωσαν ότι ήσαν έτοιμοι να πληρώσουν το μισό των μισθών των Λαντσκνέχτε. Αν και προτάθηκε στη Γερουσία ότι, αν το έκαναν, «η Εξοχότητά του θα άφηνε 3.000 Λαντσκνέχτε εδώ [στη Λομβαρδία] με τον δικό μας στρατό για την εκστρατεία εναντίον τού Μιλάνου» [στήλη 268]. Για την αναζήτηση χρημάτων από τον Λωτρέκ σημειώστε επίσης στο ίδιο, στήλη 326. Η ανεπαρκής οικονομική υποστήριξη τον ταλαιπωρούσε μέχρι το τέλος τής εκστρατείας, μάλιστα μέχρι το τέλος τής ζωής του.

[←89]

Στο ίδιο, xlvi, 275, 276.

[←90]

Στο ίδιο, xlvi, 283, 285, 291-92.

[←91]

Πρβλ. Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain. ΙΙΙ-2 (1877), αριθ. 35, σελ. 94-95 και Sanudo, Diarii, xlvi, 280, 285. Ο Αλφόνσο ντ’ Έστε είχε ήδη αρνηθεί την ανώτατη διοίκηση των φιλο-αυτοκρατορικών δυνάμεων στην Ιταλία, για το οποίο προσφέρθηκαν αργότερα δικαιολογίες [Gayangos, iii-2, αριθ. 363, σελ. 606-7]. Αν όμως ο Αλφόνσο εισερχόταν στην αντι-αυτοκρατορική Συμμαχία, ο Κλήμης θα στρεφόταν σχεδόν σίγουρα προς τον Κάρολο Ε΄. Tο πρόβλημα ήταν προφανώς με ποιον τρόπο να διατηρηθεί η υποταγή και των δύο. Πρβλ. V.-L. Bourrilly και P. de Vaissière (επιμ.), Ambassades en Angleterre de Jean du Bellay (1527-1529), Παρίσι, 1905, αριθ. 40, σελ. 110-14.

[←92]

Για τη φιλία τού Λωτρέκ με τον Αλφόνσο ντ’ Έστε σημειώστε B. de Chanterac, «Odet de Foix», Revue des questions historiques, LVII (3η σειρά, xiv, Απρίλιος, 1929), 265, 273, 284, 288, 302 και πρβλ. στο ίδιο, XV (Ιούλιος, 1929), 24 και εξής.

[←93]

Sanudo, Diarii, xlvi, 292, 302, 303, 307, 311-12, 336 37, 358, 462 και πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 209, σελ. 108-9, Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 239, 245-46, σελ. 457-58, 462-63, J. S. Brewer, Letters and Papers… of Henry VIII, IV-2 (1872, ανατυπ. 1965), αριθ. 3498, 3504, 3561, 3578, σελ. 1579 και εξής, Leonardo Santoro, La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pédio (1972), σελ. 51-52. Ο Λωτρέκ ήθελε επίσης να προσχωρήσει στην Ένωση ο Φεντερίκο Γκονζάγκα, μαρκήσιος τής Μάντουα. Πρότεινε να κάνει τον Φεντερίκο γενικό διοικητή τής Ένωσης στη Λομβαρδία, προκειμένου να διεξαγάγει την πολιορκία τού Μιλάνου [Sanudo, xlvi, 329]. Ο Φεντερίκο είχε πάρει προσωρινά το μέρος τής Συμμαχίας στις αρχές Δεκεμβρίου [στο ίδιο, στήλες 357, 359, 366-68, Cal. State Papers,… Spain, iii-2 (1877), αριθ. 257, σελ. 493].

Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η προσχώρηση τού Αλφόνσο ντ’ Έστε στην Ένωση θα τού εξασφάλιζε επίσης την επιστροφή τού σπιτιού του στο Μεγάλο Κανάλι στη Βενετία [Sanudo, xlvi, 322, 343, 451]. Γνωστό από παλιά ως Κάζα ντελ Ντούκα ντι Φερράρα, πέρασε στην ιδιοκτησία των Έστε στα τέλη τού 14^ου αιώνα, για να μετατραπεί σε Ξενώνα των Τούρκων (Fondaco dei Turchi) στις αρχές τού 17^ου. Αφού αγοράστηκε από τον δήμο τής Βενετίας το 1858, ανακαινίστηκε εντελώς και στέγαζε για χρόνια το Δημοτικό Μουσείο Κορρέρ (μέχρι το 1922). Τώρα είναι το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Το 1527 ήταν κατοικία τού Αλτομπέλλο Αβερόλντι, επισκόπου τής Πόλα (στην Ίστρια) και παπικού λεγάτου στη Βενετία. Όπως δείχνουν οι αναφορές στον Sanudo, ο Αβερόλντι θα παραιτιόταν από το όμορφο ανάκτορο μόνο με ακραία απροθυμία και προφανώς ή ο ίδιος δεν παραιτήθηκε ποτέ ή κατάφερε να επιστρέψει σε αυτό, γιατί ήταν ακόμη η κατοικία του στη Βενετία όταν αυτός πέθανε την 1^η Νοεμβρίου 1531, όπως επίσης μάς πληροφορεί ο Sanudo, LV, 97-98, 108-9, 120: «…που έζησε στο σπίτι που δώρισε στον πάπα Λέοντα, το σπίτι τού δούκα τής Φερράρα, κοντά στο δικό μου» (… qual habitava in la caxa li donò papa Leone, dil duca (di) Ferrara, a mi vicino).

Στις 8 Νοεμβρίου ο Τζιάκομο Τεμπάλντεο, ο απεσταλμένος τού Αλφόνσο ντ’ Έστε στη Βενετία, μετακόμισε στο παλάτι «ως ιδιοκτησία τού Κυρίου του», με τη συγκατάθεση τής Σινιορίας [στο ίδιο, στήλη 122]. Είχαμε ήδη την ευκαιρία να αναφερθούμε στο κτίριο αυτό [στον Τόμο 1, σελ. 272, ιδιαίτερα σημείωση 14]. Ο Κλήμης Ζ΄ δεν πειθόταν να κάνει καρδινάλιο τον Ιππόλιτο, τον γιο τού Αλφόνσο ντ’ Έστε [Sanudo, xlvi, 528-29], αν και ο Φραγκίσκος Α’ συμφωνούσε για τον γάμο τού Έρκολε με τη Ρενέ τής Γαλλίας [στο ίδιο, xlvii, 62-63].

[←94]

Sanudo, Diarii, xlvi, 314 και πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, IV, αριθ. 195, σελ. 102-5. Για τη διαχείριση και διανομή τής διπλωματικής αλληλογραφίας κατά τον 16^ο αιώνα και ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό τού αιώνα βλέπε Ε. J. B. Allen, Post and Courier Service in the Diplomacy of Early Modern Europe, Χάγη, 1972.

[←95]

Tα άρθρα (capitula) τής συμφωνίας παρέχονται στον Schulz, Der Sacco di Roma (1894), σελ. 176-83, που δείχνει ότι η περίληψη στον Sanudo, Diarii, xlvi, 338 είναι ανακριβής. Όπως σημειώνεται σε διάφορες πηγές, ο Τζιοβάννι Μαρία ντελ Μόντε, τότε αρχιεπίσκοπος τού Σιπόντο (Μανφρεντόνια), αργότερα πάπας Ιούλιος Γ’, ήταν ένας από τούς επτά ομήρους που απαίτησαν και πήραν οι φιλο-αυτοκρατορικοί ως εγγυητές ότι ο πάπας θα τηρούσε τις οικονομικές του υποσχέσεις. Ο Τζιοβάννι Μαρία ήταν ανηψιός τού καρδινάλιου Αντόνιο ντελ Μόντε, ο οποίος τού είχε προσφέρει το ξεκίνημα σε σταδιοδρομία, η οποία, με την παράξενη ρουλέττα τού κογκλάβιου τού 1549-1550, θα τον ανέβαζε στον παπικό θρόνο στις 7-8 Φεβρουαρίου 1550 [βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 13]. Για την κράτησή του ως ομήρου πρβλ. Sanudo, xlvi, 135: «… και επίσης [οι Λαντσκνέχτε και οι Ισπανοί] πήραν επτά συγκεκριμένους ομήρους, δηλαδή τον αρχιεπίσκοπο τού Σιπόντο, ανηψιό τού καρδινάλιου ντελ Μόντε…» (… et oltra [li Lanzchenechi et spagnoli] volseno 7 obstagi particulari, zioè ‘l arzivescovo Sypontino, nipote del cardinal de Monte…).

[←96]

Tο λατινικό κείμενο των οικονομικών υποχρεώσων τού Κλήμεντα, όπως είχαν προσδιοριστεί στις 26 Νοεμβρίου, υπάρχει στην πολύτιμη μονογραφία τού Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 183-88 και πρβλ. σελ. 158-59. Οι Λαντσκνέχτε θα εισέπρατταν 73.169 δουκάτα σε δέκα ημέρες (με την πληρωμή να αρχίζει ύστερα από πέντε ημέρες) και οι Ισπανοί 35.000, ύστερα από το οποίο ο πάπας, το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο και η πόλη τής Ρώμης θα ελευθερώνονταν από τον φιλο-αυτοκρατορικό στρατό. Δύο βδομάδες αργότερα Κλήμης έπρεπε να πληρώσει το περαιτέρω ποσό των 44.984 δουκάτων και στη συνέχεια 150.000 δουκάτα σε αναλογία 50.000 το μήνα στους Λαντσκνέχτε και 65.000 δουκάτα σε αναλογία 21.666 το μήνα στους Ισπανούς, εξοφλώντας έτσι σε τρεις μήνες το χρέος του των 368.153 δουκάτων προς τον στρατό τού Καρόλου Ε΄. Ιταλικό κείμενο τής συμφωνίας υπάρχει στο Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. CLIV, σελ. 273-78.

Οι οικονομικές δεσμεύσεις τού πάπα συνοψίζονται στην επιστολή τού καρδινάλιου Φραντσέσκο Πιζάνι στις 27 Νοεμβρίου προς τον πατέρα του Αλβίζε [Sanudo, Diarii, xlvi, 348-49]. Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 320 βασίζεται πολύ στον Schulz, αλλά αναφέρεται στην «απελπισμένη επιστολή» (verzweifelter Brief) τού Πιζάνι, στην οποία η πρώτη πληρωμή τού πάπα παρέχεται στρογγυλευμένη (73.000 αντί για 73.169) και η τρίτη πληρωμή 44.984 δουκάτων παραλείπεται εκ παραδρομής, δίνοντας το σύνολο τού Πιζάνι ως μόνο 323.000 δουκάτα (αντί τού σωστού αριθμού 368.153). Για τις οικονομικές λεπτομέρειες πρβλ. Schulz, ό. π., σελ. 155-59 και σημειώστε επίσης την επιστολή τού καρδινάλιου Πιζάνι τής 1^ης Δεκεμβρίου (1527) στον Sanudo, xlvi, 361 και εξής.

[←97]

Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi, iii (1923), 20 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 321, σημείωση 1.

[←98]

Sanudo, Diarii, xlvi, 354, 357, 359-60, 361-62, 389, Gumppenbergs Bericht (επιμ. Gregorovius), Kleine Schriften, I (1887), 261-63, D. Orano, «Diario di Marcello Alberini», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xviii (1895), 358-59 και Il Sacco di Roma (1901), σελ. 339-42, J. Mayerhofer, «Zwei Briefe aus Rom aus dem jahre 1527», Historisches Jahrbuch, XII (1891), 753, Schulz, Der Sacco di Roma, σελ. 159-60. O Τζιμπέρτι έφτασε στη Βενετία το πρωί τής 7^ης Ιανουαρίου (1528). Βρέθηκε αμέσως σε επαφή με τον Λοντοβίκο ντα Κανόσσα, τον απεσταλμένο των Γάλλων στη λιμνοθάλασσα. Ο Κανόσσα τον πήγε σε δείπνο στην Κα Βαλιέρ [Sanudo, xlvi, 463]. Η απόδραση των ομήρων πραγματοποιήθηκε τη νύχτα τής 30^ής Νοεμβρίου ή νωρίς το πρωί τής 1^ης Δεκεμβρίου. Χρόνια αργότερα ως Ιούλιος Γ’ ο Τζιοβάννι ντελ Μόντε (πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 95) γιόρταζε το γεγονός, για το οποίο βλέπε Angelo Massarelli, Diarium sextum, στο Sebastian Merkle (επιμ.), Concilium Tridentinum. II (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1911), 203, εγγραφή τής 1^ης Δεκεμβρίου 1550.

[←99]

Sanudo, Diarii, xlvi, 361-65. Cal. State Papers,… Spain, ΙIΙ-2, αριθ. 254, σελ. 488-92, επιστολή στις 6 Δεκεμβρίου 1527 από τον Χουάν Πέρεζ, γραμματέα τής ισπανικής πρεσβείας στη Ρώμη, προς τον Κάρολο Ε΄ [πρβλ. Villa, Memorias, σελ. 320-26].

[←100]

Sanudo, Diarii, xlvi, 358, 369, ιδιαίτερα στήλες 375, 377-79, 389-90, Cal. State Papers,… Spain, II-2, αριθ. 256, 258, 259, 262, 272, 276, 278 κλπ., σελ. 493 και εξής. Leonardo Santoro, La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pédio (1972), σελ. 44-45, Guicciardini, Storia d’ Italia, xviii, 14, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 303-5, που χρονολογεί λάθος την αναχώρηση τού Κλήμεντα από τη Ρώμη στις 8 Δεκεμβρίου. Στα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τον Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 322, σημείωση 3, ότι ο Κλήμης έφυγε από τη Ρώμη κατά τη διάρκεια τής νύχτας στις 6 προς 7 Δεκεμβρίου (όχι στις 8 τού μηνός), προσθέστε την επιστολή τού Jakob Appocellus προς τον Anton Schnepff, γραμμένη στη Ρώμη 8-20 Δεκεμβρίου [αναφέρθηκε πιο πάνω, σημείωση 16]: «Στις έξι αυτού τού μηνός ο ποντίφηκας είχε απαλλαγεί από το κάστρο. Στις επτά, που ήταν η χτεσινή μέρα, αναχώρησε πριν από την αυτή προς το Ορβιέτο…» (Sexta huius (mensis) pontifici relaxata fuit arx; septima, que hesterna dies fuit, discessit Orvietum versus summo diluculo antequam illucesseret…) [Mayerhofer, «Ζwei Briefe aus Rom aus dem Jahre 1527», Historisches jahrbuch, XII (1891), 753]. Στις 14 Δεκεμβρίου ο Κλήμης ενημέρωσε για την απελευθέρωσή του τόσο τον Φραγκίσκο Α’ όσο και τη μητέρα τού Φραγκίσκου, τη Λουΐζα τής Σαβοΐας [Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. clvi-clvii, σελ. 280-84]. Προφανώς μέσα σε ώρες από την αναχώρηση τού Κλήμεντος από τη Ρώμη ένας υπάλληλος ή γραφέας (scriptor) τού Αποστολικού Σωφρονιστικού (Penitenzieria Apostolica) συνέχιζε ή ξεκινούσε ημερολόγιο, τού οποίου διασώζονται τέσσερις ή περισσότεροι μήνες (από τις 6 Δεκεμβρίου 1527 μέχρι τις 17 Απριλίου 1528). Το κείμενο έχει δημοσιευτεί από τον Henri Omont, «Les Suites du Sac de Rome par les Impériaux et la Campagne de Lautrec en Italie: Journal d’ un scrittore de la Pénitencerie Apostolique», Melanges d’ archeologie et d’ histoire, XVI (1896), 13-61. Ο χρονικογράφος καταγράφει τα συμβαίνοντα στη Ρώμη, τις φήμες απέξω και τις πράξεις των Ισπανών και των Λαντσκνέχτε.

[←101]

Omont, «Journal d’ un scrittore», σελ. 37-38 και πρβλ. Leonardo Santoro, La Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pédio (1972), σελ. 47-48.

[←102]

Sanudo, Diarii, xlvi, 382, 389-90. Η Ρώμη βρισκόταν σε «μεγάλη σύγχυση» (gran confusion) [στο ίδιο, στήλες 507, 513-14, 532]. Λεγόταν ότι υπήρχαν τέσσερις έως πέντε χιλιάδες Ισπανοί και επτά χιλιάδες Λαντσκνέχτε στη Ρώμη, καθώς και έξι περίπου χιλιάδες Ιταλοί στις γειτονικές πόλεις, καθιστώντας σαφές ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί είχαν ακόμη φοβερό στρατό [στήλη 516].

[←103]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 123-124 (146-147) και πρβλ. Sanudo, Diarii, xlvi, 402. Ο δόγης και η Γερουσία έστειλαν επίσης συνοπτική επιστολή στον Κλήμεντα, συγχαίροντάς τον για την ασφαλή αποχώρησή του από τη Ρώμη. Η αποτυχία τού δούκα τού Ουρμπίνο να βοηθήσει τον Κλήμεντα, η συνεχιζόμενη κατάληψη τής Ραβέννας και τής Τσέρβια από τούς Ενετούς, η καθυστέρηση τού Λωτρέκ στην Πάρμα και η απόφαση των φιλο-αυτοκρατορικών διοικητών να τον αφήσουν να φύγει από τη Ρώμη με μυστική ασφάλεια, είχαν όλα κάποια επίδραση στην παπική συνείδηση. Ο Κλήμης ήθελε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του, στον βαθμό που μπορούσε [πρβλ. Sanudo, Diarii, xlvi, 393-94, 410, 442-43, 452-53]. Σημειώστε τη φιλική ανταλλαγή επιστολών μεταξύ Καρόλου Ε΄ (από το Μπούργκος στις 22 Νοεμβρίου 1527) και Κλήμεντα (από το Ορβιέτο στις 11 Ιανουαρίου 1528) στον Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., I (1844, ανατυπ. 1966), αριθ. 102-3, σελ. 256-59. Ο Κλήμης διακηρύσσει ότι σε καμία περίπτωση δεν θεωρεί τον Κάρολο υπεύθυνο για τη φρίκη τής άλωσης τής Ρώμης, «πολλές ληστείες, σκληρότητα, ατιμώσεις και βίαιες πράξεις, όχι μόνο εναντίον των ανθρώπων, αλλά εναντίον τού Θεού και κάθε θρησκείας» (tante rapine, crudeltà, dishonori et violentie, non solo contra li homini, ma contra a Dio et ogni religione) [στο ίδιο, σελ. 257]. Υπάρχει πολύ υλικό για τα διπλωματικά επακόλουθα τής άλωσης στα Lettere di principi τού Βατικανού [τόμοι IV-V].

[←104]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 124-125 (147-148). Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlvi, 442-43 και Cal. State Papers,… Venice, IV, αριθ. 222, σελ. 113-14.

[←105]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 127 (150), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Πέζαρο, με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1527: «…Η Αγιότητά του έδειξε ότι η ψυχή του βρισκόταν σε συμφωνία με την επιθυμία μας» (…la Sanctità soa demostreria l’ animo suo esser conforme al desiderio nostro).

[←106]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 125 (148), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας, με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1527, προς τον Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν, τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία. Για την «υποχώρηση … στην Τρανσυλβανία» τού Ζαπόλυα πρβλ. Cal. State Papers,… Venice, iv, αριθ. 195, σελ. 104, ad fin. Για περίληψη τής επιστολής τού Ναβαγκέρο βλέπε Sanudo, Diarii, xlvi, 377 και για τις υποθέσεις τής Ουγγαρίας στο ίδιο, στήλες 434 και εξής, 483 και εξής, 506. Τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο (1528) ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ετοιμαζόταν να στείλει βοήθεια στον Ζαπόλυα [Sanudo, xlvii, 46-47, 118-19, 122-23], ο οποίος τον Ιούλιο κατηγορούσε ότι, ενώ ο Φερδινάνδος παρακαλούσε ταπεινά τον Σουλεϊμάν για ειρήνη, έστελνε επιστολές και απεσταλμένους στη Γερμανία, Αυστρία, Βοημία, Σιλεσία, Μοραβία, Πολωνία, Ουγγαρία και Τρανσυλβανία για να καταστήσει σαφές ότι στην πραγματικότητα ετοιμαζόταν για πόλεμο εναντίον των Τούρκων [στο ίδιο, xlviii, 242].

[←107]

Sanudo, Diarii, xlvi, 381, 391, 395.

[←108]

Στο ίδιο, xlvi, 398.

[←109]

Στο ίδιο, xlvi, 404-5, 409-10, 416, 418-19, 443, 444, 447, 470-71, 495-96, 510, 511, XLVΙΙ, 10-12 κλπ. και πρβλ. Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 26-27. Ο Sanudo παρέχει περίληψη των συμμαχικών δυνάμεων όπως ήσαν τον Δεκέμβριο τού 1527 [τομ. xlvi, στήλες 428 και εξής και πρβλ. στήλη 456].

[←110]

Sanudo, Diarii, xlvi, 400-1 και πρβλ. στήλες 413, 414, 612.

[←111]

Sanudo, Diarii, xlvi, 468, 473.

[←112]

Στο ίδιο, xlvi, 478, 499-501, 503, 504, 506, 507-8, 511, 512-15. Η ανάκτηση αυτών των πόλεων, ακόμα και τού Ρίμινι, δεν ήταν αρκετή για να πείσει τον Κλήμεντα Ζ΄ ότι έπρεπε να επανενταχθεί στην Ένωση [Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 27-28 και πρβλ. Sanudo, τομ. ό. π., στήλες 543, 557].

[←113]

Sanudo, Diarii, xlvi, 526.

[←114]

Sanudo, Diarii, xlvi, 532, 552-55, 558-60, 566, 568, 584, 585, 590, 591, 610, Omont, «Journal d’ un scrittore», σελ. 32-33, Santoro, La Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 56-58.

[←115]

Sanudo, Diarii, xlvi, 599.

[←116]

Sanudo, Diarii, xlvi, 617. Όπως έχουμε δει [πρβλ. πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο, περιοχή σημ. 100], οι Ισπανοί και οι Λαντσκνέχτε έφυγαν από τη Ρώμη στις 14 και 17 Φεβρουαρίου (1528), όταν πια ο Λωτρέκ και ο Πέδρο Ναβάρρο βρίσκονταν βαθιά στο βασίλειο τής Νάπολης. Ο Τζιρολάμο Τσερεζάρι εμφανίζεται επίσης στις πηγές ως Λοντοβίκο.

[←117]

Sanudo, Diarii, xlvi, 618-19, 631-32. Στις 18-19 Φεβρουαρίου (1528) ο Λωτρέκ είχε φτάσει ο ίδιος στο Κιέτι με τον στρατό [στο ίδιο, στήλη 633]. Ο αντιβασιλέας Ούγκο ντε Μονκάδα είχε φύγει από την Λ’ Ακουϊλα για τη Νάπολη στις 14 τού μηνός [στήλες 635-36]. Σύμφωνα με επιστολές από Νάπολη με ημερομηνία 5 και 10 Φεβρουαρίου, λεγόταν ότι ο Μονκάδα βρισκόταν σε απόγνωση και αν οι Λαντσκνέχτε δεν κινούνταν αμέσως, ο Λωτρέκ σύντομα «θα κέρδιζε ολόκληρο το βασίλειο χωρίς να τραβήξει το σπαθί του» [στήλες 647-48].

[←118]

Sanudo, Diarii, xlvi, 648, επιστολή στις 20 Φεβρουαρίου (1528) από τον καρδινάλιο Έρκολε προς τον αδελφό του, τον μαρκήσιο Φεντερίκο: «Εκτιμούν ότι θα είναι [ο Λωτρέκ] στη Νάπολη πριν από τούς Ισπανούς…» (Iudicasi che prima serà a Napoli de Spagnoli…). Η επιστολή αυτή επαναλαμβάνεται στο ίδιο, στήλες 662-63.

[←119]

Sanudo, Diarii, xlvii, 10 και πρβλ. στο ίδιο, xlvi, 637, επιστολή τού Τσεζαρίνι με ημερομηνία 18 Φεβρουαρίου, που αφορά την παραμονή τού Λωτρέκ στο Κιέτι (Chieti),

«όπου θα παραμείνει για 6 ή 8 ημέρες, για να ξεκινήσει την τακτοποίηση εκείνων των εδαφών τού Βασιλείου που έχουν ήδη υποταγεί, με τέτοιους τρόπους και διατάγματα, ώστε αυτοί οι λαοί να παραμείνουν ικανοποιημένοι από τη χριστιανικότατη μεγαλειότητα…»

(dove se affirmerà per 6 o 8 dì per dare principio a rassettare quelle terre del Regno, che al presente si sono rese, con quelli modi et constitutioni che quelli populi pono restare satisfatti della Maestà Christianissima…)

Για τη διατήρηση τής πειθαρχίας από τον Λωτρέκ μεταξύ των στρατιωτών του, βλέπε Santoro, Spedizione di Lautrec, σελ. 59-60, 64.

[←120]

Sanudo, Diarii, xlvii, 26-27, 36-38, 47, 66, 70-72, 86-89, 105-7, 123, 137-41, 183, 218, 232. Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 29-32. Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 60-68, που παρά τις μαιανδρικές παρεκβάσεις του είναι καλά πληροφορημένος. Ulysse Robert, Philibert de Chalon, prince d’ Orange, viceroi de Naples, Παρίσι, 1902, σελ. 176 και εξής.

[←121]

Sanudo, Diarii, xlvii, 183 και σημειώστε στήλες 212, 215, Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 71-74.

[←122]

Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 32-33. Στις 4 Απριλίου (1528) ο Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, γενικός διοικητής τού ενετικού στρατού, έγινε δεκτός από τον δόγη Αντρέα Γκρίττι και το Κολλέγιο. Δήλωσε ότι

«η Απουλία είναι δική μας και αν θέλει ο άρχοντας Λωτρέκ να περάσει τα βουνά και να πάει εκεί έξω από τούς εχθρούς, πρέπει να πάρει προμήθειες από την Απουλία, που είναι εύφορη και κατακτημένη σχεδόν όλη από την Ένωση…»

(la Puia è per nui, et volendo monsignor Lautrech passar i monti et andar di là driedo inimici, potrà haver victuarie da la Puia che è grassa et aquistada quasi tutta per la Liga…)

[Sanudo, Diarii, xlvii, 188].

Σύμφωνα με τις τρέχουσες αναφορές, ο στρατός τής Ένωσης είχε καταλάβει τη Μπαρλέττα, το Τράνι, τη Μολφέττα, τη Μονόπολι, τη Μόλα και το Πολινιάνο τον Μάρτιο [στο ίδιο, στήλες 215, 217-18].

Η Βενόζα και η Κανόζα ντι Πούλια παραδόθηκαν επίσης, όπου η δεύτερη ήταν «…διάσημη … για τον τάφο τού Βοεμόνδου, γιου τού Ρομπέρ Ζισκάρ» (illustre… per la sepoltura di Boemondo, figlio di Roberto Guiscardo) [Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 75]. Ο τουρίστας πηγαίνει ακόμη να δει τον τόπο ταφής τού Βοεμόνδου στην Κανόζα και τις ορειχάλκινες θύρες τού τάφου του. Ο Santoro καταγράφει διάφορες άλλες πόλεις, που διακήρυσσαν τώρα την υποταγή τους στη Γαλλία, όπως οι Άντρια, Τσερινιόλα, Μοντεπελόζο, Τρικάρικο, Ματέρα και Αλταμούρα, ενώ μόνο η Μανφρεντόνια παρέμενε «αφοσιωμένη στον αυτοκράτορα» (nella divozione di Cesare) [ό. π., σελ. 75-76].

[←123]

Santoro (πέθανε το 1569), Spedizione di Lautrec, επιμ. T. Pédio (1972), σελ. 79-80.

[←124]

Sanudo, Diarii, xlvii, 241-42 και πρβλ. στήλη 270.

[←125]

Στο ίδιο, xlvii, 248-49.

[←126]

Sanudo, Diarii, xlvii, 235 και πρβλ. στήλες 260, 270, 280.

[←127]

Στο ίδιο, xlvii, 275.

[←128]

Sanudo, Diarii, xlvii, 279-80. Η επιστολή τού Ακκούρσιο είχε προφανώς γραφτεί στο Ορβιέτο. Πρβλ. την επιστολή τού Μαντοβάνου πρεσβευτή Φραντσέσκο Γκονζάγκα στις 14 Απριλίου (1528) προς τον μαρκήσιο Φεντερίκο [στο ίδιο, στήλες 347-48], σε σχέση με την κατοχή από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς τής Νάπολης, τής Κάπουα, τής Γκαέτα και τής Αβέρσα, «ενώ όλο το υπόλοιπο βασίλειο είναι αφοσιωμένο στους Γάλλους» (et tutto il resto del Regno e alla devotione de francesi) [στο ίδιο, στήλη 347]. Οι πρεσβευτές ανέφεραν τα νέα όπως τα άκουγαν (και συχνά δεν ήσαν σωστά).

[←129]

Sanudo, Diarii, xlvii, 286.

[←130]

Για την παράδοση τής Μόλα βλέπε στο ίδιο, xlvii, 218.

[←131]

Στο ίδιο, xlvii, 218, 236, 267, 269, 287, 290, 313-14.

[←132]

Στο ίδιο, xlviι, 324, επιστολές με ημερομηνία 19 και 21 Απριλίου 1528. Η Μανφρεντόνια συνέχιζε να αντιστέκεται στον στρατό τής Ένωσης [στο ίδιο, στήλες 335-36]. Για την κατάληψη τού Λέτσε σημειώστε επίσης στο ίδιο, στήλη 465, όπως και για εκείνη τής Κοζέντσα [στήλες 529-30].

[←133]

Sanudo, Diarii, xlvii, 327-28. Όσο για χρήματα, ο Λωτρέκ πρέπει να είχε παραλάβει σύντομα 25.000 δουκάτα από τη Βενετία και 30.000 από τη Γαλλία [στο ίδιο, στήλη 338]. Ο πόλεμος κατέστρεφε, ως συνήθως, την αγροτική παραγωγή. Ο λιμός ή τουλάχιστον η ακραία σπανιότητα τροφίμων έπληττε τη Βενετία καθώς και τα στρατεύματα στο πεδίο. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλο 13 (40), έγγραφο με ημερομηνία 16 Απριλίου 1528.

[←134]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 85, 91. Προωθημένες μονάδες των γαλλο-ενετικών δυνάμεων είχαν κόψει σε κομμάτια διάφορες εξορμήσεις από τη Νάπολη πριν από την άφιξη τού Λωτρέκ [Sanudo, Diarii, xlvii, 338-39].

[←135]

Sanudo, Diarii, xlvii, 383-84. Για το πρόβλημα τής άλεσης επαρκούς ποσότητας σιταριού με χειρόμυλους πρβλ. στο ίδιο, στήλη 467. Οι Γάλλοι είχαν αρπάξει τούς μύλους στην Ατέρρα και τη Σέσσολα [Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 103].

[←136]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 146-47.

[←137]

Sanudo, Diarii, xlvi, 664-70 και βλέπε xlvii, 384-91, 411-12, 415, 467-68, Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 108-17, Gaspar de Baeza, «Vida de el famoso caballero D. Hugo de Moncada», στο Colleción de documentos inéditos…, XXIV (1854, ανατυπ. 1966), 71-76 (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 7, σημείωση 52, για πληρέστερη αναφορά σε αυτή την εργασία). Για την απροθυμία τού Φιλιππίνο Ντόρια να παραδώσει τούς αιχμαλώτους του στον Λωτρέκ, σημειώστε Santoro, σελ. 119, καθώς και Sanudo.

Ο Πιέτρο Λάντο και ο ενετικός στόλος βρίσκονταν ακόμη στη Μονόπολι, αλλά είχε μόλις πάρει εντολή να προχωρήσει προς τη Νάπολη με δεκαέξι γαλέρες [Sanudo, xlvii, 417, 463, 529, 546]. Η κατάληψη τού Σαν Μαρτίνο, «που βρίσκεται πάνω από τη Νάπολη» (che è sopra Napoli), αποδεικνυόταν δύσκολη [στο ίδιο, στήλη 466]. Σίγουρα οι φιλο-αυτοκρατορικοί πιέζονταν ιδιαίτερα. Σύμφωνα με κάποιον Ονοράτο Φεν, πάνοπλο άνδρα στο Καστέλ Νουόβο (στη Νάπολη), αν δεν ερχόταν σύντομα βοήθεια,

«ο αυτοκράτορας, σε σύντομο χρονικό διάστημα, σε όλη την Ιταλία, δεν θα κατέχει τίποτε, γιατί ήδη το βασίλειο τής Νάπολης δεν είναι τίποτε περισσότερο από την ίδια τη Νάπολη, το Καστελνουόβο, τη Γκαέτα και μερικά άλλα οχυρά, ενώ αν καθυστερήσουμε θα χαθούν όλα, γιατί οι εχθροί είναι κύριοι τής θάλασσας και τής στεριάς και δεν υπάρχει θεραπεία» [στήλη 469].

(lo Imperator in brieve tempo, maxime in Italia, non tenirà cosa alcuna, perchè già del regno de Napoli non tien altro che Napoli, il Castelnovo, Caieta, et alcune altre fortilicie, et tardando.. tutte se perderà, perchè li inimici sono signori del mar et de la terra, et non vi è remedio)

Η φρεγάτα (fregata) και το μπριγαντίνι (brigantino), που αναφέρθηκαν πιο πάνω στο κείμενο, ήσαν και τα δύο μικρά σκάφη, το πρώτο με δεκαοκτώ περίπου κωπηλάτες και το δεύτερο με περίπου εικοσιοκτώ. Tο μπριγαντίνι είχε συνήθως μικρή καμπίνα στην πρύμνη. Tα σκάφη αυτά δεν πρέπει να συγχέονται με τα μεταγενέστερα, δηλαδή με το μεγαλύτερο, με δύο κατάρτια και τετράγωνο πανί μπριγαντίνι και την τρικάταρτη με τετράγωνο πανί φρεγάτα. Έξοχα μοντέλλα των σκαφών που ταξίδευαν στη Μεσόγειο κατά το τέλος τού μεσαίωνα και την αρχή τής σύγχρονης εποχής υπάρχουν στο Ιστορικό Ναυτικό Μουσείο (Museo Storico Navale) στη Βενετία.

[←138]

Sanudo, Diarii, xlvii, 389, επιστολή γραμμένη στη Γκαέτα την 1^η Μαΐου 1528 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 412.

[←139]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 118.

[←140]

Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλο 33 (60), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Τζουστινιάν, που παρουσιάστηκε στη Γερουσία για έγκριση στις 11 Mαΐου (1528) και στη συνέχεια προχρονολογήθηκε σε 9 Mαΐου:

«…Ήρθαν στη Νάπολη έξι αυτοκρατορικές γαλέρες και από τη Γκαέτα στάλθηκε μεγάλη ποσότητα αλευριού, και το έκαναν με μεγάλη δυσκολία, γιατί ο βασιλικός στρατός ήταν για φρούρηση με οκτώ γαλέρες σε τόπο που ονομαζόταν λα Κάβα και δεν άφηνε να μπουν τρόφιμα στη Νάπολη. Αποφάσισε λοιπόν ο Δον Ούγκο ντε Μονκάδα, ο αντιβασιλέας τής Νάπολης, να εξοπλίσει δύο καραβέλλες και τέσσερα μπριγαντίνια κοντά στις παραπάνω έξι γαλέρες και ανέβηκε πάνω τους με τον Δον Ούγκο, με τον μαρκήσιο τού Γκουάστο, τον ηγεμόνα τού Σαλέρνο, τον Ασκάνιο Κολόννα, τον διοικητή Χουάν ντ’ Ιβάρα, τον διοικητή τής Σάντα Κρότσε και πολλούς άλλους γενναίους ηγέτες με 900 μουσκετοφόρους, και πήγαν να βρουν τις προαναφερθείσες βασιλικές γαλέρες, τις οποίες πολέμησαν με τόλμη και τέσσερις από τις βασιλικές γαλέρες απομονώθηκαν και δέχτηκαν μαζί επίθεση από τέσσερις αυτοκρατορικές γαλέρες και ύστερα από γενναία μάχη οι τέσσερις βασιλικές γαλέρες νίκησαν τις τέσσερις αυτοκρατορικές, σκοτώθηκε ο Δον Ούγκο ντε Μονκάδα και πιάστηκαν αιχμάλωτοι όλοι οι προαναφερθέντες διοικητές. … Για αυτή την ευτυχή επιτυχία αναλάβαμε μαζί με τη Γερουσία [η επιστολή στάλθηκε στο όνομα τού δόγη] να συγχαρούμε τον χριστιανικότατο βασιλιά και τη γαληνότατη μητέρα…»

(… Venute a Napoli VI galie cesaree che da Gaieta conduxero bona quantità de farine, et lo fecero cum grande difficultà per l’ armata regia che era cum VIII galie a uno loco nominato la Cava per custodia che non vi entrino vittualie a Napoli, deliberò Don Ugo de Moncada vicerè de Napoli di armar do caravelle et quatro bregantini apresso le VI galie sopra lequal vi montò esso Don Ugo con el Marchese dal Guasto, principe di Salerno, Ascanio Colona, capitanio Zuan d’ Ivara, capitanio Santa Croce, et molti altri capi valorosi cum DCCCC archibusieri, et andorono ad ritrovar le sopraditte regie galie lequal animosamente combaterono et quatro de loro regie se abbordorono et insieme se attacorono cum quatro galie cesaree, et dappoi combatuto valorosamente le quatro galie regie presero le quatro cesaree, morto Don Ugo de Moncada et presi tutti li capi sopraditti. … Vi commettemo cum senatu che di questo felice successo vi debbiate congratular con il re Christianissimo et serenissima madre…).

Όλες οι σύγχρονες περιγραφές των γεγονότων που οδήγησαν στο Κάπο ντ’ Όρσο διαφέρουν ελαφρώς μεταξύ τους.

[←141]

Sanudo, Diarii, xlvii, 474, επιστολές τού Τζουστινιάν προς τη Σινιορία, με ημερομηνία 28 Απριλίου και 2-4 Μαΐου 1528, ενώ για τις αμειβόμενες από τούς Γάλλους δυνάμεις που θα συγκεντρώνονταν στην Ιβρέα πρβλ. στο ίδιο, στήλες 480, 484, 485, 500, 534-35, 543 και πρβλ. xlviii, 5, 10, 32, 175. Ο Αντόνιο Πούτσι ήταν επίσκοπος τής Πιστόια. Κατά τη διάρκεια τής άνοιξης και τού καλοκαιριού τού 1528 οι Ενετοί στρατολόγησαν 400 με 500 περίπου στραντιότι (stradioti) στην Κροατία [Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλα 38-41 (65-68), 60-61 (87-88)].

[←142]

Για την αποστολή τού Τουρέν (Lorena) στo Ορβιέτο σημειώστε Sanudo, Diarii, xlvii, 403, 416, πρβλ. xlviii, 101, 126, 130-31 και αλλού και βλέπε ιδιαίτερα Chanterac, «Odet de Foix», σελ. 35-36. Για τη σταδιοδρομία τού Ερρίκου τού Νεώτερου (1489-1568), δούκα τού Μπράουνσβαϊκ-Βολφενμπύττελ, σημειώστε J. H. Zedler, Grosses voltständiges Universal-Lexicon, XII (Χάλλε και Λειψία, 1735, ανατυπ. Γκρατς, 1961), στήλες 1499-1502 και για την επικίνδυνη παρουσία του στη βόρεια Ιταλία ως γενικός διοικητής τού στρατού τού Καρόλου Ε΄ πρβλ. Sanudo, xlvii, 378, 381, 401, 419, 449, 464-65, 470, 472, 482, 494, 503, 505, 515 και xlviii, 58, 75-76, 85, 89, 98, 104, 106 και αλλού. Τα μεταγενέστερα χρόνια τού Ερρίκου σκιαγραφούνται στη συνοπτική μονογραφία τού Friedrich Koldewey, Heinz von Wolfenbüttel, Χάλλε, 1883 (Schriften des Vereins für reformationsgeschichte, 2).

Ο Ερρίκος ο Νεώτερος εισήλθε στην Ιταλία τον Μάιο τού 1528 με 10.000 πεζικό, 600 καλά οπλισμένους ιππείς, με πολλούς «κυρίους» μεταξύ τους και τετρακόσια μικρά πυροβόλα χειρός ή μουσκέτα (moschetti), για το οποίο βλέπε Guicciardini, Storia d’ Italia, xix, 2, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 346 και εξής. Ποτέ δεν επιχείρησε προς νότο για να ανακουφίσει τη Νάπολη από τη γαλλο-ενετική πολιορκία, αν και οι σύμμαχοι φοβούνταν ότι θα το έκανε. Επέστρεψε στη Γερμανία στις αρχές Αυγούστου, πιο λυπημένος αλλά όχι λιγώτερο ευφυής. Όπως έγραφε στη Σινιορία από το Σοντσίνο (κοντά στην Κρέμα) ο Γκαμπριέλε Βενιέρ, ο Ενετός πρεσβευτής στον δούκα Σφόρτσα τού Μιλάνου, στις 27 Αυγούστου (1528), «…ο δούκας τού Μπράουνσβαϊκ επέστρεψε στη Γερμανία αποδοκιμαζόμενος από όλους, γιατί δεν είχε κάνει τίποτε στην Ιταλία και ήθελαν να τον σκοτώσουν» (… il duca de Bransvich è tornato in Alemagna mal visto da tutti per non haver fatto nulla in Italia, et lo volevano amazar) [Sanudo, xlviii, 419].

[←143]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 176-177 (188-189), έγγραφο με ημερομηνία 17 Νοεμβρίου 1525. Έχοντας διοριστεί σε χαμηλότερα δημόσια αξιώματα και έχοντας αποτύχει να εκλεγεί τριάντα τουλάχιστον φορές κατά τη διάρκεια τής προηγούμενης δεκαετίας, ο Κονταρίνι είχε εκλεγεί πρεσβευτής στον Κάρολο Ε΄ στις 24 Σεπτεμβρίου 1520 [Sanudo, Diarii, xxix, 201-2, 205, 215]. Καθυστερώντας λόγω τού γάμου τής αδελφής του (με προίκα 8.000 δουκάτων) με τον Μάρκο Ντάντολο, «διαδάσκαλο και ιππότη» (dotor et cavalier), ο Κονταρίνι δεν έφυγε για τη Γερμανία μέχρι τις 16 Μαρτίου 1521 [στο ίδιο, xxx, 29]. Αντικατέστησε τον Φραντσέσκο Κορνέρ, που παρουσίασε τις Αναφορές του (Relatione) στη Γερουσία στις 6 Ιουνίου 1521 [στο ίδιο, xxx, 321-41]. Η χρυσή αλισίδα που είχε δώσει ο αυτοκράτορας στον Κορνέρ ως δώρο αποχωρισμού (όπως γινόταν συχνά) πουλήθηκε σε δημοπρασία, όπως απαιτούσε απόφαση τής Γερουσίας στις 20 Ιουνίου (1521) [στο ίδιο, xxx, 343-44, 383].

Ο Κονταρίνι έφτασε στη Βορμς στις 20 Απριλίου. Ο Μαρτίνος Λούθηρος είχε εισέλθει στην πόλη κατά τη διάρκεια τού πρωινού τής 16^ης Απριλίου. Ο Λούθηρος εμφανίστηκε ενώπιον τής δίαιτας στις 17 και 18 Απριλίου και πριν από εκλογική-εκκλησιαστική αποστολή στις 24 τού μηνός, είχε διασκέψεις με διάφορες κοσμικές και εκκλησιαστικές αρχές και έφυγε από την πόλη με τούς συντρόφους του στις 26, κατευθυνόμενος προς βορρά στο Άιζεναχ και το Βάρτμπουργκ. Τα γεγονότα είναι γνωστά, αλλά σημειώστε τις επιστολές τού Jerome Aleander από τη Βορμς σε μετάφραση τού P. Kalkoff, Die Depeschen Des Nuntius Aleander Vom Wormser Reichstage 1521, Χάλλε, 1886, αριθ. 18 και εξής, σελ. 133 και εξής. Ο Κονταρίνι είχε γοητευτεί με τον Λούθηρο, «ο οποίος … προκαλούσε μεγάλο ενθουσιασμό στη Γερμανία» (qui… magnos tumultus in Germania excitavit) και ασχολήθηκε με το βαρυσήμαντο γεγονός τής παρουσίας του στη Βορμς σε δύο επιστολές στις 25-26 Απριλίου (1521) [στο ίδιο, xxx, 210-17], «γιατί [ο Μαρτίνος Λούθηρος] είχε έντονους εχθρούς και μεγάλους υποστηρικτές και έκανε τα πράγματα με τέτοιο ζήλο, που δεν το πιστεύω εύκολα» (nam [Martinus Lutherius] habet intentissimos inimicos et maximos fautores, et res agitur tanta contentione quanta non facile crederetis) [στήλη 216].

Πριν από έναν αιώνα ο Franz Dittrich ετοίμασε περιλήψεις για περισσoτέρες από 950 επιστολές και έγγραφα σχετικά με τη σταδιοδρομία τού Κονταρίνι (κυρίως από την περίοδο μετά το 1528), καθώς και τα κείμενα περισσοτέρων από εκατό άλλες [στα Regesten und Briefe des Cardinals Gasparo Contarini (1483-1542), Μπράουνσμπεργκ (Μπράνιεβο), 1881]. Δημοσίευσε επίσης λεπτομερή βιογραφία, ιδιαίτερα από το έτος 1521 [στο έργο του Gasparo Contarini … Eine monographie, Μπράουνσμπεργκ, 1885, ανατυπ. Νόυκουπ, 1972]. Η εκπαίδευση τού Κονταρίνι και η πρώιμη σταδιοδρομία του περιγράφονται στο J. B. Ross, «Gasparo Contarini and His Friends», Studies in the Renaissance, XVII (1970), 192-232 και σημειώστε το βιβλιογραφικό δοκίμιο τού Ross, «The Emergence of Gasparo Contarini», Church History, xli (1972), 22-45. Υπάρχει περίληψη τής ζωής και τού έργου τού Κονταρίνι από τον Mons. Hubert Jedin, τού οποίου πολυάριθμες εργασίες έχουν συνεισφέρει πολύ στις γνώσεις μας για την εκκλησιαστική ιστορία τού 16^ου αιώνα, στο «Casparo Contarini», Dictionnaire d’ histoire et de géοgraphie ecclésiastiques, XIII (Παρίσι, 1956), 771-84. Όπως σημειώθηκε πιο πάνω (Κεφάλαιο 6, σημείωση 26), επτά βιβλία με επιστολές τού Κονταρίνι, γραμμένες στο Βιτέρμπο, τη Ρώμη και τη Μπολώνια κατά τη διάρκεια τής αποστολής του στον Κλήμεντα Ζ΄, με ημερομηνίες από 21 Μαΐου 1528 μέχρι 5 Νοεμβρίου 1529, διασώζονται σε χειρόγραφο στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, It. VII, 1.043 (7.616)].

O διάδοχος τού Κλήμεντα, ο Παύλος Γ’, έκανε τον Κονταρίνι καρδινάλιο στις 21 Μαΐου 1535 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 24] και στις 24 Mαΐου η Ενετική Γερουσία έγραψε στον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στην παπική κούρτη, εκφράζοντας την πολύ μεγάλη ικανοποίησή της για την παραλαβή από τον Κονταρίνι τού κόκκινου καπέλλου [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 117, 118, με σύγχρονη αρίθμηση και πρβλ. φύλλα 119-120].

[←144]

Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλο 132 (155), έγγραφο με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1528 (ενετική χρονολόγηση 1527) και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 136-137 (159-160), με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου, για την επιθυμία τής Γερουσίας να «επισπεύσει» την αναχώρηση τού Κονταρίνι, αλλά αυτός δεν έφυγε μέχρι το τέλος Μαΐου [πρβλ. στο ίδιο, Reg. 53, φύλλο 27 (54)]. Ο Μάρκο Ντάντολο, «διδάσκαλος και ιππότης» (dotor et cavalier) και μάλιστα γαμπρός τού Κονταρίνι, είχε εκλεγεί αρχικά για την παπική αποστολή. Αρνήθηκε τη θέση ισχυριζόμενος κακή κατάσταση υγείας και πιθανώς πλήρωσε το πρόστιμο των 1.000 δουκάτων για άρνηση προσφοράς υπηρεσίας [στο ίδιο, Reg. 52, φύλλο 131 (154)].

Πέρα από τη λύπη του που άφηνε τούς φίλους του, καθώς και την αγάπη του για την ευρύχωρη κατοικία του στο βόρειο άκρο των νησιών που συγκροτούν τη Βενετία (το Palazzo Contarini del Zaffo, στο Καναρρέτζιο, τώρα αριθ. 3539, ακριβώς ανατολικά τής προσφάτως ανακαινισμένης εκκλησίας τής Μαντόνα ντελ Όττο), ο Κονταρίνι ίσως είχε καθυστερήσει αρχικά από οικογενειακή υπόθεση: Αυτός και οι αδελφοί του έφτιαχναν πλοίο σην Κούρτσολα (Κόρτσουλα) τής Αδριατικής και χρειάζονταν άδεια για την εξαγωγή ξυλείας και άλλων εφοδίων από τη Βενετία, που χορηγήθηκε από τη Γερουσία στις 27 Απριλίου 1528 [Sanudo, Diarii, xlvii, 305]. Ανέβαλε όμως την αναχώρησή του για άλλες τέσσερις εβδομάδες, όπως φαίνεται από τις εγγραφές στον Sanudo, τομ. ό. π., στήλες 364, 392, 399, 405, 424, 470, 500-1, 530, λόγω τού θάνατου ενός από τούς αδελφούς του [στο ίδιο, στήλη 470]. Το έγγραφο τής αποστολής του έχει ημερομηνία 23 Μαΐου και έφυγε μερικές ημέρες αργότερα.

[←145]

Πρβλ. Rawdon Brown (επιμ.), Cal. State Papers,… Venice, ii (Λονδίνο, 1867, ανατυπ. 1970), αριθ. 840, 844, 855, σελ. 348 και εξής, έγγραφα με ημερομηνίες Φεβρουαρίου και Μαρτίου 1517.

[←146]

Sen. Secreta, Reg. 53, ιδιαίτερα φύλλα 41-42 168-69, το έγγραφο τής αποστολής τού Κονταρίνι με ημερομηνία 23 Μαΐου 1528, σύμφωνα με το οποίο έπαιρνε εντολή να πει στον Κλήμεντα σε ιδιωτική ακρόαση, ότι

«…κατανοούμε ότι η Αγιότητά του βρίσκεται σε κάποια διαφορά με εμάς λόγω τής Ραβέννας και τής Τσέρβια, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε, χωρίς σοβαρή δική μας βλάβη, για να μην παραμένουμε ιδιαίτερα ύποπτοι. … Όμως δεν μπορούμε να πείσουμε ότι η Αγιότητά του δεν επιδεικνύει την πατρική αγάπη του απέναντί μας και δεν λειτουργεί με ειλικρίνεια, πράγμα που θα επηρεάσει και τις άλλες επιχειρήσεις μας, ενώ η διατήρηση τής Πάρμας, τής Πιατσέντσα και τής Μπολώνια, χωρίς καμία αμφιβολία, εξαρτάται από τη διατήρηση αυτών των δύο τόπων [Ραβέννα και Τσέρβια] μακριά από τα χέρια των εχθρών, οι οποίοι, αν μπορέσουν να τούς καταλάβουν, θα έχουν τη δυνατότητα να κρατήσουν ολόκληρη τη Ρομάνια, όπως έκαναν με τη γενική αποβολή των αυτοκρατορικών από αυτή την επαρχία, η οποία διαφορετικά θα οδηγηθεί στην εξουσία τους, με πολύ μεγάλη καταστροφή τής Ρωμαϊκής Εκκλησίας…»

(…che havendo inteso ch(e) la Santità soa è in qualche alteratione con noi per Ravenna et Cervia, non potemo far dimeno di non remanir molto suspesi non senza grave molestia nostra, … però non potemo persuadersi che quella (la Santità soa) non ne dimostri il paterno affetto suo di tuor a bene quanto da nui è stà operato con syncerità, et li toccherai che oltra le altre operation nostre et di conservar Parma, Piasenza, et Bologna senza alcun dubbio lo haver preservà le ditte due terre dalle mano de inimici, che erano in actu di occuparle, è stato causa di conservar tutta la Romagna, come facessemo con la total expulsion delli cesarei de quella provincia, la qual altramente seria andata in poter loro con extrema iattura della Romana Giesia…).

Ο Κονταρίνι έπρεπε να υπογραμμίσει στον πάπα ότι η Βενετία κατείχε τη Ραβέννα και την Τσέρβια «όχι για δεκάδες αλλά για εκατοντάδες χρόνια, με την καλή διάθεση πολλών ανωτάτων ποντιφήκων…» (non per desene ma per centenara de anni con bona gratia de tanti summi pontifici…).

Οι πρεσβευτές τού Φραγκίσκου Α’ και τού Ερρίκου Η’ είχαν προσφάτως εμφανιστεί ενώπιον τής Σινιορίας και

«…εκείνος τού χριστιανικότατου βασιλιά ανέφερε ότι είχε επιστολές τού υποκόμη τής Τουρραίν, που στέλνονταν από τη χριστιανικότατη μεγαλειότητά του στον Ανώτατο Ποντίφηκα, που δήλωναν ότι είχε βρεθεί με την Αγιότητά του, στην οποία είχε ζητήσει επίμονα στο όνομα τής εν λόγω Μεγαλειότητας να δηλώσει για την ένωσή μας …, ενώ η Αγιότητά του απάντησε ότι όντας η Ραβέννα και η Τσέρβια στα δικά μας χέρια, και η Μόντενα και το Ρέτζιο σε εκείνα τού δούκα τής Φερράρας, δεν φαίνεται να μπορούμε να καταλήξουμε σε τέτοια δήλωση, αλλά αν έπρεπε να υπάρξει δήλωση για τα εν λόγω εδάφη, προέτρεψε και τούς δύο απεσταλμένους να εναποθέσουν τις δύο προαναφερθείσες περιοχές στα χέρια τής εν λόγω Μεγαλειότητας, μέχρι να υπάρξει απόφαση για το θέμα αυτό, ώστε η Αγιότητά του να μην έχει δικαιολογία. Εμείς τού απαντήσαμε ότι όντας η διακήρυξη τής Μακαριότητάς του για την ένωση τόσο επωφελής για τον ίδιο και για ολόκληρη την Ιταλία, κάθε διάδοση θα μπορούσε να θεωρηθεί σιωπηρή άρνηση…»

(… quello del Christianissimo re ni expose haver lettere dal visconte de Torena mandato da sua Christianissima Maestà al Summo Pontifice ch’ elli dinota haversi ritrovato con sua Santità, alla qual ha fatto instantia per nome de ditta Maestà ad declararsi per la liga nostra…, che sua Santità li haveva risposto che, essendo Ravenna et Cervia nelle nostre mane, et Modena et Rezo in quelle del duca de Ferrara, non li pareva poter devenir a tal declaratione, ma che havute le ditte terre la se declareria, exhortandone ambi oratori ad deponer le ditte due terre in mano delle preditte Maestà fino alla decision di tal materia, acciò la Santità soa non habbi excusatione. Nui li respondessemo che essendo la declaration di sua Beatitudine nella liga di tanto beneficio et a lei et a tutta Italia, ogni dilation si devea existimar tacita declinatione…)

[Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλο 42 (69), από το έγγραφο τής αποστολής τού Γκάσπαρο Κονταρίνι ως «απεσταλμένου μας που αναχωρεί για τον ανώτατο ποντίφηκα» (orator noster proficiscens ad summum Pontificem) με ημερομηνία 23 Μαΐου 1528].

Η Ραβέννα και η Τσέρβια αποτελούσαν κουραστική επανάληψη και σοβαρό πρόβλημα για μήνες. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 52, φύλλα 140-141 (163-164), 144-145 (167-168), έγγραφα με ημερομηνία in Φεβρουαρίου 1528, Reg. 53, φύλλα 17 (44), 49 (76), 51-57 (78-84), 66 και εξής (93 και εξής), 104 και εξής (131 και εξής), κλπ., 218 και εξής (245 και εξής) και σημειώστε Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 175, 227, 235, 238, 242, 250, 259, 265, 273, 286, 298, κλπ., σελ. 96 και εξής.

[←147]

Sanudo, Diarii, xlviii, 40, 127-28, 457 και αλλού. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 335-36. Οι δύο λεγάτοι διορίστηκαν στις 8 Ιουνίου 1528 [Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 218, Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 152, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Πρβλ. Sanudo, xlviii, 231, επιστολή τού Γκάσπαρο Κονταρίνι προς την Eνετική Σινιορία, από το Βιτέρμπο στις 1-6 Ιουλίου 1528,

«ότι ο πάπας είχε προτείνει σε εκκλησιαστικό συμβούλιο να αναχωρήσει για τη Ρώμη, αλλά οι αυτοκρατορικοί εν ήθελαν να επιστρέψουν την Όστια, ούτε την Τσιβιταβέκκια, από το οποίο οι καρδινάλιοι συμπέραναν ότι δεν μπορούσε να πάει εκεί»

(come il Papa havia proposto in concistorio di andar a Roma, ma li cesarei non li voleva restituir Hostia nè Civitavechia, per il che li cardinali concluseno non hesser di andarvi).

[←148]

Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2 (1877), αριθ. 452-53, σελ. 707.

[←149]

Sanudo, Diarii, xlviii, 32, 222, 223, 231, 276-77, 301, 320, 323.

[←150]

Sanudo, Diarii, xlviii, 187.

[←151]

Sanudo, Diarii, xlviii, 200, επιστολές που παραλήφθηκαν στη Βενετία την 1^η Ιουλίου «από την Κωνσταντινούπολη, από τον κύριο Πιέτρο Ζεν, υποβαΐλο, στις 4 και 6 Ιουνίου [1528]» (da Constantinopoli, di sier Piero Zen vicebaylo, di 4 et 6 Zugno»).

[←152]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 324, σελ. 161 και πρβλ. αριθ. 382, σελ. 180. F. Dittrich, Regesten und Briefe des Cardinals Gasparo Contarini, 1483-1542 (1881), αριθ. 99, σελ. 33. To σχετικό τμήμα τής επιστολής τού Κονταρίνι γράφει [Bibl. Nazionale Marciana, It. VII, 1.043 (7.616), φύλλο 37]:

«…Αφού πλησιάσαμε στη Ραβέννα και την Τσέρβια, μού είπε πρώτα: “Παραπονιόμουν μόνο για εσάς, τώρα μπορώ να παραπονιέμαι και για τούς Γάλλους και τούς Άγγλους μαζί με εσάς, αλλά, αν θέλει ο Θεός, στον οποίο ελπίζω, θα επανορθώσω”, στο οποίο εγώ απάντησα με τα συνηθισμένα καλά λόγια, τα οποία δεν μετακίνησαν ούτε έκαμψαν καθόλου τη Μακαριότητά του, όπως μού φάνηκε, ενώ δεν άναψε ούτε θύμωσε, όπως είχε κάνει πολλές άλλες φορές, αν και δεν θα σιωπήσει γι’ αυτό που μού είπε ο Γάλλος απεσταλμένος, ότι δηλαδή σήμερα τρίτη μέρα, εκλιπαρώντας την Αγιότητά του να διακηρύξει την ένωση, τού απάντησε: “Οι Ενετοί δεν θέλουν, εκείνοι που παίρνουν τα δικά μου”, κλπ., ενώ στη συνέχεια πρόσθεσε: “Θεωρείται βέβαιο ότι θα γίνει ένα από τα δύο: ή εγώ θα καταστραφώ εντελώς ή θα τούς καταστρέψω”. Αυτά μού είπε ο Γάλλος απεσταλμένος…»

(… Poi intrò circa Ravenna et Cervia, dicendomi prima, ‘Ιo mi lamentava de voi soli, hora mi lamento di francesi et englesi insieme cum voi, ma a Dio piacendo, nel qual spero, le rehavero’, al che io li usai le solite bone parole, le quale non mosseno già nè piegò punto come a me parse sua Beatitudine pur non si accese nè andò in colera come altre fiate suole fare, benchè non tacerò a questo proposito quel che l’ orator francese mi ha detto, cioè che hoggi terzo giorno exhortando sua Santità che si declarasse per la liga li fu risposto da lei, ‘Li Venetiani non vogliono, li quali me tenono il miο’, etc., poi li subgionse, ‘Pensati certo che una de due cose serà, over io mi ruinerò del tuto over che ruinerò loro’, questo mi ha detto l’ orator francese…).

[←153]

Sanudo, Diarii, xlvii, 135. Περί το τέλος τής τουρκικής εκστρατείας τού 1529, κατά τη διάρκεια τής οποίας η Βιέννη υποβλήθηκε στη διάσημη και τρομερή πολιορκία τριών εβδομάδων, ο Λοντοβίκο Γκρίττι ανέλαβε την κατοχή τής επισκοπής τού Έγκερ (Άγκρια, Έρλαου) στην Ουγγαρία [στο ίδιο, lii, 362].

[←154]

H αποστολή τού Τομμάζο Κονταρίνι ως «διορισμένος απεσταλμένος στον γαληνότατο άρχοντα Τούρκο» (orator designatus ad serenissimum dominum Turcum) παρέχεται στο Sen. Secreta, Reg. 53, φύλλα 2-4 (29-31) με ημερομηνία 19 Μαρτίου 1528. Ύστερα από δικό του αίτημα η Πύλη απομάκρυνε «τον κυβερνήτη τής Αλεξάνδρειας» (el seriffo di Αlexandria) [Sanudo, Diarii, xlviii, 450].

[←155]

Sanudo, Diarii, xlvii, 101-2.

[←156]

Στο ίδιο, 93, 210, 335, 471 και xlviii, 41-42, 377-80, 450. Έχοντας εκπληρώσει την αποστολή του, ο Τομμάζο Κονταρίνι ήταν απολύτως έτοιμος να φύγει από την Ισταμπούλ στα μέσα Σεπτεμβρίου 1528 [στο ίδιο, xlix, 71-72].

[←157]

Sanudo, Diarii, xlvii, 434-35.

[←158]

Στο ίδιο, xlvii, 507-8 και πρβλ. xlviiι, 540.

[←159]

Στο ίδιο, xlix, 491 και L, 52, ιδιαίτερα στήλες 470-72.

[←160]

Στο ίδιο, li, 312, 333, 397 και πρβλ. στήλες 622-23.

[←161]

Στο ίδιο, lii, 534 και liii, 25, 45, 69, 112, 135-36, 141, 277, 344 και ιδιαίτερα στήλη 347.

[←162]

Sanudo, Diarii, xlviii, 40, 216, 257, 260-61. O γάμος έγινε στις 28 Ιουνίου 1528.

[←163]

Στο ίδιο, xlviii, 50, 72, 101, 130-31.

[←164]

Sanudo, Diarii, xlviii, 50 και πρβλ. xlix, 6. Στις 29 Αυγούστου (1528) οι Ενετοί απεσταλμένοι Τομμάζο Κονταρίνι και Πιέτρο Ζεν έγραψαν στη Σινιορία [στο ίδιο, xlix, 24] ότι

«…για τις υποθέσεις των μοναχών τής Ιερουσαλήμ, ότι έχουμε μιλήσει στον Άρχοντα, στον οποίο έχει γράψει επίσης ο βασιλιάς τής Γαλλίας, και ότι ο Άρχοντας είπε: “Στη Σινιορία και στον βασιλιά τής Γαλλίας δεν μπορώ να αρνηθώ αυτό που ζητούν [!], αλλά επειδή είναι ζήτημα πίστης, πρέπει να μιλήσουμε με τον καδή…”»

(…di le cose di frati di Hierusalem, che haveano parlà al Signor, al qual il re di Francia etiam li ha scrito, et che ‘l Signor dise: ‘A la Signoria et al re di Franza non è da negar quelo i dimanda (!), ma per esser cosa di la fede, bisogna parlar con li cadi…’).

Προς το τέλος τού έτους ο σουλτάνος Σουλεϊμάν έστειλε την απάντησή του απευθείας στον Φραγκίσκο Α’. Οι μοναχοί τού όρους Σιών ήθελαν την επιστροφή μιας εκκλησίας, που είχε μετατραπεί σε τζαμί. Όταν ο σουλτάνος συμβουλεύτηκε τούς καδήδες, εκείνοι προφανώς διαφώνησαν, αλλά η τουρκική απάντηση προς τον βασιλιά τής Γαλλίας είναι αξιοσημείωτη. Βλέπε Charrière, Négociations, Ι, 129-31, γαλλική μετάφραση τού τουρκικού κειμένου:

«Έχετε στείλει … επιστολή με την οποία μιλάτε για μια εκκλησία που ανήκε στους χριστιανούς τής Ιερουσαλήμ, η οποία αποτελεί μέρος τής καλά φυλασσόμενης αυτοκρατορίας μας. … Αυτή η εκκλησία είναι από καιρό τζαμί και οι μουσουλμάνοι προσεύχονται εκεί. Είναι αντίθετο με τη θρησκεία μας, ένας τόπος που φέρει το όνομα τζαμιού και στον οποίο γίνεται προσευχή, να αλλάξει τώρα με την αλλαγή προορισμού. … Οι άλλοι τόποι εκτός από το τζαμί εξακολουθούν να παραμένουν στα χέρια των χριστιανών. Κάτω από τη δίκαιη βασιλεία μας, κανένας δεν θα παρενοχλήσει όσους ζουν εκεί. Ζουν ήσυχα κάτω από τις φτερούγες τής προστασίας μας, τούς επιτρέπεται να επισκευάζουν τις πόρτες και τα παράθυρά τους, να διατηρούν με πλήρη ασφάλεια τα προσευχητήρια και τα σχολεία που κατέχουν σήμερα, χωρίς να μπορεί κανείς να καταπιέζει και να βασανίζει με οποιονδήποτε τρόπο»

(Vous avez envoyé … une lettre dans laquelle vous avez parlé d’une église appartenant jadis aux Chrétiens à Jérusalem, qui fait partie de notre empire bien gardé. … Cette église est depuis longtemps une mosquée et les musulmans y ont fait la prière. Il est contraire à notre religion qu’ un lieu qui porte le nom de mosquée et dans lequel se fait la prière soit maintenant altéré par un changement de destination. … Les lieux autres que la mosquée continueront de rester entre les mains des chrétiens; personne ne molestera sous notre équitable règne ceux qui y demeurent. Ils vivront tranquillement sous l’aile de notre protection, il leur sera permis de réparer leurs portes et leurs fenêtres, ils conserveront en toute sûreté les oratoires et les établissements qu’ ils occupent actuellement, sans que personne puisse les opprimer et les tourmenter d’aucune manière).

Πρβλ. Sanudo, xlix, 72-73, 182. Η εκκλησία την οποία ήθελαν να πάρουν πίσω οι μοναχοί θεωρείτο ότι ήταν «ο τόπος τού τελευταίου δείπνου τού Χριστού, που είχε μετατραπεί σε τζαμί» (dove fu fato el cenaculo qual fu fato moschea). Αν ο Φραγκίσκος και οι Ενετοί είχαν ζητήσει μια επαρχία, ο Σουλεϊμάν θα τούς την είχε δώσει, αλλά «αυτό το θέμα είναι τής πίστης» (ma questa cosa è di la fede). Σημειώστε επίσης Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 51-53.

[←165]

Για τον χωρισμό τού Αντρέα Ντόρια από τούς Γάλλους προκειμένου να ενωθεί με τον Κάρολο Ε΄, βλέπε πιο πάνω, σελ. 284 και Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 144-46, Guicciardini, Storia d’ Italia. XVIII, 17, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iv, 319, καθώς και τις παρατηρήσεις τού ίδιου τού Καρόλου Ε΄ στον Alfred Morel-Fatio, Historiographie de Charles-Quinti:…Les Mémoires de Charles-Quint (το γαλλικό πρωτότυπο, που είχε υπαγορεύσει ο Κάρολος το 1550, έχει χαθεί από καιρό και διασώζεται μόνο μια πορτογαλική εκδοχή), Παρίσι, 1913, σελ. 196, 198, 200. Σημειώστε επίσης Edouard Petit, Andre Doria, un amiral condottiere au XVe siecle (1466-1560), Παρίσι, 1887, σελ. 77 και εξής.

[←166]

Στις 19 Μαΐου 1527 ο Πιέτρο Λάντο εκλέχτηκε ναυτικός γενικός διοικητής από τη Γερουσία και στη συνέχεια από το Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio) [Sanudo, Diarii, xlv, 146-49]. Παρέλαβε το έγγραφο τής αποστολής του στις 19 Ιουλίου [βλέπε πιο πάνω, σελ. 279].

[←167]

Sanudo, Diarii, xlvii, 546 και xlviiι, 23, 24, 31, 70, 73 και ιδιαίτερα στήλες 30, 33, για τις προσπάθειες τού Ζάνε να καταγγείλει τον Λάντο. Για τούς συνήγορους τής Κοινότητας (avogadori di Comun) πρβλ. Heinrich Kretschmayr, Gesch. v. Venedig, 3 τόμοι, Γκότα, 1905-34, ανατυπ. Άαλεν, 1964, ii, 108 και III, 92 και για τις ενετικές διαδικασίες δίωξης σημειώστε Giuseppe Maranini, La Costituzione di Venezia, Μιλάνο, 1931, ιδιαίτερα σελ. 461 και εξής.

[←168]

Sanudo, Diarii, xlviii, 81 και πρβλ. Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 121-22, 124-25.

[←169]

Sanudo, Diarii, xlviii, 108: «Et zonta l’ armada de Franza, vol mandar a tuor l’ impresa di Cicilia».

[←170]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlviii, 50-51, 59, 81, 323.

[←171]

Sanudo, Diarii, xlviii, 30, 59, 73-74.

[←172]

Sanudo, Diarii, xlviii, 116-17, επιστολή τού Μιλανέζου απεσταλμένου Tζεράρντο Κανταμόστο προς τον δούκα Φραντσέσκο Μαρία Σφόρτσα, «από το στρατόπεδο τής Νάπολης στις 11 Ιουνίου 1528» (dal campo contra Napoli, a li 11 di Giugno 1528). Ο Φραντσέσκο Μαρία βρισκόταν τότε στο Λόντι. Ο Ισπανός διοικητής Αντόνιο ντε Λέυβα κρατούσε το Μιλάνο.

[←173]

Στο ίδιο, xlviιι, 137, 156, 165-66. Στις 19 Ιουνίου δεν αναμενόταν να ζήσουν ούτε ο Πιζάνι ούτε ο Λάντο [στο ίδιο, στήλες 167-68 και πρβλ. στήλες 174, 186, 190-91].

[←174]

Sanudo, Diarii, xlvii, 207 και βλέπε στο ίδιο στήλες 291-293.

[←175]

Sanudo, Diarii, xlvii, 302, 315, 333, 438-39, ιδιαίτερα στήλες 444-48, 450-51, 459, 478. Για την παράδοση τής Παβίας από τον Μπελτζοϊόζο στον Λωτρέκ στις 4-5 Οκτωβρίου 1527, βλέπε πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο, περιοχή σημ. 79-80. Στην πραγματικότητα ο στρατός τής Ένωσης, ειδικότερα οι ενετικές δυνάμεις, ανακατέλαβαν την Παβία στις 19 Σεπτεμβρίου 1528, όταν πια η γαλλική υπόθεση στη νότια Ιταλία είχε χαθεί εντελώς [Sanudo, xlviii, 508-13, 515 και εξής].

[←176]

Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, iii-2, αριθ. 445, σελ. 699-701 και πρβλ. Robert, Philibert de Chalon (1902), σελ. 200.

[←177]

Sanudo, Diarii, xlviii, 223, επιστολή με ημερομηνία 5 Ιουλίου 1528, «από το στρατόπεδο στη Νάπολη» (del campo sotto Napoli). Ο Μπερνάρντο ντελ Νέρο εμφανίζεται στον Sanudo και ως Μάρκο.

[←178]

Στο ίδιο, xlviii, 231 και πρβλ. στήλες 234, 270-71, 274-75, 337 και αλλού για τον θάνατο τού Πιζάνι.

[←179]

Στο ίδιο, xlviii, 232. Ο Πιζάνι πέθανε στις 30 Ιουνίου, στις 3 π.μ. (a hore 6 di notte) [στο ίδιο, στήλη 237].

[←180]

Στο ίδιο, xlviii, 282.

[←181]

Στο ίδιο, xlviii, 295, 324, 409.

[←182]

Στο ίδιο, xlviii, 301 και πρβλ. στήλες 302, 351.

[←183]

Στο ίδιο, xlviii, 320, 323.

[←184]

Στο ίδιο, xlviii, 362, 391, 409, 457 κλπ. και xlix, 15, 50, 84, 91-92.

[←185]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 146-48, 164 και σημειώστε την επιστολή άγνωστου συγγραφέα προς άγνωστο παραλήπτη στο Sanudo, Diarii, xlix, 16:

«[Οι Γάλλοι] έχοντας πρώτα στρατοπεδεύσει στους πρόποδες τού βουνού, έκοψαν το νερό προς τη Νάπολη, αλλά μολύνθηκαν από τον κακό αέρα τού βάλτου και ξεκίνησε η μεγάλη θνησιμότητα ανάμεσά τους…»

([I francesi] prima acampati a piè del monte, levorono le aque a Napoli, ma dal mal aere di le palude si infetorono, et cominciò la gran mortalità fra loro…)

(γραμμένη στη Νάπολη στις 17 Σεπτεμβρίου 1528).

[←186]

Sanudo, Diarii, xlviii, 207 και βλέπε στο ίδιο, στήλη 291-93.

[←187]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 152-57. Ο Ρέντσο ντα Τσέρι πρότεινε ότι ο στρατός τής Ένωσης έπρεπε να βρει προσωρινό καταφύγιο στην Κάπουα, την Αβέρσα, τη Νόλα, την Καζέρτα, το Ποτσουόλι, το Αβελλίνο και τις γειτονικές περιοχές [στο ίδιο, σελ. 156]. Για τις κακουχίες και την έλλειψη τροφής, κρασιού, πόσιμου νερού και ψωμιού στο γαλλο-ενετικό στρατόπεδο, πρβλ. Sanudo, Diarii, xlviii, 410, 446.

[←188]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 157-58. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xlviii, 299, 303, 304-5, 320 και για την αποστολή τού Ρέντσο ντα Τσέρι στη Λ’ Άκουϊλα, στο ίδιο, στήλες 397, 445, 183.

[←189]

Sanudo, Diarii, xlviii, 301, 302, 324, 440, 415, 462.

[←190]

Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 159.

[←191]

Sanudo, Diarii, xlviii, 301.

[←192]

Στο ίδιο, xlviii, 324.

[←193]

Στο ίδιο, xlviii, 351.

[←194]

Στο ίδιο, xlviii, 365.

[←195]

Στο ίδιο, xlviii, 382.

[←196]

Sanudo, Diarii, xlviii, 403, επιστολή κάποιου Τζιοβάννι Μπαττίστα Σοντερίνι, «γραμμένη κάτω από τη Νάπολη στις 17 Αυγούστου 1528, προς τούς Φλωρεντινούς Άρχοντες: “Βρισκόμαστε στην 14η ώρα [10 π.μ.] και έμαθα από σίγουρη πηγή ότι ο εξοχώτατος άρχοντας έχασε τη ζωή του αυτό το βράδυ από καταρροή…”» (data sotto Napoli alli 17 de agosto 1528, a li Signori fiorentini: “Siamo a hore 14, et ho inteso per cosa certa Monsignor Ιllustrissimo esser morto questa notte di cataro…”).

O Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 161, λέει ότι ο Οντέ ντε Φουά, ο υποκόμης τού Λωτρέκ, πέθανε «τη νύχτα πριν από τις 16 Αυγούστου, την τρίτη ώρα» (la notte precedcnte il di 16 agosto alle tre ore). Σύμφωνα με την ιταλική μέθοδο υπολογισμού τής ώρας, η τρίτη ώρα ήταν περίπου 11 μ.μ. (ή μισή ώρα αργότερα) κατά τη διάρκεια τού μηνός Αυγούστου, για το οποίο βλέπε B. M. Lersch, Einleitung In Die Chronologie, 2 τόμοι, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1899, i, 8-9, εργασία που έχει αναφερθεί τουλάχιστον έξι φορές στους τέσσερις τόμους. Για τον θάνατο τού Λωτρέκ σημειώστε επίσης Sanudo, xlviii, 409-10, 413, 443, 445, 448-49, 472.

[←197]

Sanudo, Diarii, xlviii, 440 και σημειώστε γενικά Robert, Philibert de Chalon (1902), σελ. 222 και εξής. Ο τυφοειδής πυρετός είχε προφανώς καταστρέψει τον γαλλικό στρατό, ακριβώς την ώρα που διέσωζε τις φιλο-αυτοκρατορικές δυνάμεις στη Νάπολη, όπου οι συνθήκες επιδεινώνονταν ραγδαία. Αναφορές που έφταναν στη Βενετία σημείωναν ότι «στη Νάπολη υπάρχει μεγάλη επιδημία στους λίγους άνδρες που βρίσκονται εκεί» (come in Napoli ce è peste grandissima tra quella poca gente che è) [Sanudo, xlix, 88].

Για τα συμπτώματα και την ιστορική σημασία τού τυφοειδούς πυρετού ή «διάστικτου πυρετού», σημειώστε Εrwin H. Ackerknecht, History and Geography of the Most Important Diseases, Nέα Υόρκη και Λονδίνο, 1965, σελ. 32 και εξής, Arturo Castiglioni, Storia della medicina, I (1948), 406 και εξής και Hans Zinsser, Rats, Lice and History, Βοστώνη, 1935, σελ. 216 και εξής, 241 και εξής, 251-53 (οι τελευταίες σελίδες αναφέρονται στον Λωτρέκ και στην πολιορκία τής Νάπολης). Διάφοροι ιστορικοί τής ιατρικής αναφέρονται στην επιδημία τύφου στη Νάπολη το 1528, αλλά λένε λίγα γι’ αυτήν, όπως οι Georg Sticker, Seuchengeschichte u. Seuchenlehre, I (Γκίζεν, 1908-10), 91, Friedrich Prinzing, Epidemics Resulting from Wars, επιμ. H. Westergaard, Οξφόρδη, 1916, σελ. 21, Henry F. Sigerist, Civilization and Disease, Ίθακα, N.Y., 1944, σελ. 118-19 και Wm. H. McNeil, Plagues and Peoples, Νέα Υόρκη, 1976, σελ. 220, που τοποθετεί την πολιορκία τής Νάπολης στο 1526.

Ο τύφος περιγράφηκε προφανώς για πρώτη φορά από τον Βερονέζο γιατρό (και ποιητή) Girolamo Fracastoro (1483-1553) στην πρώτη έκδοση τού έργου του De contagione et de morbis contagiosis… (1546) [βιβλίο ii, κεφ. 6]:

«Υπάρχουν και άλλοι πυρετοί, που είναι κατά κάποιον τρόπο ανάμεσα στους πραγματικά λοιμώδεις και τούς μη λοιμώδεις, από τούς οποίους πολλοί πεθαίνουν, επίσης πολλοί γλιτώνουν. Είναι όμως μεταδοτικοί και ως εκ τούτου ανθυγιεινής φύσης, αλλά συνήθως ονομάζονται περισσότερο επιβλαβείς παρά ανθυγιεινοί. Τέτοιοι υπήρχαν τα έτη 1505 και 1528 στην Ιταλία, που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην εποχή μας και δεν ήσαν προηγουμένως γνωστοί, αλλά σε ορισμένες οικείες περιοχές, όπως η Κύπρος και τα γειτονικά νησιά, οι πρόγονοί μας τούς γνώριζαν επίσης. Τούς ονόμαζαν κοινώς κηλίδες [λεντίκουλας] ή στίγματα [πουνκτίκουλα], επειδή δημιουργούσαν σημάδια που έμοιαζαν με κηλίδες ή τρυπήματα. Αλλάζοντας μερικά γράμματα, τις λένε πετίκουλας, πράγμα για το οποίο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Και τώρα εμφανίζονται συχνά από αυτούς πολλοί κοινοί τρόποι, από τούς οποίους μόνο κάποιοι είναι ιδιαιτέρως μεταδοτικοί. Παρατηρήθηκαν επίσης κάποιοι, που προχώρησαν από την Ιταλία προς άλλες περιοχές, όπου δεν υπήρχαν τέτοιοι πυρετοί. Από αυτούς όμως χάθηκαν άνθρωποι με τη διάδοση αυτής τής μόλυνσης»

(Sunt aliae febres quae mediae quodammodo sunt inter vere pestilentes et non pestilentes, quoniam ab iis multi quidem pereunt, multi etiam aevadunt: contagiosae autem sunt, et iccirco naturam pestilentum sapiunt, appellari autem solent malignae magis quam pestilentes: quales illac fuere quae annis MDV et MDXXVIII in Italia primum apparuere aetate nostra non prius notae, certis vero regionibus familiares, ut Cypro et vicinis insulis, maioribus etiam nostris cognitae: vulgus lenticulas aut puncticula appellat, quod maculas proferant lenticulis aut puncturis pulicum similes: quidam mutatis literis peticulas dicunt, de quibus diligenter agendum videtur, quod et nunc quoque crebro visantur modo communes multis, modo quibusdam particulatim contingentes: visi etiam sunt qui ex Italia in alias regiones profecti, ubi nullae essent eiusmodi febres; ex iis tamen perierint quasi secum infectionem detulerint)

κλπ., όπου ο Fracastoro λέει ότι ο Αντρέα Ναβαγκέρο πέθανε από την αρρώστια και στη συνέχεια παρέχει μάλλον λεπτομερή περιγραφή τού τύφου [Hieronymi Fracastorii Veronensis opera omnia…, Βενετία, 1555, φύλλα 119-120].

Όσον αφορά τον τύφο και τον Fracastoro, δεν επαναλαμβάνω τις αναφορές στο Hubert Jedin, Geschichte des Konzils von Trient, 4 τόμοι, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1949-75, II, 514, σημείωση 19 και A History of the Countil of Τrent, μεταφρ. Dom Ernest Graf, 2 τόμοι δημοσιευμένοι μέχρι τώρα, 1957-61, Λονδίνο και Εδιμβούργο, ii, 417, σημείωση. Σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, όπως θα δούμε, ένα ξέσπασμα τού τύφου έδωσε στους παπικούς λεγάτους Τζιοβάννι Μαρία ντελ Μόντε και Μαρτσέλλο Τσερβίνι (αργότερα πάπες Ιούλιο Γ’ και Μαρκέλλο Β΄) την αφορμή που χρειάζονταν για να πετύχουν τη μεταφορά τής Συνόδου τού Τρεντ (στις 10-11 Μαρτίου 1547) στην κατεχόμενη από τούς παπικούς Μπολώνια [Jedin, Konzil von Trient, ii, 354-71 και Council of Trent, ii, 416-37 και πρβλ. πιο κάτω, Κεφάλαιο 12, σελ. 498 και εξής].

[←198]

Sanudo, Diarii, xlviii, 445 και πρβλ. στο ίδιο στήλες 447-49, 456-57.

[←199]

Sanudo, Diarii, xlviii, 458-59 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 457 και για τον Μορόνε βλέπε Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 183 και εξής.

[←200]

Sanudo, Diarii, xlviii, 459-62 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 468-69, 472, 476, 484, 486-87, 491, 193-94, 529-30 και xlix, 8, 10 και πρβλ. Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 170-77.

[←201]

Sanudo, Diarii, xlviii, 478-80, ιδιαίτερα στήλη 479 και βλέπε τα Acta Tomiciana, X (1899), αριθ. 396-98, σελ. 377-82. Ύστερα από σύντομη εμπλοκή με τον Αντρέα Ντόρια στα ανοιχτά τού νησιού Ίσκια, ο Πιέτρο Λάντο αποσύρθηκε με τον ενετικό στόλο στη Ζάκυνθο [Sanudo, xlix, 83-84] και την Κέρκυρα [στο ίδιο, στήλη 112].

[←202]

Sanudo, Diarii, xlviii, 480, 486.

[←203]

Sanudo, Diarii, xlviii, 484, 487: «…και είναι απίστευτη η θνησιμότητα…» (…che è cosa incredibile la mortalità…), αν και η αναφορά ίσως έχει κάπως μεγαλοποιηθεί [πρβλ. στο ίδιο, στήλη 488]. Επιστολή που απευθυνόταν στον μαρκήσιο Φεντερίκο Γκονζάγκα από το Βιτέρμπο στις 17 Σεπτεμβρίου (1528) έφερνε νέα από τη Νάπολη «ότι όλα τα εδάφη και οι επαρχίες τού βασιλείου έχουν επιστρέψει εξ ολοκλήρου στην αφοσίωση στην αυτοκρατορική μεγαλειότητα και ότι δεν υπάρχουν άλλα απομεινάρια των στρατιωτών τής ένωσης» (che tutte le terre et provincie del regno sono ritornate integramente a la devotione de la Maestà Cesarea, et che non più vi restano reliquie di soldati di la liga) [στήλη 533], αν και το Τράνι, τη Μπαρλέττα, την Άντρια και τη Μονόπολι κατείχαν ακόμη οι Ενετοί [στήλες 537-39 και xlix, 10, 12, 19]. Για τις γαλλο-ενετικές προσπάθειες να κρατηθούν στην Απουλία, βλέπε Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 203-19 και για τούς βαρώνους που υποστήριζαν την ένωση «και ύστερα σήκωσαν τα αυτοκρατορικά λάβαρα», σημειώστε Sanudo, xlix, 106-7.

[←204]

Sanudo, Diarii, xlix, 15-16, επιστολή γραμμένη στη Νάπολη στις 17 Σεπτεμβρίου 1528.

[←205]

Pascual de Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, ii-2, αριθ. 551, σελ. 792 και πρβλ. Giovannangelo di Meglio, Carlo V e Clemente VII dal carteggio diplomatico, Μιλάνο, 1970, σελ. 101-5.

[←206]

Gayangos, Cal. State Papers…, Spain, ΙΙ-2, αριθ. 552, σελ. 793. Στις 21 Σεπτεμβρίου (1528) ο Λόπε ντε Σορία, που είχε διατελέσει αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Γένουα, έγραφε στον Κάρολο από τη Μιράντολα: «Η Αγιότητά του θα δώσει μεγάλα ποσά για να γίνει πάλι κύριος τής Φλωρεντίας και να ανακτήσει αυτά που τού έχουν πάρει οι Ενετοί [δηλαδή τη Ραβέννα και την Τσέρβια]. Η ίδια η Φλωρεντία θα δώσει μέρος τής υπόστασής της, για να μη βρεθεί και πάλι κατώ από τον πάπα. Αυτό το τελευταίο μέσο θα ήταν τελικά πολύ επικερδές για τον αυτοκράτορα, αφού οι Φλωρεντινοί διαθέτουν πολλούς πόρους και αρκετά χρήματα και φαίνεται λογικό ότι θα κάνουν μεγαλύτερες θυσίες για να είναι ελεύθεροι και ανεξάρτητοι, παρά για να επιστρέψουν και πάλι υπό την κυριαρχία τού πάπα, που δεν τούς αρέσει καθόλου. Εξάλλου όσο λιγότερο ισχυροί είναι οι πάπες, τόσο το καλύτερο για την ειρήνη στην Ιταλία … Οι Ενετοί … δείχνουν μεγάλη αυτοπεποίθηση και απειλούν να φέρουν τον Τούρκο στην Ιταλία. Μια σημαντική δύναμη Τούρκων ετοιμαζόταν, σύμφωνα με τις τελευταίες περιγραφές, να εισβάλει στην Ουγγαρία και στη Σλαβονία και ένας γιος τού δόγη [της Βενετίας], ο Αντρέα Γκρίττι, ήταν επικεφαλής 20.000 από αυτούς. Οτιδήποτε μπορεί να γίνει πιστευτό για αυτούς τούς ανθρώπους, γιατί τον τελευταίο καιρό έχουν στείλει στη Λομβαρδία όχι λιγότερους από 400 Τούρκους ιππότες, οι περισσότεροι από τούς οποίους έχουν όμως σκοτωθεί κατά την πολιορκία τής Παβίας» [στο ίδιο, αριθ. 555, σελ. 794-96]. Σημειώστε επίσης στο ίδιο, αριθ. 559, 564, 576. Για τη διανομή των λαφύρων τής νίκης μεταξύ των φιλο-αυτοκρατορικών βλέπε Santoro, Spedizione di Lautrec (1972), σελ. 199 και εξής.

[←207]

Πρβλ. Fr. Dittrich, Gasparo Contarini (1885, ανατυπ. 1972), σελ. 137-39 και πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 337-39, 341, 350, σελ. 165-66, 170.

[←208]

Πρβλ. Peter Rassow, Die kaiser-idee Karls v. dargestellt an der politik der jahre 1528-1540, Βερολίνο, 1932, ανατυπ. Βαντούζ, 1965, σελ. 11-25, 82 και εξής.

[←209]

Sanudo, Diarii, xlix, 19.

[←210]

Στο ίδιο, xlix, 21. Οι καρδινάλιοι Φραντσέσκο Πιζάνι και Αγκοστίνο Τριβούλτσιο κρατούνταν ακόμη όμηροι στη Νάπολη [στο ίδιο, στήλη 22].

[←211]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 357, σελ. 171-72, Dittrich, Regesten und Briefe des Cardinals Gasparo Contarini, 1483-1542 (1881), αριθ. 110, σελ. 36, γραμμένη στο Βιτέρμπο στις 4 Οκτωβρίου 1528, Το κείμενο υπάρχει στο βιβλίο επιστολών τού Κονταρίνι στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, Βενετία, It. VII, 1.043 (7.616), φύλλο 90]:

«Η Αγιότητά του μού απάντησε τότε: “Και εγώ πάλι θα σάς πω με βεβαιότητα: ο αρχιεπίσκοπος τής Κάπουα, όταν τον έστειλα στην Ισπανία μετά την εκλογή μου ως πάπας, επιστρέφοντας μού ανέφερε ότι είχε βρεθεί πολλές φορές και για πολλή ώρα με τον αυτοκράτορα, τον οποίο, όντας τής ίδιας εθνικότητας, δεν τον εξέταζα. Κι έτσι μού είπε ο εν λόγω αρχιεπίσκοπος ότι είχε παρατηρήσει, ότι ο αυτοκράτορας είχε κακό χαρακτήρα, αλλά ότι η εκπαίδευση και η ανατροφή τον είχαν κάνει καλό. Είχε λοιπόν παρατηρήσει τη λειτουργία που προχωρούσε με την ανατροφή και εκείνη που προερχόταν από τη φύση, ανάμεσα στις οποίες θα μπορούσατε προφανώς να δείτε τη διαφορά, που καταδεικνύει ότι η φύση μπορεί να είναι διαφορετική και αντίθετη από την εκπαίδευση. Τώρα δεν ξέρω ποια είναι ανώτερη, η φύση ή η εκπαίδευση“. τού απάντησα: “Μακαριότατε, εσείς γνωρίζετε καλά πόσο μεγάλες είναι οι δυνάμεις τής φύσης!“»

(Sua Santità alhora mi rispose, “Et io anchora confidentemente diro cum voi: lo arciepiscopo di Capua, quando io lo mandai in Spagna doppoi la creatione mia, ritornato mi referì che era stato molte volte longamente cum Cesare, el qual per esser di una medesima natione non si guardava da lui, onde mi disse preditto arciepiscopo haver notato in Cesare una mala natura, ma che la educatione et nutricione era stà bona, onde lui havea notato le operation che procedevano da la nutrition et quelle che venivano da la natura, fra le qual manifestamente si vedeva la differentia che dimonstrava quanto la natura fusse diversa et contraria alla education. Non so mo’ hora qual serà superiore, la natura over la educatione.” Io li risposi, “Vostra Beatitudine sa ben quante son le forze di la natura!).

Ως πρεσβευτής στον Κάρολο Ε΄, ο Κονταρίνι είχε γράψει στην ενετική κυβέρνηση στις 30 Ιουλίου 1521 ότι ο εξομολογητής τού Καρόλου, ένας Φραγκισκανός μοναχός, τον είχε πληροφορήσει ότι ο Κάρολος δυσκολευόταν να ξεχάσει τα πλήγματα [Cal. State Papers…, Venice, ΙΙI, αριθ. 275, σελ. 151]. Ο Κονταρίνι δεν είχε εφεύρει την παρατήρηση τού αδελφού για να παραπλανήσει τον Κλήμεντα.

[←212]

Dittrich, Regesten u. Briefe, αριθ. 112, σελ. 36 και Gasparo Contarini (1885, ανατυπ. 1972), σελ. 139-40. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iv, αριθ. 359, σελ. 172. Gayangos, Cal. State Papers,… Spain, II-2, αριθ. 576, σελ. 827. Sanudo, Diarii, xlix, 47, 49-50 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 133-34 για τούς πανηγυρισμούς των φιλο-αυτοκρατορικών για τη επιστροφή τού Κλήμεντα στη Ρώμη, «με φωτιές, λιτανείες και άλλα παρόμοια» (con fuochi, processioni et altre cose simili).

[←213]

Το κείμενο υπάρχει στον Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 120, σελ. 753 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 342-44.