Σημειώσεις Κεφαλαίου 13

[←1]

Angelo Massarelli, Diarium quintum (de conclavi post obitum Pauli III, a 6 Novembris 1549 usque ad 8 Februarii 1550), στο Sebastian Merkle (επιμ.), Concilium Tridentinum, ΙΙ (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1911), 4-9.

[←2]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 9.

[←3]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 7 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 4. Η κριτική αναθεώρηση από τον Parivinio τού Diarium quintum υπάρχει στο χειρόγραφο Μονάχου [Cod. lat. 152]. Ο Panvinio γεννήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 1530 και πέθανε στις 7 Απριλίου 1568. Για τη σταδιοδρομία του βλέπε Merkle, ii, σελ. CXXΙΙΙ και εξής και για τις εργασίες τού βλέπε Davide Aurelio Perini, Onofrio Panvinio e le sue Opere, Ρώμη, 1899, με εικοσιδύο αδημοσίευτες μέχρι τότε επιστολές και πλήθος άλλων κειμένων.

Η ογκώδης εργασία τού Panvinio σε δέκα βιβλία [De varia Romani Pontificis creatione libri X] περιλαβάνεται σε έξι τόμους τού χειρογράφου Μονάχου που προαναφέρθηκε [Cod. lat. 147-52]. O έκτος τόμος περιλαμβάνει το δέκατο βιβλίο, που καλύπτει τις εκλογές των Ιουλίου Γ’, Μαρκέλλου Β΄, Παύλου Δ’ και Πίου Δ’ και αναγνωρίζεται πάντοτε ως Cod. lat. Monacensis 152, για το οποίο βλέπε Merkle, ii, σελ. cxxxi– cxxxiv.

[←4]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 12-13, για την εκτεταμένη λαϊκή αναταραχή (κατά τη διάρκεια τής νύχτας τής 13^ης Νοεμβρίου), λόγω ψεύτικης φήμης ότι Ισπανοί στρατιώτες προσέγγιζαν τη γέφυρα Πόντε Μίλβιο και στο ίδιο, σελ. 14-16 για τα γεγονότα στις 19 Νοεμβρίου και την έκκληση τού καρδινάλιου Αλεσσάντρο Φαρνέζε προς το Ιερό Κολλέγιο για λογαριασμό τού αδελφού του Οττάβιο. Κατά τις επόμενες δύο ημέρες, στις 20 και 21 Νοεμβρίου, ο ντε Κούπις ενώθηκε με τον Καράφα στην αντίθεση όσον αφορά την επιστροφή τής Πάρμας στον Οττάβιο, αλλά η πλειοψηφία των καρδιναλίων τήρησε την αρχική τους απόφαση [στο ίδιο, σελ. 17, 19]. Ο Ρομόλο Αμάσεο, που έκανε το κήρυγμα στις 19 Νοεμβρίου, ήταν ένας από τούς πιο γνωστούς λογίους τού 16^ου αιώνα [βλέπε Rino Avesani, στο Dizionario biografico degli italiani, ii (1960), 660-66]. Eπιλογές από τις επιστολές τού Φλωρεντινού πρεσβευτή στη Ρώμη προς τον Κόσιμο Α’ από τις 10 Νοεμβρίου 1549 μέχρι τις 2 Ιανουαρίου 1550 υπάρχουν στο Giuseppe Canestrini (επιμ.), Legazioni di Averardo Serristori ambasciatore di Cosimo I a Carlo Quinto e in Corte di Roma (1537-1568), Φλωρεντία, 1853, σελ. 207-29. Για τα προβλήματα που περιέβαλλαν το κογκλάβιο τού 1549-1550 σημειώστε επίσης Giuseppe de Leva, «La Elezione di Papa Giulio III», Rivista storica italiana, I (1884), 22-38.

[←5]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 10, 13, 14, 16, 19, 21, 22, 23. Ο Massarelli, στο ίδιο, σελ. 21 από στιγμιαία απροσεξία, αποκαλεί Φρανσουά (Franciscus) τον Ρομπέρ ντε Λενονκούρ. Ίσως ήταν ένα από τα πολλά ονόματα που αναμφίβολα είχε.

[←6]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 25 και πρβλ. Franz Ehrle και Hermann Egger, Die Conclavepläne; Beiträge zu ihrer Entwicklungsgeschichte, Πόλη Βατικανού, 1933, σελ. 16-20, 29-30, 35 (Studi e documenti per la storia del Palazzo Apostolico Vaticano, fasc. V). Για τη μακροχρόνια ιστορία τού Ανακτόρου τού Βατικανού σημειώστε Deoclecio Redig de Campos, Ι Palazzi Vaticani, Μπολώνια, 1967.

[←7]

Guillaume Ribier, Lettres et Mémoires d’ Estat des Roys, Princes, Ambassadeurs et autres Ministres sous les Regnes de François premier, Henry II et François II, 2 τόμοι, Παρίσι, 1666, ii, 253-54, επιστολή τού ντ’ Ουρφέ στις 16 Νοεμβρίου 1549:

«…Οι φιλο-αυτοκρατορικοί προσπαθούν έντονα να επισπεύσουν την κηδεία τού εκλιπόντος πάπα, οι υπηρέτες τού βασιλιά και εγώ ο ίδιος να την παρατείνουμε όσο μπορούμε, μεταξύ των οποίων το κυρος και η παρουσία τού κ καρδινάλιου τής Φερράρας έχει εξυπηρετήσει πολύ, και χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό σε αυτόν τον τόπο, κυρίως στην περίπτωση αυτή. Την επόμενη Δευτέρα προβλέπεται να ξεκινήσει η κηδεία [οι επικήδειες τελετές άρχισαν μια μέρα αργότερα, την Τρίτη 19 Νοεμβρίου]. Η φήμη είναι ότι θα κρατήσει μέχρι την επόμενη Πέμπτη, που θα είναι 21 τού μηνός [πράγμα το οποίο ο ντ’ Ουρφ θα προτιμούσε πολύ] για να μπουν στο κογκλάβιο την προτελευταία ή την τελευταία μέρα. Σάς στέλνω τα ονόματα εκείνων που πιστεύουμε ότι είναι ουδέτεροι, καθώς και εκείνων με τις περισσότερες ψήφους για να φτάσουν στο παπικό αξίωμα: ο Σαλβιάτι, ο Ροντόλφι και ο Αγγλίας [ο Ρέτζινανλντ Πολ] είναι οι κύριοι —τουλάχιστον εκείνοι στους οποίους πηγαίνουν τα περισσότερα χρήματα στην τράπεζα. Υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες ότι η Πάρμα δεν θα περάσει στα χέρια τού δούκα Οττάβιο»

(…Les Impériaux pourchassent fort les obsèques du feu Pape, les serviteurs du Roy et moy les prolongeons tant que nous pouvons, entre lesquels l’ authorité et présence de Monsieur le cardinal de Ferrare a beaucoup servy, et sert grandement en ce lieu, principalement en cet affaire. Lundy prochain se devoient commencer les obsèques; le bruit est que l’on différera jusques à leudy ensuivant, qui sera le 21 de ce mois, pour entrer en Conclave le penultiesme ou le dernier iour. Ie vous envoye le nom de ceux que l’ on estime estre neutres, et de ceux qui ont le plus de voix pour parvenir au Papat: Salviaty, Rodolphy, Angleterre sont les principaux—au moins sur lesquels il est baillé plus d’ argent à la banque; l’ on doute fort que Parme ne se rende entre les mains du Duc Octavio).

Παρεμπιπτόντως η αγία τράπεζα και το επισανίδωμα τού παρεκκλησιού τού Σατώ λα Μπαστί ντ’ Ουρφ (Chateau la Bastie d’ Urfe) κοντά στη Λυών, φτιαγμένα στο εργαστήριο τού αδελφού Νταμιάνο ντα Μπέργκαμο στο μοναστήρι τού Σαν Ντομένικο στη Μπολώνια, έχοντας παραγγελθεί από τον Κλωντ ντ’ Ουρφ, βρίσκονται στο Μητροπολητικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

[←8]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 26.

[←9]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 26-29, όπου η διάταξη των κελλιών παρέχεται σε σχέδιο, που επιτρέπει τον εντοπισμό τής κατοικίας κάθε καρδινάλιου κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου. Αν και υπήρχαν πενηντατέσσερις καρδινάλιοι, φτιάχτηκαν μόνο πενηνταδύο κελλιά. Ήταν σχεδόν αδιανόητο ότι θα συμμετείχαν όλοι στο κογκλάβιο και τελικά τρεις καρδινάλιοι δεν ήρθαν στη Ρώμη, οι Κλωντ ντε Ζιβρύ (Claude de Givry), επίσκοπος τής Λανγκρ (Langres), Ζακ ντ’ Ανεμπώ (Jacques d’ Anebault), επίσκοπος τού Λιζιέ (Lisieux) και Ερρίκος τής Πορτογαλίας, πρίγκηπας αρχιεπίσκοπος τής Εβόρα (Evora).

Τέσσερις καρδινάλιοι αποσύρθηκαν από το κογκλάβιο λόγω ασθένειας, ενώ κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου (durante conclavi) δύο από αυτούς πέθαναν, οι Έννιο Φιλονάρντι (Εnnio Filonardi) και Νικκολό Ριντόλφι (Niccolo Ridolfi). Σαρανταεπτά καρδινάλιοι ήσαν παρόντες κατά την τελική εκλογή. O Massarelli, στο ίδιο, ii, 144-45, παρέχει τα ονόματά τους. Από τα πενηνταδύο κελλιά, σαρανταοκτώ ήσαν αριθμημένα [βλέπε το σχέδιο, στο ίδιο, ii, 28]. Tα τέσσερα κελλιά στη Sala del Concistoro Segreto, που κρατούνταν για καρδιναλίους, που ήσαν πολύ άρρωστοι για να μπορούν να παίρνουν μέρος στις διαδικασίες, δεν είχαν αριθμούς, επειδή δεν δόθηκαν με κλήρο. Υπάρχει συνοπτική περιγραφή τού κογκλάβιου στο J. B. Saegmüller, Die Papstwahlen und die Staaten von 1447 bis 1555, Τύμπινγκεν, 1890, σελ. 181-94, πληρέστερη και καλύτερη περιγραφή στον Pastor, Hist. Popes, xiii, 1-44 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 3-35 και στον Hubert Jedin, Geschichte des Konzils von Trient, iii( Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1970), 219-22. Για τις δραστηριότητες τού Δον Ντιέγκο στο κογκλάβιο τού 1549-1550 βλέπε Angel Gonzalez Palencia και Eugenio Mele, Vida y obras de Don Diego Hurtado de Mendoza, 3 τόμοι, Μαδρίτη, 1941-43, ii, 127 και εξής. Σημειώστε επίσης Εrika Spivakovsky, Son oj the Αlhamhra: Diego Hurtado de Mendoza, 1504-1575, Ώστιν και Λονδίνο, 1970, σελ. 225-45, η οποία αμέλησε να χρησιμοποιήσει το σημαντικό Diarium quintum τού Massarelli.

[←10]

Massarelli, Diarium quintum, στο Conc. Trident., ii, 30-34, 36, με επιλογές (σε σημειώσεις τού Merkle) από την περιγραφή τού κογκλαβιστή τού Αλεσσάντρο Φαρνέζε, τού Σεμπαστιάνο Γκουαλτέριο και από εκείνη τού Λοντοβίκο Μποντόνι ντε Μπράνκι, τού επονομαζόμενου Firmanus, για τον οποίο πρβλ. στο ίδιο, εισαγωγή, ii, σελ. xxx και εξής, cviii και εξής. O Μπράνκι ήταν τελετάρχης. Η επιστολή τού Καρόλου Ε΄ διαβάστηκε στους καρδιναλίους στις 2 Δεκεμβρίου, την τέτατρη μέρα τού κογκλάβιου [στο ίδιο, ii, 35].

[←11]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 36-38. Σε επιστολή προς τον Ντιέγκο ντε Μεντόζα, γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 20 Νοεμβρίου 1549, ο Κάρολος Ε΄ (έχοντας ακούσει ότι ο Παύλος Γ’ ήταν «βαριά άρρωστος») είχε ξεκαθαρίσει ότι ο Χουάν Αλβάρεζ ντε Τολέδο ήταν η πρώτη επιλογή του για εκλογή ως πάπα. Ο Χουάν Αλβάρεζ ήταν αδελφός τού Πέδρο ντε Τολέδο, τού αντιβασιλιά τού Καρόλου στη Νάπολη. Αν ο Χουάν Αλβάρεζ δεν κατόρθωνε να συγκεντρώσει αρκετές ψήφους, ο Κάρολος καποιον από τούς Ροντόλφο Πίο τού Κάρπι, Πολ, Τζιοβάννι Μορόνε ή Σφοντράτο. Όπως είναι κατανοητό, ο Κάρολος δεν ήθελε Γάλλο στον παπικό θρόνο. Ήταν επίσης αντίθετος σε πέντε Ιταλούς, τούς Σαλβιάτι, Τσερβίνι, Νικκολό Ριντόλφι, Τζιρολάμο Καποντιφέρο και Τζιρολάμο Βεράλλο [για το κείμενο τής επιστολής τού Καρόλου στις 20 Νοεμβρίου 1549 βλέπε Gottfried Buschbell (επιμ.), Concilium Tridentinum, XI (1937), αριθ. 400, σελ. 525-26 και σημειώστε, στο ίδιο, σελ. 527, σημείωση 1]. Πρβλ. Wilhelm Maurenbrecher, Karl V. und die deutschen Protestanten (1545-1555), Ντύσσελντορφ, 1865, σελ. 219-20 και Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), σελ. 9.

Και οι δώδεκα πάπες από τον Κάλλιστο Γ’ μέχρι τον Παύλο Γ’ (από το 1455 μέχρι τo 1534) εκλέχτηκαν στο μη υφιστάμενο πια παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι. Το κογκλάβιο τού 1549-1550 ήταν το πρώτο στο οποίο οι ψηφοφορίες έγιναν στην Καπέλλα Παολίνα [πρβλ. Τόμο II τής παρούσας εργασίας, Κεφ. 9 με σημείωση 1].

[←12]

Όπως έγραφε ο Μάσιους στον φίλο του, τον ηγούμενο Γκέρβικ φον Βαϊνγκάρτεν (Gerwick von Weingarten), από τη Ρώμη στις 3 Δεκεμβρίου 1549:

«Η φήμη για τον ευλογημένο Άγγλο [τον Πολ]: Δεν βλέπω με ποιον τρόπο θα γίνει, αλλά θεωρείται έντιμος και σοφός. Αλλά δεν συνηθίζεται αυτές οι αρετές να φέρνουν μεγάλο αποτέλεσμα! Έχω περισσότερη εμπιστοσύνη στον Σφοντράτο…»

(Fama beat Anglum: ego qua ratione ille fiat non video, nisi quia et doctus et probus habetur. Sed non solet harum virtutum magna haberi ratio! Ego plus spei de Sfondrato habeo…)

[Max Lossen (επιμ.), Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden (1538-1573), Λειψία, 1886, αριθ. 15, σελ. 53].

[←13]

Για την πάλη στο κογκλάβιο βλέπε την επιστολή τού Ντιέγκο ντε Μεντόζα στις 3-5 Δεκεμβρίου 1549 προς τον Κάρολο Ε΄ στο August von Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten Jahrhunderts: mit besonderer Rücksicht auf Bayerns Fürstenhaus: Beiträge zur Reichsgeschichte (1546-1555), 4 τόμοι, Μόναχο, 1873-96, I, αριθ. 352, σελ. 306-12, με τις προσθήκες στις σημειώσεις τού Druffel.

[←14]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 42-43. Τότε υπήρχαν μόνο τρεις Γάλλοι καρδινάλιοι στο κογκλάβιο, οι Ζωρζ ντ’ Αρμανιάκ (Georges d’ Armagnac), Αντουάν ντε Μωντόν (Antoine de Meudon) και Ρομπέρ Λενονκούρ (Robert Lenoncourt). Σε επιστολή προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 4-6 Δεκεμβρίου (1549), ο ντ’ Ουρφέ μιλα κάπως διαφορετικά για τη συνάντησή του στην πόρτα τού κογκλάβιου. Λέει ότι ασχολήθηκε με τον τελετάρχη (Firmanus) και ότι τού είπε ότι οι Γάλλοι καρδινάλιοι είχαν αποπλεύσει από τη Μασσαλία και είχαν φτάσει στην Κορσική. Όμως παραδεχόταν ότι δεν είχε νέα για την πρόοδο τού ταξιδιού τους από τότε που βρίσκονταν στο Μουλέν! Παρ’ όλα αυτά η περιγραφή του συμφωνεί γενικά με εκείνη τού Massarelli. Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 254-55. Πρβλ. την επιστολή τού Ματτέο Ντάτολο προς την Ενετική Σινιορία από τη Ρώμη την 1^η Δεκεμβρίου [Rawdon Brown, Cal. State Papers…, Venice, v (Λονδίνο, 1873), αριθ. 596, σελ. 281].

[←15]

Matteo Dandolo, Relatione di Roma, στο Eugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. IΙΙ (Φλωρεντία, 1846), 346:

«Αλλά αυτός ο σεβασμιότατος τής Αγγλίας δεν ήθελε καθόλου να αφήσει να τον οδηγήσουν, λέγοντας ότι δεν θέλει να μπει από το παράθυρο αλλά από την πόρτα, αν και παρακαλώ τον Θεό να το θέλει αυτό».

(Ma esso Reverendissimo d’ Inghilterra non vi si volle mai lasciar condurre, dicendo che non voleva entrare per fenestram sed per ostium, se pure piacesse a Dio di così volere)

Η αποστολή τού Ματτέο Ντάντολο, με ημερομηνία 4 Απριλίου 1549, που πήγαινε στη Ρώμη ως Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα, υπάρχει στο Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλα 77-78 (97-98). Αντικαθιστούσε τον Νικκολό ντα Φόντε, που τώρα επέστρεφε στη λιμνοθάλασσα.

[←16]

Πρβλ. Σεμπαστιάνο Γκουαλτέριο και καρδινάλιο Μπερναρντίνο Μαφφέι, που ήσαν και οι δύο παρόντες κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου, στο Merkle, Conc. Trident, ii, 42-43, σημειώσεις, από Cod. lat. Monacensis 152, φύλλα 203-204, 256. Τόσο ο Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 13 όσο και ο Paolo Simoncelli, Il Caso Reginald Pole, Ρώμη, 1977, σελ. 64 έχουν εδώ μπερδέψει τον Τζιοβάννι Μορόνε με τον Τζιανμαρία ντελ Μόντε.

[←17]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 43-44.

[←18]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 596, σελ. 281.

[←19]

Το εκλογικό διάταγμα τού Γρηγορίου Ι’ είχε ψηφιστεί στη Σύνοδο τής Λυών το 1271. Αν και ακυρώθηκε δύο χρόνια αργότερα, ανέκτησε τη δύναμη νόμου [βλέπε πιο πάνω, Τόμο I, Κεφ. 6, περιοχή σημ. 49-51]. Tο σχετικό κείμενο τού διατάγματος, που συζητήθηκε πολύ στο κογκλάβιο τού 1549, γράφει:

«Δηλώνουμε με την έγκριση αυτής τής ιεράς συνόδου ότι, αν πάλι συμβεί να κλείσει ο πάπας τις ημέρες του στην πόλη στην οποία διέμενε με την κούρτη του, οι καρδινάλιοι που είναι παρόντες σε αυτή την πόλη, δεσμεύονται να περιμένουν τούς απόντες για δέκα μέρες μόνο»

(Hoc sacro concilio approbante statuimus ut, si eundem Pontificem in civitate in qua cum sua Curia residebat diem claudere contingat extremum, cardinales, qui fuerint in civitate ipsa praesentes, absentes exspectare decem diebus tantummodo teneantur),

κλπ. [Sexti decretalium lib. I, tit. VI, cap. 3, στο Ε. L. Richter και Emil Friedberg (επιμ.), Corpus Ιuris Canonici, 2 τόμοι, Λειψία, 1879, ανατυπ. Γκρατς, 1955, ii, 946-47].

[←20]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 45-47. Τόσο ο καρδινάλιος Μπερναρντίνο Μαφφέι (πέθανε το 1553), που ήταν παρών στο κογκλάβιο, όσο και ο κογκλαβιστής Σεμπαστιάνο Γκουαλτέριο αναφέρουν το γεγονός ότι ο Τζιαν Πιέτρο Καράφα κατηγόρησε τον Πολ για αίρεση κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου [στο ίδιο, ii, σελ. 43, σημείωση 2 και σελ. 47-48, σημείωση 2, όπου και τα δύο κείμενα προέρχονται από το Cod. lat. Monacensis 152, ενώ για το ίδιο θέμα σημειώστε επίσης την επιστολή τού Μεντόζα στις 3-5 Δεκεμβρίου 1549 προς τον αυτοκράτορα στο Druffel, Briefe u. Akten, I (1873), αριθ. 352, σελ. 306, 308].

Αργότερα, κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου, ο νεαρός καρδινάλιος Σαρλ ντε Γκυζ (Charles de Guise) απεύθυνε την ίδια κατηγορία εναντίον τού Πολ [στο ίδιο, ii, σελ. 164, σημείωση 1, από Gualterio]. Λεγόταν επίσης ότι και ο ντε Κούπις είχε αμφιβολίες για την ορθοδοξία τού Πολ [βλέπε Simoncelli, Il Caso Reginald Pole (1977), σελ. 60-71]. Αν και o Massarelli γνώριζε καλά την υπόσχεση τού ντελ Μόντε να προσχωρήσει, σε περίπτωση που ο Πολ έπαιρνε 26 ψήφους, φαίνεται ότι δεν γνώριζε την παρόμοια δέσμευση, που είχαν αναλάβει οι Τσέζι και Γκάντι απέναντι στους φιλο-αυτοκρατορικούς.

[←21]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 47.

[←22]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, ιδιαίτερα σελ. 48, 58, 66.

[←23]

Maffei, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 49, σημείωση 2, από Cod. lat. Monacensis 152, φύλλα 256-257 και πρβλ. την επιστολή τού Ντιέγκο ντε Μεντόζα στις 8 Δεκεμβρίου 1549 προς Κάρολο Ε΄ στο Druffel, Briefe u. Akten, I, αριθ. 355, σελ. 313-17.

[←24]

O Massarelli παρέχει τα ονόματα των καρδιναλίων στις δύο ανταγωνιζόμενες παρατάξεις -γενικά ευθυγραμμίζονταν υπέρ και εναντίον τού Πολ- στη δική του περιγραφή των γεγονότων κατά τη διάρκεια τής δέκατης τέταρτης ημέρας τού κογκλάβιου, τής 12^ης Δεκεμβρίου, όταν οι τέσσερις Γάλλοι καρδινάλιοι έφτασαν στη Ρώμη [Diarium quintum στο Merkle, Conc. Trident., ii, 55]. Νωρίς το βράδυ στις 12 τού μηνός ο καρδινάλιος Φρανσουά ντε Τουρνόν εισήλθε επίσης στο κογκλάβιο, διατηρώντας τον αριθμό των αντιπάλων τού Πόλ σε εικοσιδύο ακόμη και μετά την εξάλειψη τού Φιλονάρντι [στο ίδιο, ii, 57]. Για τον ανταγωνισμό στο κογκλάβιο μετά την άφιξη των Γάλλων βλέπε Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 358 και εξής, σελ. 319 και εξής. Όπως σημειώνεται στον επόμενο τόμο, στις 31 Μαρτίου 1563 ο Οντέ ντε Σατιγιόν ανακηρύχθηκε αιρετικός, «εμπίπτοντας στην αίρεση των Ουγενότων» (in haeresim Hugonotorum prolapsus) και τού στέρησαν όλα τα επιδόματα, την επισκοπική έδρα και το καπέλλο καρδιναλίου [Magnum bullarum Romanum, iv–2 (Ρώμη, 1745, ανατυπ. Γκρατς, 1965), αριθ. lxxvii, σελ. 152-54].

[←25]

Για γεγονότα στο κογκλάβιο από τις 6 Δεκεμβρίου, όταν έγινε η 4^η ψηφοφορία, μέχρι τις 22 τού μηνός, όταν έγινε η 18^η, βλέπε Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 48-70. O Massarelli περιγράφει μια συγκινητική συμφιλίωση μεταξύ Τσερβίνι και Μαντρούτσο στις 9 Δεκεμβρίου, ύστερα από τη μεταξύ τους ρήξη που είχε προκληθεί από τη μεταφορά τής Συνόδου από το Τρεντ στη Μπολώνια [στο ίδιο, ii, 53].

[←26]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 58-59 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 61-62, εγγραφή στις 16 Δεκεμβρίου.

[←27]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 9, 10, 17, 18-19, 21.

[←28]

Στο ίδιο, ii, 67 και πρβλ. Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 606, σελ. 287-88.

[←29]

Massarelli, Diarium quintum. στο Merkle, Conc. Trident., ii, 68-69.

[←30]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 70, 71. Λόγω τής ασθένειάς του, ο Τσερβίνι έφυγε από το κογκλάβιο στις 22 Δεκεμβρίου «και τού επιτράπηκε να πήγαινε όπου ήθελει». Βρήκε καταφύγιο στο παλάτι τού Αλεσσάντρο Φαρνέζε, την Καντσελλερία (Cancelleria) [στο ίδιο, 11,71]. Για την «πολύ καλή ομιλία» τού Καράφα στο κογκλάβιο, σημειώστε Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 603, σελ. 286, επιστολή τού Ματτέο Ντάντολο προς την Ενετική Σινιορία, με ημερομηνία 23 Δεκεμβρίου και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 604.

[←31]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 71, 73 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 82, ένα κάπως παρόμοιο ατύχημα στις 2 Ιανουαρίου 1550.

[←32]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 73-81. Ο Ζαν ντε Γκυζ, επίσης καρδινάλιος Λωρραίνης, εισήλθε στο κογκλάβιο στις 31 Δεκεμβρίου (1549), αλλά ο ντε λα Σαμπρ αναγκάστηκε να φύγει την 1^η Ιανουαρίου, επειδή υπέφερε από κύστη ή πέτρες στα νεφρά (morbo calculi) και δεν μπορούσα νε αντέξει τις σκληρές συνθήκες τού κογκλάβιου [στο ίδιο, ii, 81].

[←33]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, ιδιαίτερα σελ. 85 και πρβλ. Βrown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 616, σελ. 292, ενδιαφέρουσα επιστολή, που δείχνει κάποια καχυποψία τού Αλεσσάντρο Φαρνέζε για την αυτοκρατορική αυλή (γιατί ο Παύλος Γ’ στρεφόταν ιδιαίτερα προς τη Γαλλία κατά την εποχή τού θανάτου του) και σημειώστε,Στο ίδιο, αριθ. 617, 627.

[←34]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 86-97, ιδιαίτερα σελ. 89, για τoυς ντε Σίλβα και Τσίμπο.

[←35]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 620, σελ. 295. Για τον «Visco» τού Brown, διάβαζε Viseu, δηλαδή ντε Σίλβα, που ήταν καρδινάλιος επίσκοπος τού Βιζέου στη βόρεια κεντρική Πορτογαλία και βλέπε στο ίδιο, αριθ. 604-14, 618-19, 621-23, 626.

[←36]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 606, σελ. 287-88.

[←37]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 93.

[←38]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 627, σελ. 298. Ο Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 97 παρέχει τα ονόματα των σαρανταοκτώ καρδιναλίων στις 17 Ιανουαρίου, όταν πια υπήρχαν εικοσιδύο φιλο-αυτοκρατορικοί, εικοσιτρείς γαλλικανοί και τρεις «που πρεσβεύουν ουδετερότητα» (qui vero neutralitatem profitentur), δηλαδή οι ντε Σίλβα, Τσίμπο και Γκάντι. Έχουμε ήδη σημειώσει (πιο πάνω, σημείωση 30) την αποχώρηση τού Τσερβίνι από το κογκλάβιο στις 22 Δεκεμβρίου λόγω ασθενείας.

[←39]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 107-9.

[←40]

Arch, di Stato di Μodena, Cancelleria ducale: Ambasciatori, agenti e corrispondenti all’ esterο, Roma, Busta 48, αριθ. 277/8-9 και πρβλ. Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 96-97. Ο Τζούλιο Σερτόριο, αρχιεπίσκοπος τής Σάντα Σεβερίνα (στη νοτιοανατολική Ιταλία, στην ενδοχώρα τού Κρότωνα/Κροτόνε), επίσης κάλυπτε το κογκλάβιο για τον Έρκολε [ό. π, Busta 48, αριθ. 279/1 και εξής]. Γνωρίζουμε ότι ο Antonius Maria de Sabaudia Colegnus ήταν κογκλαβιστής τού Μαντρούτσο από τούς καταλόγους που παρέχει ο Massarelli, στο Merkle, ii, 123, στήλη 2 και 127, στήλη 4. Προσδιορίζεται ως λαϊκός από την επισκοπή τού Τορίνο. Ο Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε, δούκας τής Φερράρας, ήταν πρώτος εξάδελφος τού καρδινάλιου Έρκολε Γκονζάγκα, ιδιαίτερα φιλο-αυτοκρατορικός όπως ο φίλος του, ο Μαντρούτσο.

[←41]

Για την περίοδο από τις 18 Ιανουαρίου μέχρι τις 7 Φεβρουαρίου, από την 51^η μέχρι την 71^η μέρα τού κογκλάβιου (και από την 42^η μέχρι την 60^η ψηφοφορία), βλέπε Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 98-139.

[←42]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 630, σελ. 800-1, που πιστεύει ότι ο εν λόγω γιατρός ήταν ο Μπενεντέττο ντε Νούρσια, ο οποίος ειχε βρεθεί «στην υπηρεσία τού Σίξτου Δ’» (πέθανε το 1484). Ο Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, σελ. 126, στήλη 1 και σελ. 128, στήλη 4 μάς παρέχει τα ονόματα των γιατρών στο κογκλάβιο, ένας από τούς οποίους ήταν ο Τζούλιους ντε Νούρσια, τον οποίο ο τελετάρχης Firmanus ονομάζει Φραγκίσκο [στο ίδιο, ii, σελ. 99, σημείωση 3 και σελ. 101, σημείωση 2]. Ο Πιέτρο Πάολο Γκουαλτέριο, ο «de Brevibus», ένας από τούς κογκλαβιστές τού καρδινάλιου Μπερναρντίνο Μαφφέι, αναφέρεται επίσης στον

«Φραντσέσκο ντε Νούρσια, ο οποίος, ύστερα από συμβούλιο με κάποιους άλλους γιατρούς που βρίσκονταν στο κογκλάβιο, συμβούλευσε ότι αυτό ο καρδινάλιος [δηλαδή ο Ριντόλφι] έπρεπε να φύγει από το κογκλάβιο»

(Franciscus de Nursia, qui habito consilio cum nonnullis aliis medicis qui erant in conclavi, consulit quod idem cardinalis egrederetur conclavi…)

στο ίδιο, σελ. 99, σημείωση 3]. Πρβλ. G. de Leva, Storia documentata di Carlo V, v( 1894), 82 και εξής, 89 και Firmanus [στο ίδιο, ii, 113, σημείωση 1]. Παρά την δήλωση τού δεύτερου ότι ο Ριντόλφι «είχε 35 ψήφους» (habebat vota 35) στις δώδεκα ψηφοφορίες από τις 19 Ιανουαρίου, όταν ο Ριντόλφι αρρώστησε, μέχρι τις 31 Ιανουαρίου, όταν πέθανε, ποτέ δεν πήρε περισσότερες από 3 ψήφους, ενώ σε δύο ψηφοφορίες (εκείνες στις 24 και 27 Ιανουαρίου) δεν πήρε καμία.

Για τη διαδεδομένη υπόθεση ότι ο Ριντόλφι είχε δηλητηριαστεί, σημειώστε Massarelli, ii, 137, γραμμές 10 και εξής, Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 383, σελ. 349, Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 263, επιστολή τής 2ας Φεβρουαρίου 1549 (δηλαδή 1550, αφού το γαλλικό έτος άρχιζε με το Πάσχα) από τον Κλωντ ντ’ Ουρφέ προς τον Ερρίκο Β΄:

«Αλλά εγώ θα σάς πω ότι ύστερα από τον θάνατο τού καρδινάλιου Ριντόλφι έγινε νεκροτομή και διαπιστώθηκσε σαφώς ότι είχε δηλητηριαστεί. Έχετε χάσει, Μεγαλειότατε, έναν καλό και πιστό υπηρέτη».

(Cependant ie vous diray que depuis le trespas du Cardinal Ridolphi, on l’a fait ouvrir, et trouvé manifestement qu’ il estoit empoisonné, vous y avez perdu, Sire, un bon et fidelle serviteur)

[←43]

Massarelli, Diarium quintum. στο Merkle, Conc. Trident., ii, 99, 101, 105.

[←44]

Massarelli, Diarium quintum. στο Merkle, Conc. Trident., ii, 113-22, όπου τα ονόματα των κογκλαβιστών (conclavistae) των καρδιναλίων, τόσο πριν όσο και μετά την αναμόρφωση, παρέχονται μαζί με τα ονόματα των αξιωματούχων τού κογκλάβιου (offficiales conclavis) [στο ίδιο, ii, 122-28]. Μεταξύ των κογκλαβιστών τού Τζιανμαρία ντελ Μόντε ήταν ο γιατρός Μπαλντουΐνο ντε Μπαλντουΐνι, τον οποίο συναντήσαμε όταν ξέσπασε τυφοειδής πυρετός στη Σύνοδο τού Τρεντ [βλέπε πιο πάνω, σελ. 498, με σημείωση 192].

O Massarelli είχε υπηρετήσει τον Τσερβίνι ως κογκλαβιστής και (κρίνοντας από το «πέμπτο ημερολόγιό» του) φαίνεται ότι είχε παραμείνει στο κογκλάβιο ακόμη και μετά την αποχώρηση τού Τσερβίνι και την αναμόρφωση [II, 127], πράγμα που προφανώς δεν συνέβη. O Merkle, στο ίδιο, σελ. xxxix-xliii και 137, σημείωση 1 έχει δείξει ότι από τις 5 Φεβρουαρίου 1550, όταν διώχτηκαν από το κογκλάβιο οι «περιττοί κογκλαβιστές» [στο ίδιο, σελ. 137, γραμμές 3-5], το πέμπτο ημερολόγιο τού Massarelli συμπληρώνεται στις λίγες τελευταίες σελίδες τού (που καλύπτουν την περίοδο 6-8 Φεβρουαρίου) από την περιγραφή τού Πιέτρο Πάολο Γκουαλτέριο (de brevibus), o οποίος υπηρέτησε τον καρδινάλιο Μπερναρντίνο Μαφφέι ως κογκλαβιστής τόσο πριν όσο και μετά την αναμόρφωση [στο ίδιο, σελ. 124, στήλη 2 και σελ. 128, στήλη 2].

Μεταξύ των κογκλαβιστών τού Τρούκσες ήταν ο Νικκολό Σίκκο [βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 12, περιοχή σημ. 164-166 και σημ. 178-179], γραμματέας τού φίλου τού Μαντρούτσο. Ο Ενετός φίλος τού Πολ, ο Αλβίζε Πριούλι, ήταν ένας από τούς κογκλαβιστές του. Πρβλ. γενικά Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 638, σελ. 306.

[←45]

Gualterio, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 132, σημείωση 1, από Cod. lat. Monacensis 152, φύλλο 225:

«Αργότερα ειπώθηκε ότι ο Οράτσιο και ο αδελφός τού Σαλβιάτι είχαν μιλήσει μέσα από ένα παράθυρο [στις 2 Φεβρουαρίου] τη μέρα που ήσαν ταυτόχρονα μαζί του [δηλαδή με τον Ρανούτσιο]».

(Renuntiatum enim postea fuit Horatium ac Salviati fratrem per fenestram quandam simul ca die loquutos esse cum eo)

Για την προθυμία των Φαρνέζε να βοηθήσουν τον Οττάβιο να πάρει το δουκάτο τού Κάστρο από τον γαλλόφιλο αδελφό τους Οράτσιο και για την υποστήριξη τού Ρανούτσιο προς τον τελευταίο, βλέπε Massarelli, στο ίδιο, ii, 130, εγγραφή την 1^η Φεβρουαρίου 1550 και πρβλ. στο ίδιο, σημείωση I, την αναφορά τού Γκουαλτέριο για το ίδιο ζήτημα [από Cod. lat. Monacensis 152, φύλλο 224], καθώς και Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 636, σελ. 303-4.

[←46]

C. Buschbell (επιμ.), Concilium Tridentinum, XI (1937), αριθ. 400, σελ. 525 και πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 11:

«Και έτσι, εξαιρουμένων των Γάλλων και εκείνων που θα μπορούσαν να είναι επιβλαβείς και να γνωρίζουμε την πρόθεση και τις πράξεις τους, όπως ήσαν οι καρδινάλιοι Σαλβιάτι, Σάντα Κρουζ [Τσερβίνι, Ριντόλφι, Καποντιφέρο και Βεράλντo], εναντίον των οποίων πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό, ώστε να μην εκλεγούν…»

(Y assí excluyendo los Franceses y los que podrían ser perniciosos y se sabe su intención y actiones, como serián el card. Salviatis, Sancta Cruz [Cervini, Ridolfi, Capo di Fero y Veraldo], contra los quales haveys de hazer todo lo último de potencia para que no sean elegidos…).

[←47]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 129-33 και στο ίδιο οι επιλογές από τον Σεμπαστιάνο Γκουαλτέριο, τον Λοντοβίκο Μποντόνι ντε Μπράνκι («Firmanus»), τον Πιέτρο Πάολο Γκουαλτέριο «de brevibus» και τον καρδινάλιο Μαφφέι στις σημειώσεις τού Merkle.

[←48]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 032, σελ. 301-2, επιστολή γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 25 Ιανουαρίου 1550 και πρβλ. αριθ. 640.

[←49]

Πρβλ. Gerhard Müller, «Die Kandidatur Giovanni Salviatis im Konklave 1549/50», Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, XLII-XLIII (1963), 435-52, με δύο επιστολές τού Πιέτρο Μπερτάνο, επίσκοπος τού Φάνο, προς τον μεγαλύτερο αδελφό τού Γκουρόνε, γραμμένες και οι δύο στις Βρυξέλλες στις 10 Φεβρουαρίου 1550 [από το Archivio Salviati στην Πίζα]. Τον Ιούνιο τού 1548^ο Πιέτρο είχε σταλεί ως παπικός νούντσιος στην αυτοκρατορική αυλή. Οι επιστολές του έχουν δημοσιευτεί από τον Walter Friedensburg, σε χοντρό τόμο στο Νuntiaturberichte aus Deutschland, I-11 (Βερολίνο, 1910, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968).

Λόγω των αδυσώπητων αντιρρήσεων τού Καρόλου Ε’, ο Πιέτρο Μπέμπο δεν έβλεπε καμία ελπίδα εκλογής τού Σαλβιάτι στο τρέχον κογκλάβιο, που είχε τελειώσει δύο μέρες πριν γράψει τις επιστολές του. Ο Πιέτρο ήθελε να δει να γίνεται πάπας ο ηλικιωμένος Χουάν Αλβάρεζ ντε Τολέδο, «που είναι τώρα εβδομήντα ετών» (essendo hormai di settant’ anni). Όμως βοηθώντας στην εκλογή τού Χουάν Αλβάρεζ και στη συνέχεια εκμεταλλευόμενος τον Κάρολο, ο Σαλβιάτι θα μπορούσε πιθανώς να εκλεγεί στο επόμενο κογκλάβιο. Η οικογένεια Μπεριάνο είχε υποχρέωση στον Σαλβιάτι. Ο Πιέτρο έγινε καρδινάλιος στις 20 Νοεμβρίου 1551.

[←50]

P. P. Gualterio «de Brevibus», στο Merkle, Conc. Trident., ii, 135, σημείωση 2.

[←51]

G. Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 268, επιστολή τού Ρομπέρ ντε λα Μαρκ προς τον Ανν ντε Μονμορενσύ, κοντόσταυλο τής Γαλλίας, γραμμένη στη Ρώμη στις 28 Μαΐου 1550: «…που τον εύρισκαν τόσο επιπόλαιο, τόσο μοχθηρό και τόσο ανάξιο για πάπα, που δεν θα του έδιναν τις ψήφους τους με τίποτε» (…qu’ ils le trouvoient si léger, si vitieux, et tant indigne du Papat que pour rien ils ne luy donneroient leurs voix). Ο ντε λα Μαρκ είχε μόλις μιλήσει με τον Αλεσσάντρο Φαρνέζε, που τού είχε πει πολλά για το κογκλάβιο.

[←52]

Bernardino Maffei, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 59, σημείωση 1: Ο Γκυζ είχε υποστηρίξει δημοσίως «…Η ζωή τού ντελ Μόντε είναι ανάξια για ιερέα, γεμάτη με κάθε λογής ακαθαρσία» (…Montanum vitam sacerdotio indignam omnique impuritate refertam degere).

[←53]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident. II, 100, εγγραφή στις 19 Ιανουαρίου 1550.

[←54]

^. Maffei, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 135-36, σημείωση 2.

[←55]

Sebastiano Gualterio, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 139-40, σημείωση 2 και πρβλ. Massarelli, Diarium quintum, στο ίδιο, εγγραφή στις 7 Φεβρουαρίου που παρέχει κάπως διαφορετική περιγραφή και τοποθετεί τη φιλική συνάντηση και συμφωνία τού Γκυζ με τον Φαρνέζε «χτες το βράδυ» (heri sero), το βράδυ τής 6^ης Φεβρουαρίου.

[←56]

Maffei στο Merkle, Conc. Trident., ii, 140a, σημείωση. Massarelli, Diarium quintum, στο ίδιο, ii, 141, που λέει ότι ο Φρανσίσκο ντε Μεντόζα (όχι ο Τσίμπο) είχε συνοδεύσει τον Πατσέκο στο κελλί τού Χουάν Αλβάρεζ, για να τον προειδοποιήσει ότι ο ντελ Μόντε είχε «αποκλειστεί από τον αυτοκράτορα» (exclusus ab imperatore). Σύμφωνα με τον Massarelli (που έφυγε από το κογκλάβιο την 1^η Φεβρουαρίου αλλά συμπλήρωσε το ημερολόγιό του με περιγραφή γραμμένη από τον κογκλαβιστή τού Μαφφέι Πιέτρο Πάολο Γκουαλτέριο «de Brevibus», οι Φαρνέζε είχαν στείλει τον Τζιανάντζελο ντε Μέντιτσι στον Έρκολε Γκονζάγκα, για να τού καταστήσει σαφές το αναπόφευκτο τής ανύψωσης τού ντελ Μόντε και να τον προτρέψει να ενωθεί με την αυξανόμενη πλειοψηφία. Ο Γκονζάγκα προφανώς συμφωνούσε να το κάνει, αλλά τότε πήγε στο κελλί τού Μαντρούτσο, όπου βρήκε τούς Πατσέκο και Κουέβα, «να εξετάζουν μαζί την υπόθεση» (simulque negotium perpendebant). Στη συνέχεια οι Φαρνέζε έστειλαν επίσης τον Μαφφέι (ή έτσι μάς πληροφορούν οι Massarelli και Πιέτρο Πάολο) στον Πολ, τον οποίο βρήκε με τον Όττο φον Τρούκσες. Ο Μαφφέι προσπάθησε να τούς πείσει να προσχωρήσουν στον ντελ Μόντε, πράγμα που είπαν ότι θα έκαναν, όταν ήσαν σίγουροι ότι θα συγκέτρωνε τις νικητήριες ψήφους. Σε αυτό το σημείο ήρθε μήνυμα στους Φαρνέζε ότι ο Γκυζ και οι Γάλλοι ήσαν διατεθειμένοι «να αναδείξουν τον καρδινάλιο ντελ Μόντε δια λατρείας» (ad adorandum cardinalem de Monte), αν ήταν έτοιμος και ο καρδινάλιος Αλεσσάντρο. Ήταν. Οι δύο ομάδες άρχισαν τότε να οργανώνονται για την αποφασιστική συνέλευση στην Καπέλλα Παολίνα [Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 141-42].

Στο σημείο αυτό ο de Brevibus προσθέτει: «Στο μεταξύ, βγαίνοντας από το κελλί τού Πολ, ο Τρούκσες (Augustanus) με επισκέφτηκε: “Α, Πιέτρο Πάολο”, είπε: “Έχω παρατηρήσει αυτούς τούς ελιγμούς για την εκλογή και έχω προσχωρήσει στο Πολ. Έχω πει ότι αυτός είναι η επιλογή μου για πάπας, ότι θα τον ψηφίσω και θα υποβάλω σε αυτόν την υπακοή μου ως πάπα. (Έχω πει,) ας δει τι πρέπει να γίνει και ότι θα κάνω ό, τι έκανε. Ο αιδεσιμότατος (καρδινάλιος Φαρνέζε) είχε κακούς συμβούλους. Είθε ο Θεός να χορηγήσει, ώστε τα πράγματα να πάνε καλά γι’ αυτόν! Ήθελα να σάς τα πω αυτά, ώστε να είστε μάρτυράς μου”. Τότε μού ζήτησε να τον καλέσω, αν έβλεπα τον Πολ να φεύγει με τούς άλλους (για την Παολίνα). Συμφώνησα να το κάνω και καθώς έφευγα με κάλεσε ο Πολ. Μού είπε να τον φωνάξω όταν έβλεπα τόσους καρδιναλίους (καθ’ οδόν προς την Παολίνα), όσοι θα αρκούσαν (για να εκλέξουν τον ντελ Μόντε)» [Pietro Paolo Gualterio de Brevibus, στο ίδιο, ii, 141, σημείωση 2 και βλέπε σελ. 141, σημείωση 2].

[←57]

Maffei, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 140, σημείωση και Massarelli, Diarium quintum, στο ίδιο, ii, 142-43. Tην επόμενη μέρα, 8 Φεβρουαρίου, ο Τζούλιο Σερτόριο, αρχιεπίσκοπος τής Σάντα Σεβερίνα, έγραφε στον δούκα Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε τής Φερράρας:

«Αυτή η σύντομη επιστολή μου θα είναι για να φιλήσει το χέρι τής εξοχότητάς σας και να σάς πω ότι χτες το βράδυ την τέταρτη και μισή ώρα τής νύχτας [περίπου 10:30 μ.μ.] έγινε πάπας ο αιδεσιμότατος ντε Μόντε εντελώς απροσδόκητα. … Αυτό το πρωί έγινε η τελετή λατρείας από τούς αιδεσιμότατους καρδιναλίους στο παρεκκλήσι τού κογκλάβιου…»

(Questa mia brevemente sarà per basciare la mano a vostra Excellentia et per dirli ch’ heri di sera alle 4 hore di notte e mezzo fo creato papa il reverendissimo di Monte come all’improviso. … Questa mattina li reverendissimi cardinali l’hano adorato nella cappella del conclave…)

[Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 48, αριθ. 279/6]

[←58]

Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 143-44, «…συνοδευόμενος από πολλούς ανθρώπους, που τον επευφημούσαν ως πραγματικό πάπα…» (…magno comitante populo ipsique pontifici vitam acclamante…).

Η εκλογή τού ντελ Μόντε έχει καταγραφεί, όπως θα περίμενε κανείς, στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii (από το Archivum Consistoriale), Reg. 7, φύλλο 35. με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και Acta Miscellanea, Reg. 9, φύλλο 121. Στις 8 Φεβρουαρίου ο καρδινάλιος Σαρλ ντε Γκυζ έγραψε μακροσκελή περιγραφή τού κογκλάβιου (προς τον κοντόσταυλο Ανν ντε Μονμορενσύ;), που παρέχεται στον Druffel, Brieefe u. Akten, I, αριθ. 386, σελ. 350-58, όπου εμφανίζεται η ενδιαφέρουσα δήλωση,

«Και ως προς τον πάπα, μού ορκίστηκε αρκετές φορές πριν από την εκλογή του, ακόμη και τη μέρα πριν από την εκλογή του, πράγμα που μού επιβεβαιώθηκε κανονικά αργότερα, ότι θα τηρήσει κάποια άρθρα που εσωκλείω εδώ με αριθμούς, τα οποία παρακαλώ τον βασιλιά να δει…».

(Et quant à se pape, il me jura plusieurs fois avant son élection, le jour mesme qui fust esleu le lendemain, ce qu il’ m’ a ordinairement depuis confermé, qu’ il observeroit certains articles que j’ ay mis icy dédans en chiffres, que je supplie le roy veoir…)

Αυτά τα «άρθρα» φαίνεται ότι έχουν χαθεί.

Στις 4 Φεβρουαρίου 1550 (ενετική χρονολόγηση 1549) ο δόγης και η Γερουσία εξέφρασαν τη θλίψη τους για τον θάνατο τού καρδινάλιου Ριντόλφι στις 31 Ιανουαρίου και στις 11 Φεβρουαρίου έγραψαν για να συγχαρούν τον Ιούλιο Γ’ για την άνοδό του στον παπικό θρόνο [Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλα 132 (152), 134 (154)]. Σημειώματα διαφόρων ημερομηνιών τού Φεβρουαρίου (1550) προς τον Κάρολο Ε΄, τον Φίλιππο (Β΄) και τον Φερδινάνδο, τον δόγη Φραντσέσκο Ντονά και την Ενετική Γερουσία, τον Κάρολο τής Σαβοΐας, τούς Γκρανβέλ, Φερράντε Γκονζάγκα, Ερρίκο Β΄ και άλλους, αναγγέλοντας την «άνοδό μας στο αξίωμα τού ανώτατου ποντίφηκα» (assumptio ad summum pontificatum nostra), υπάρχουν στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 2, ιδιαίτερα φύλλα 4-28.

Διάφορες επιστολές απευθυνόμενες στο Ιερό Κολλέγιο, ιδιαίτερα από αξιωματούχους τού εκκλησιαστικού κράτους (stato ecclesiastico) κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου τού 1549-1550, υπάρχουν στα Βατικανά Lettere di principi, τομ. XVI. Έχουν σχέση με τις υποθέσεις των παπικών κρατών. Μεταξύ τους υπήρχε μια αυτόγραφη επιστολή υπογραφόμενη από τον Μικελάντζελο (από το έτος 1550), που απομακρύνθηκε από αυτόν τον τόμο [από τα φύλλα 484, 489, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, το φύλλο 268 με την αρχική αρίθμηση, σύμφωνα με σημείωση με ημερομηνία 18 Οκτωβρίου 1928 τού εκλιπόντος επιμελητή των Αρχείων Angelo Mercati].

[←59]

Πρβλ. Massarelli, Diarium quintum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 16 και βλέπε πιο πάνω, περιοχή σημ. 5-6.

[←60]

Massarelli, Diarium sextum (de pontificatu Iulii III Pontificis Maximi…), στο Merkle, Conc. Trident., ii, 152, 154, 162. Στις 10 Φεβρουαρίου 1550, ο κογκλαβιστής τού καρδινάλιου Κριστόφορο Μαντρούτσο, ο Αντόνιο Μαρία ντι Σαβόια ντι Κολλένιο, έγραφε στον δούκα Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε τής Φερράρας:

«Η δημιουργία [πάπα], τόσο πολύ επιθυμητή από τόσο πολλούς, όπως πρέπει να έχει ενημερωθεί η Εξοχότητά σας. … Χτες ο πάπας επανεπιβεβαίωσε τον δούκα κύριο Οττάβιο ως σημαιοφόρο τής Εκκλησίας και τον έκανε γενικό διοικητή με 12.000 σκούδα τακτική προμήθεια … [Eίχε επίσης διορίσει τον Τζιρολάμο Σάουλι αρχιεπίσκοπο τού Μπάρι], ο οποίος σήμερα θα αναχωρήσει για να παραδώσει την Πάρμα στον προαναφερθέντα κύριο δούκα…»

(La creatione tanto e tanto desiderata da molti et molti, vostra Eccellentia ne debbe essere stata ragualiata. … Hieri il papa reconfirmò il signor Duca Ottavio confaloniere della Chiesa et il fece capitano generale con XII [m.] scudi di provisione ordinaria…. qual hogi partirà per far remettere Parma al sudetto signor duca…).

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta-18, αριθ. 277/14 και 279/9. Πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 429, σελ. 414 και G. de Leva, Storia documenlata di Carlo V, v (1894), 113-14.

Στις 11 Φεβρουαρίου η Ενετική Γερουσία απεύθυνε δύσκαμπτη λατινική επιστολή συγχαρητηρίων στον νέο ποντίφηκα [πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 58] και έγραψε στον Ματτέο Ντάντολο, τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Ρώμη, για την ικανοποίησή τους με την εκλογή τού καρδινάλιου ντελ Μόντε, «γι’ αυτό δείξαμε αμέσως σημάδια χαράς σε αυτή την πόλη μας, ενώ έχουμε δώσει εντολή να γίνει το ίδιο σε όλα τα άλλα εδάφη και τόπους τής επικράτειάς μας» (onde habbiamo subito fatto far segni di allegrezza in questa nostra città, et havemo ordinato che li stesso si faccia in tutte le altre terre et luoghi del dominio nostro).

Ταυτόχρονα η Γερουσία προέβλεψε πρεσβεία τής υπακοής από «τέσσερις από τούς κορυφαίους ευγενείς μας» για να πάει στη Ρώμη. Θα είχαν περισσότερα από εικοσιπέντε άλογα και κατάλληλη επίδειξη ιπποκόμων και ακολούθων [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλα 134-35 (154-55)]. Ενημερώνοντας τον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ για την εκλογή τού Ιουλίου Γ’, η Γερουσία πρόσθετε,

«…για ενημέρωσή σας η Μακαριότητά του είναι Ιταλός, εθνικότητας Τοσκάνης, ηλικίας 62 περίπου ετών»

(…ad aviso vostro soa Beatitudine è italiano, toscano di natione, et di età di anni circa 62)

[στο ίδιο, φύλλο 137 (157)]. Ο Ιούλιος έστειλε τα συνήθη ευγενικά υπομνήματα ανταπάντησης στις συνήθεις διπλωματικές διαχυτικότητες που συνόδευαν τις παπικές εκλογές [στο ίδιο, Reg. 67, φύλλα 1-2 (21-22)].

Στις 17 Μαρτίου η Γερουσία έγραψε επίσης στον βαΐλο στην Ισταμπούλ για την αποκατάσταση τού Οττάβιο Φαρνέζε στην Πάρμα,

«…ότι γινόμενος ανώτατος ποντίφηκας, η Αγιότητά του στέφθηκε με μεγάλη τιμή και επευφημία όλης τής Ρώμης, ενώ έχοντας στείλει εντολή στην Πάρμα, με την οποία αναθέτει αυτή την περιοχή στον δούκα Οττάβιο, γιο τού αείμνηστου δούκα τής Πιατσέντσα, αυτός ο δούκας Οττάβιο εισήλθε και ανέλαβε την κατοχή τής Πάρμας»

(…che creato il summo pontefice sua Sanctità de more fo coronata con grande honore et applauso de tutta Roma, la quale havendo mandato ordine a Parma per la consignatione di quella terra al Duca Ottavio, figliolo del quondam duca di Piasenza, esso Duca Ottavio è intrato et ha habuto il possesso di Parma)

[Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 9 (29)].

Μεταξύ των επισφαλών ιστοριών που κυκλοφορούσαν για την απερίσκεπτη αδιαφορία τού Ιουλίου Γ’ για χρήματα, ήταν μια σύμφωνα με την οποία, όταν τού είχαν πει ότι ο Καμίλο Ορσίνι δεν ήθελε 20.000 σκούδα αλλά 25.000, είπε να τού δώσουν 30.000! [Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 422, σελ. 403-4, σημείωση 2 και Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 41-42]. Η παπική παραχώρηση τής Πάρμας στον Οττάβιο Φαρνέζε δε έγινε αποδεκτή από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς [πρβλ. Massarelli, ό. π., στο Merkle, ii, 191, εγγραφές στα μέσα Σεπτεμβρίου 1550 και de Leva, Storia documentata di Carlo V, V (1894), 122-30 και εξής].

[←61]

Massarelli, Diarium quartum, στο Merkle, Conc. Trident., I (1901), 752 και για τη διαδοχή στην έδρα τής Παβίας σημειώστε Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923, ανατυπ. 1960), 269. Στις 17 Νοεμβρίου 1550 ο Ιούλιος καλωσόρισε τον Τζιρολάμο Ρόσσι στη Ρώμη,

«Και σήμερα, για πρώτη φορά φίλησε τα πόδια τής Αγιότητάς του στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο, όπου έγινε δεκτός με πρόσχαρο πρόσπωπο και πνεύμα»

(et hodie primum deosculatus est pedes Sanctitatis suae in arce S. Angeli, receptus hilari vultu et animo)

[Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii (1911), 201].

[←62]

Για την κακόφημη σταδιοδρομία τού Μπενεντέττο Ακκόλτι σημειώστε Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 219-20 και E. Massa στο Dizionario biografico degli italiani, I (1960), 101-2.

[←63]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 151-53 και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 234, γραμμές 26-32.

[←64]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 389, σελ. 364-67: «…τόσο για το πείσμα και την κακία των αιρετικών όσο και για την αυθάδεια και δύναμη των απίστων…» (…tanto per la ostinazione et malitia delli heretici quanto per la insolenza et potenza degl’infideli…).

[←65]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 155. Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 390, σελ. 368-69. Ο Druffel χρονολογεί τις οδηγίες προς Πιέτρο ντε Τολέδο και εκείνες προς Ροζέττο στις 18 και 20 Φεβρουαρίου πρβλ. Anton Pieper, Die päpstlichen Legaten und Nuntien in Deutschland, Frankreieh und Spanien, Μύνστερ Βεστφαλίας, 1897, σελ. 3-6, 139-40, με διορθώσεις κειμένων τού Druffel. Οι Druffel και Pieper αποκαλούν τον Rosetto κογκλαβιστή τού καρδινάλιου ντε Γκυζ. Ο Merkle, ii, 155, σημείωση 5 λέει ότι ίσως ήταν κογκλαβιστής τού Ζωρζ ντ’ Αμπουάζ, καρδινάλιου τής Ρουέν. Όμως ο Massarelli, ii, 125, στήλη 2 τον αποδίδει στον Σαρλ ντε Μπουρμπόν, καρδινάλιο τής Βαντόμ.

[←66]

Πρβλ. το υστερόγραφο στις οδηγίες τού Ιουλίου προς τον Πέδρο ντε Τολέδο στο Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 389, σελ. 367.

[←67]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 156-57. Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii (από το Arch. Consistoriale), Reg. 7, φύλλο 35 και Acta Miscellanea, Reg. 9, φύλλο 121:

«…Το Σάββατο στις 22 τού ίδιου μήνα [Φεβρουαρίου], τη μέρα που γιορτάζεται η γιορτή τής καθέδρας τού Αγίου Πέτρου [δηλαδή η γιορτή τής καθέδρας τού Αγίου Πέτρου στην Αντιόχεια] η Αγιότητά του τέλεσε θεία λειτουργία στον Άγιο Πέτρο και παρέλαβε στέμμα από … τον σεβασμιότατο καρδινάλιο Ιννοτσέντσο [Τσίμπο]. Στις 24 τού ίδιου μήνα, που γιορτάζεται η γιορτή τού Αγίου Αποστόλου Ματθαίου, η Αγιότητά του άνοιξε την Πύλη τού Ιωβηλαίου»

(…Die Sabati XXII eiusdem [mensis Februarii] quo celebratur festus catedre Sancti Petri Sanctitas Sua celebravit missam in Sancto Petro et accepit coronam ab… reverendissimo Innocentio [Cibo] cardinali. Die lune XXIIII eiusdem quo celebrabatur festus Sancti Matthie Apostoli Sanctitas Sua aperuit Portam Iubilei).

Για την «υπόθεση τού Ιωβηλαίου» (negotium Ιubilaei) και το καθυστερημένο άνοιγμα τής Αγίας Πύλης (Porta Santa), πρβλ. τα Βατικανά Lettere di principi, τομ. XVI, φύλλο 452, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

Για την τελετή που συνόδευε το άνοιγμα τής Αγίας Πύλης (Porta Santa) από την εποχή τού Αλεξάνδρου ΣΤ’, βλέπε Herbert Thurston, The Roman Jubilee, Λονδίνο, 1925, σελ. 43 και εξής, που παρέχει [απέναντι από τη σελ. 54] εικόνα τού επενδεδυμένου με ασήμι σφυριού τού ιωβηλαίου, η οποία αποδίδεται στον Benvenuto Cellini, το οποίο χρησιμοποίησε ο Ιούλιος Γ’ στις 24 Φεβρουαρίου 1550. Το βιβλίο αυτό είναι σύντμηση εκείνου τού Thurston, The Holy Year of Jubilee, Λονδίνο, 1900.

[←68]

Panvinio, Sleidan και Dandolo, στο Merkle, Conc. Trident., ΙΙ, 147-48 και σημείωση 4, Pastor, Gesch. d. Päpste, VΙ (ανατυπ. 1957), 38-40, 47-55 και βλέπε ιδιαίτερα την αναφορά τού Ματτέο Ντάντολο προς την Ενετική Γερουσία στις 20 Ιουνίου 1551, μετά την επιστροφή του από τη Ρώμη στον Eugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. III (1846), σελ. 354-56.

[←69]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 157-61, 174-75. O Μπαλντουΐνο ντελ Μόντε κατοικούσε στα Διαμερίσματα Βοργία [στο ίδιο, ii, 183, εγγραφή στις 23 Ιουλίου 1550]. Για τις παραχωρήσεις από τον Ιούλιο Γ’ θέσεων κυβερνητών (gubernia) στον αδελφό του και στους ανηψιούς του σημειώστε στο ίδιο, σελ. 184, εγγραφή στις 28 Ιουλίου. Ο άσωτος Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε θα εύρισκε τη ζωή δύσκολη υπό τούς Παύλο Δ’ και Πίο Δ’ και πέντε χρόνια μετά τον θάνατο τού «θείου» του Ιουλίου ο Ιννοτσέντσο φυλακίστηκε από τον Πίο Δ’ (το 1560). Στη συνέχεα διέφυγε από τη Ρώμη στη Φλωρεντία και τη Βενετία, σύμφωνα με την αναφορά που κυκλοφορούσε στη Ρώμη (στις 14 Αυγούστου 1565):

«Από τη Ρώμη είναι γνωστό ότι ο καρδινάλιος ντελ Μόντε, αφότου διέφυγε από εδώ στη Φλωρεντία, μη όντας πολύ ασφαλής εκεί, διέφυγε και πάλι και ήλθε στη Βενετία».

(Per Roma è fama che il cardinal de Monte poi che di qua fuggi a Firenze, non tenendosi troppo sicuro là, di nuovo è fuggito et venuto a Ventetia [sic])

Avisi delli avenimenti del mondo per l’ anno 1565, στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1041, φύλλο 72, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←70]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 162-65.

[←71]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 179.

[←72]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 166-81.

[←73]

Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλο 101 (121)]: «…ότι έχει επιβληθεί στην ενδοχώρα ενίσχυση εκατό χιλιάδων δουκάτων» (…che ‘l sia imposto uno sussidio de ducati cento mille alla terra ferma).

[←74]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 183, εγγραφή στις 19 Ιουλίου 1550 και πρβλ. στο ίδιο, ii, 188 εγγραφή στις 27 Αυγούστου.

[←75]

Βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 11, περιοχή σημ. 149-150.

[←76]

Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 287 90, μεταφρ. J.J. Hellert, Hist. de l’ empire ottoman, vi (1836), 16-19, 88 και εξής και βλέπε ιδιαίτερα Og. Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović, genannt Martinusius, Βιέννη, 1881, σελ. 74 και εξής.

Στις 3 Οκτωβρίου 1550 η μετά από αυτήν ο σουλτάνος Σουλεϊμάν έγραψε στον δόγη Φραντσέσκο Ντονά, αναγνωρίζοντας τη χαρά (sommo letitia) που είχε εκφράσει επίσημα ο Κατερίνο Ζένο, ο απεσταλμένος τής Δημοκρατίας στην Πύλη, για τις οθωμανικές νίκες στην Περσία και για την ασφαλή επιστροφή τού σουλτάνου από την εκστρατεία. Μεγαλύτερου ενδιαφέροντος για τον Σουλεϊμάν ήταν πιθανώς το γεγονός ότι ο Ζένο είχε φέρει τα 8.000 δουκάτα τής ετήσιας «σύνταξης» για το νησί τής Κύπρου [Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, τώρα στη Busta 2]. Η επιστολή τού δόγη έχει ημερομηνία «3^η δεκάδα τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 937» (III dec. Ramadan. A.H. 957), «γραμμένη στην Κωνσταντινούπολη τις τελευταίες ημέρες τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 956, που είναι το έτος 1549» (data in Constantinopoli alli ultimi della luna di Ramazan 956, ciò è nell’ anno 1549). Η επιστολή ήταν «μεταφρασμένη από μένα, τον Ματτίο Μαρουτσίνι» (tradotta per me Matthio Marucini), ενώ στο πίσω μέρος τής επιστολής υπάρχει η σημείωση «γράφηκε το 957, που είναι το έτος … 1549(!)» (datta li 957, ciò è … 1549(!)).

Όμως, όπως έχουμε δει, ο Σουλεϊμάν δεν είχε επιστρέψει στην Ισταμπούλ μέχρι τις 21 Δεκεμβρίου 1549 και έτσι η επιστολή που μετέφρασε ο Ματτίο Μαρουτσίνι δεν ήταν δυνατό να έχει ημερομηνία «3η δεκάδα τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 937» (=21-30, ix, 956-13), δηλαδή 22 Οκτωβρίου 1549, όταν ο Σουλεϊμάν δεν είχε ακόμη επιστρέψει στον Βόσπορο. Tρία άλλα έγγραφα στο ίδιο δείχνουν ότι ο Κατερίνο Ζένο βρισκόταν στην τουρκική πρωτεύουσα τον Σεπτέμβριο τού 1550, έχοντας παραδώσει στην Πύλη την κυπριακή «σύνταξη», δηλαδή

«γραμμένη την 21η ημέρα τού μήνα Ραμαντάν έτους 957, που έρχεται να είναι το χιλιοστό χριστιανικό τού μήνα Σεπτεμβρίου 1550. Στην Κωνσταντινούπολη. Μεταφράστηκε από τον διερμηνέα Μικιέλ Μέμπρε».

(scritta a dì 21 della luna de Remasan 957, che vien a esser millesimo Christiano nel mese de settembre 1550. In Constantinopoli. Tradorto per Michiel Membre interprete)

Αντίθετα με τα γραφόμενα στο κείμενο, η 21^η τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 957 δεν πέφτει τον μήνα Σεπτέμβριο τού 1550, αλλά στις 3 Οκτωβρίου.

[←77]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 6-7 (26-27)]: «Εt quanto alla dimanda che la [Beatitudine del pontefice] vi ha fatto circa li figlioli del Signor Turco, vi dicemo che Mustafa è il primo, il qual tien nella Amasia. Il secondo è Sultan Selim, che è in Andrinopoli, del qual fa mention il summario che vi mandamo, et è figliolo della presente soltana ditta la Rossa [Roxelana], della qual non è nato Mustafa. Il terzo, Soltan Baiesit, qual tien a Cogna in la Caramania, et il quarto Sultan Giangir, il qual sta con il padre, nati etiam questi doi della ditta soltana presente, il che vi dicemo acciò con la occasione lo possiate dir a soa Sanctità per intelligentia soa».

[←78]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 83 (103), 103 (123), 129 (149), 163 (183), 165-166 (185-186), 173 (193), 197 (217) και Reg. 68, φύλλα 11 (31), 60-61 (80-81), 65 (85), 70 (90), 79 (99), 100 (120), 101 (121), 117 (137), 121 (141), κλπ., όπου η τελευταία αναφορά υπαινίσσεται επίσης τουρκικό δώρο προς τη Βενετία.

[←79]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλo 70 (90), επιστολή προς Ντάντολο με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1550.

[←80]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 17-18 (37-38), 20 (40), 22 (42).

[←81]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 50-51 (70-71)]:

«Έχουν γίνει πολλές φορές με τις συμβουλές μας διαφορετικές προβλέψεις σχετικά με τις υποθέσεις των παπιστών, όπως απαιτούν οι περιστάσεις τής εποχής, και επειδή αυτή τη στιγμή είναι γνωστό ότι είναι αναγκαίο ότι πρέπει να γίνουν ακόμη περισσότερα προς όφελος των υποθέσεών μας, δεν θα παραλείψουμε αυτές τις ημέρες να φροντίσουμε με κάθε ταχύτητα, γι’ αυτό αποφασίζεται ότι: Με την εξουσία αυτού τού συμβουλίου ψηφίζεται ότι εφεξής οποιοσδήποτε είναι πατέρας, αδελφός, γιος ή γαμπρός καρδινάλιου ή επισκόπου που δεν διαμένει στην επισκοπή του δεν θα μπορεί πια να συμμετέχει στο κολλέγιό μας, ενώ η παρούσα απόφαση δεν θεωρείται εγκεκρμένη, πριν εγκριθεί και δημοσιευτεί από το Μεγάλο Συμβούλιό μας»

(Sono stà fatte per i consegli nostri in più fiate diverse provisione circa le cose dei papalisti secondo che le occorentie di tempi hano ricercato, et perchè al presente si conosce esser bisogno de doversene far anco de maggiori per beneficio delle cose nostre non se die mancar de provederli con ogni celerità, et però: L’anderà parte che per auttorità de questo conseglio sia preso che de caetero alcuno che sia padre, fratello, figliolo o zenero di alcun cardinale o di vescovo che non facci la residentia al suo vescovato non possi più esser del collegio nostro, et la presente parte non se intendi presa se la non serà etiam posta et presa nel nostro mazor conseglio).

Η Γερουσία επέστρεψε στο ζήτημα την επόμενη μέρα (11 Ιουλίου), όταν έγινε προσπάθεια να καταψηφιστεί η πρόταση, η οποία επίσης απέτυχε: «τίποτε δεν αντιβαίνει στην ισχύ τού νόμου στο θέμα τής λήψης απόφασης, αλλά θα ρυθμιστεί σε επακόλουθο συμβούλιο των νομοθετών» (nihil captum virtute legis in materia deliberativa, sed ponetur in subsequenti consilio rogatorum). Αναποφάσιστες ψήφοι στις 18 Ιουλίου οδήγησαν στο συμπέρασμα, «ότι το θέμα αυτό προς το παρόν αναστέλλεται και αναβάλλεται» (che essa materia sia pro nune sospesa et differita).

[←82]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 67 (87). Ο Τούρκος απεσταλμένος, που βρισκόταν στη Βενετία στα τέλη Ιουλίου και στις αρχές Αυγούστου 1550, είχε ζητήσει ένα κόκκινο ένδυμα (una veste di scarlato) για τον Μεχμέτ πασά, τον μπεηλέρμπεη τής Ελλάδας, το οποίο στελνόταν επίσης με το πλοίο Αλμπέρτα υπό τη σφραγίδα τού Αγίου Μάρκου (bolla di San Marco). Η Σινιορία δεν είχε θελήσει να δώσει το κόκκινο ένδυμα στον Τούρκο απεσταλμένο, θεωρώντας ότι αυτό θα ήταν κακή πρακτική, αφού ο βαΐλος θα έπαιρνε σύντομα το ένδυμα, «που μάς λένε ότι είναι έξοχο και ωραίο» και «θα το κρατούσε μέχρι να στείλει ο μπεηλέρμπεης κάποιον για να το πάρει» [στο ίδιο]. Κι άλλα δώρα σε ενδύματα στέλνονταν με το πλοίο Αλμπέρτα [στο ίδιο, φύλλο 73 (93)].

[←83]

Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, περιοχή σημ. 9-10.

[←84]

Sen. Secreta, Reg. 65 (Μαρτίου 1546-1548), φύλλα 51-52 (72-73) και βλέπε Reg. 68 (Μαρτίου 1552-1554), φύλλα 108 (128), 112 (132).

[←85]

Alberto Guglielmotti, La Guerra dei pirati e la marina pοntificia dal 1500 al 1560, 2 τόμοι, στο Storia della marina pοntificia, τόμοι III-IV, Ρώμη, 1886-87, IV, 87-94.

[←86]

Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλο 49 (69) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 7 (27), 24 (44), 26 (46), 31-32 (51-52), 35 (55), 48 (68), 58 και εξής (78 και εξής) και αλλού, για τις πειρατείες τού Ντραγκούτ Ρέις και τού γένους του.

[←87]

Στις 22 Ιουνίου (1549) η Γερουσία έγραψε «μόνο μεταξύ μας» για τις ενοχλητικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε το κράτος κάθε χρόνο, προσπαθώντας να εξασφαλίσει την παραχώρηση των κληρικών φόρων δεκάτης και στη συνέχεια να τούς συλλέξει [Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλο 98 (118)]. Για τη Βενετία και τούς κληρικούς φόρους δεκάτης βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 12, περιοχή σημ. 95-99 και αλλού.

[←88]

Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλο 65 (85):

«…όντας το κράτος μας προπύργιο για τον χριστιανισμό, όπου όλα γίνονται από εμάς με μεγάλο και έτοιμο πνεύμα για το γενικό καλό».

(…essendo il stato nostro antimural alla Christianità, et il tutto si fa da noi con largo et pronto animo ad universal commodo)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 66-67 (86-87), 69-70 (89-90) για τις εκτεταμένες προετοιμασίες που έκανε ο Ντραγκούτ στο νησί «Zerbi», δηλαδή στη Τζέρμπα [φύλλα 73 (93), 74 (94), 78-79 (98-99), 101 (121), 103-104 (123-124) και αλλού].

[←89]

Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλα 76 (96), 79 (99), 81 (101). Στις 12 Απριλίου 1549 ο δόγης και η Γερουσία έγραφαν στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ:

«Έχει γραφεί την προηγούμενη μέρα στον εκπρόσωπό μας στη Ρώμη, ότι ο ηγούμενος τής Λομβαρδίας, αδελφός τού καρδινάλιου τής Σάντα Φιόρα, ανηψιός τού πάπα, εξόπλισε τρεις γαλέρες για να πάει με αυτές σε πορεία, ενώ έγραψε επίσης ότι έχει κάνει ό,τι μπορούσε για να μετακινήσει αυτόν τον ηγούμενο από τον προαναφερθέντα σκοπό»

(Havendone scritto li giorni preteriti l’orator nostro residente a Roma che ‘l prior de Lombardia, fratello del cardinal Santa Fior, nepote del Papa, armava galee tre per andar con quelle in corso, ne scrisse etiam che ‘l haveva fatto ogni officio per remover esso prior dal effetto preditto)

[στο ίδιο, φύλλο 79 (99)].

[←90]

Στο ίδιο, Reg. 66, φύλλα 106 (126), 108-109 (128-129), 115 (135).

[←91]

Στο ίδιο, Reg. 66, φύλλα 79-80 (99-100).

[←92]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 2-3 (22-23), 9 (29), 15 (35), 24 (44), 30 (50).

[←93]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 52 (72), επιστολή προς τον επιστάτη (provveditore) με ημερομηνία 21 Ιουλίου 1550. Στις 26 Ιουλίου Tούρκος απεσταλμένος (uno chiaus) έφτασε στη Βενετία, για να εξηγήσει τη νέα θέση τού Ντραγκούτ. Η Γερουσία συμφώνησε να μην επιτίθεται στον Ντραγκούτ, αρνούμενη ότι είχε οποιαδήποτε συνεργασία με τον αυτοκρατορικό στόλο υπό τις διαταγές τού Αντρέα Ντόρια και ενημέρωσε τον βαΐλο στην Ισταμπούλ ότι είχαν δώσει εντολή στον επιστάτη τού στόλου να μην προχωρήσει εναντίον τού Ντραγκούτ, παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε προκαλέσει στην ενετική ναυτιλία,

«έτσι ώστε, αν ο Ντραγκούτ δεν επιτεθεί στις υποθέσεις μας, δεν θα δεχτεί επίθεση από εμάς»

(talmente che se Drogut non offenderà le cose nostre, lui non serà offeso da noi)

[στο ίδιο, φύλλα 54-55 (74-75), επιστολή προς τον βαΐλο με ημερομηνία 31 Ιουλίου και πρβλ. φύλλα 58 και εξής (78 και εξής), 117 (137)].

Ο Tούρκος απεσταλμένος έφυγε από τη Βενετία στις 12 Αυγούστου [φύλλο 64 (84)]. Για τον Ντραγκούτ σημειώστε επίσης Charrière, Négociations, ii, 116-17, 123, 131, 141-42, 146, 147-48 και αλλού. Ο Ενετός βαΐλος Αλβίζε Ρενιέρ είχε μόλις τακτοποιήσει μια διένεξη στη δαλματική μεθόριο με τούς Τούρκους, οι οποίοι προφανώς επέστρεψαν σαρανταοκτώ μικρά χωριά στην περιοχή τής Ζάρας (Ζάνταρ), για το οποίο βλέπε Simeon Ljubic (επιμ.), Commissiones et Relationes venetae, ii (Ζάγκρεμπ, 1877), αριθ. XXXV, σελ. 186-87 (Monumenta Spectantia Historiam slavorum meridionalium, VIII. Ο Ρενιέρ διορίστηκε στη συνέχεια δούκας τού Χάνδακα (Candia).

[←94]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, agenti e corrispondenti all’ estero, Roma, Busta 48, αριθ. 283-ΙΙ/18-19, 21, 25-26. Με επιστολές στις 2 Αυγούστου (1550) από Βενετία, τις οποίες ανακοινώσεις (avvisi) ο Γκράντι έστειλε επίσης στον δούκα τής Φερράρας στις 16 τού μηνός,

«ακούγεται ότι ένας Τούρκος πρεσβευτής είχε πάει στη Βενετία, ενώ θεωρείται ότι δεν είχε πάει για άλλο σκοπό, παρά μόνο για να ενημερώσει αυτή τη Σινιορία για την είσοδο τού Ντραγκούτ στην υπηρεσία τού Άρχοντα Τούρκου με τον τίτλο τού σαντζακμπέη τής Μπαρμπαριάς…. πράγμα που ακούστηκε την άλλη μέρα»

(se intende che uno ambasciator turco era andato a Vineggia et si pensava che non ad altro effetto se non per ragguagliare quella Signoria della condotta di Dragut alli servitii del Signore Turco con titolo di sangiaco di Barbaria …. che se intesero l’altro dì)

[στο ίδιο, Busta 48, αριθ. 283-ΙΙ/ 25]. Στο αριστερό περιθώριο υπάρχει σημείωση ότι «αυτή την ανακοίωση δεν την πιστεύουν πολλοί» (questo aviso non si crede da molti), αλλά ίσχυε απολύτως.

Τον Μάρτιο τού 1550 ένας Tούρκος απεσταλμένος είχε έρθει στη Βενετία, για να φέρει στη Σινιορία την ανακοίνωση τού δόγη για τις περσικές νίκες του [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 9-10 (29-30)]. Στις αρχές Οκτωβρίου 1550 Σουλεϊμάν έγραψε στον δόγη Φραντσέσκο Ντονάτο (Ντονά), σε αναγνώριση τής χαράς την οποία έχει εκφράσει επισήμως ο Κατερίνο Ζένο, ο ειδικός απεσταλμένος τής Δημοκρατίας στην Ισταμπούλ, για τον Οθωμανικό θρίαμβο στην Περσία και για την ασφαλή επιστροφή τού σουλτάνου από την εκστρατεία [στο ίδιο, Documenti turchi, κείμενο τουρκικού φιρμανιού με ημερομηνία «3η δεκάδα τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 937» (III dec. Ramadan, A.M. 957), δηλαδή 3-12 Οκτωβρίου 1550]. Όπως έχει επίσης σημειωθεί πιο πάνω, άλλος Tούρκος απεσταλμένος είχε εμφανιστεί στη Βενετία στα τέλη Ιουλίου 1550, για να πληροφορήσει τη Σινιορία για τη νέα θέση τού Ντραγκούτ στο τουρκικό καθεστώς [Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 64 (74)]. Είναι φυσικά ο δεύτερος εκείνος στον οποίο αναφέρεται ο Γκράντι στην επιστολή του τής 16^ης Αυγούστου προς τον Έρκολε ντ’ Έστε.

[←95]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 61 (81), επιστολή τής Γερουσίας προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 12 Αυγούστου 1550:

«Για την πολιορκία τής Αφρικής δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο, εκτός από το ότι ο πρίγκηπας Ντόρια συνεχίζει την πολιορκία και έχει επίσης στείλει μερικές γαλέρες στη Νάπολη για να πάρουν ανθρώπους και πυρομαχικά, ενώ εκείνοι που βρίσκονται μέσα θεωρείται ότι είναι έτοιμοι για άμυνα. Για τον Ντραγκούτ Ρέις που αναχωρεί από τη Μεσσίνα στις 12 Ιουλίου, ακούσαμε ότι στις 8 τού μηνός αυτός ο Ντραγκούτ βρισκόταν πάνω από τη Μεσσίνα με 13 σκάφη…»

(Della obsedione di Affrica altro non havemo inteso salvo che ‘l Principe Doria continua l’obsidione et ha mandato anchora alcune galee a Napoli a tuor gente et monitione, et quelli de dentro se intende che sono pronti alla defesa. De Drogut Rays per uno che parte da Messina a 12 luio intendemo che alli 8 esso Drogut era sopra Messina con 13 velle…).

[←96]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 65 (85).

[←97]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 48, αριθ. 283-II/36.

[←98]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 192, εγγραφή στις 22 Σεπτεμβρίου 1550: «…ο Ντραγκούτ Ρέις, τρομερός πειρατής στις περιοχές μας» (… Dragut Rays, pyrata nostris regionibus formidabilis). Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 123, 124-26.

[←99]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 48, αριθ. 283-ΙΙΙ/l.

[←100]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 70 (90). Στις 19 Νοεμβρίου 1550 η Γερουσία είχε να στείλει πιο λεπτομερή πληροφορία στον νέο βαΐλο Μπερνάρντο Ναβαγκέρο, που είχε αντικαταστήσει τον Αλβίζε Ρενιέρ στην Ισταμπούλ:

«…Μετά την κατάληψη τής Αφρικής, για την οποία ενημερωθήκατε από τη δική μας [επιστολή] τής 3ης Οκτωβρίου, παρέμεινε σε αυτή τη χώρα ένας γιος τού αντιβασιλέα τής Σικελίας, με μικρό αριθμό ανδρών για προστασία της, επιβλεποντας την οχύρωσή της. Ο πρίγκηπας Ντόρια, ο οποίος έφυγε από την Αφρική με 20 γαλέρες για να πάει και να ξαναβρει τον Ντραγκούτ Ρέις και μη έχοντας μπορέσει να τον ξαναβρεί λόγω αντίθετων ανέμων, κατευθύνθηκε με τον στόλο στη Νάπολη, όπου έφτασε στις 25 Οκτωβρίου με 35 γαλέρες, έχοντας αφήσει 12 στο Τράπανι για την αντιμετώπιση των αναγκών τής Αφρικής, ενώ οι γαλέρες τής Θρησκείας τής Ρόδου, [δηλαδή των Ιπποτών τής Μάλτας] έχουν παραμείνει στο Παλέρμο. Ο προαναφερθείς πρίγκηπας έφυγε από τη Νάπολη στις 2 αυτού τού μήνα [2 Νοεμβρίου] με 17 γαλέρες, αφήνοντας τις άλλες στη Νάπολη και έχει φτάσει στη Γένουα. Για τον Ντραγκούτ Ρέις δεν έχουμε άλλα νέα, πέρα από το ότι, όταν ο πρίγκηπας Ντόρια ήταν στο Τράπανι, είχε ειδοποίηση ότι βρισκόταν πάνω από την Αφρική με 16 σκάφη, και ότι είχε πυρπολήσει τρία άδεια γενουάτικα πλοία, τα οποία από τη φουρτούνα είχαν βγει στη στεριά, ενώ με τις τελευταίες ειδοποιήσεις λέγεται ότι πήγε να διαχειμάσει στη Τζέρμπια»

(… Dapoi la presa di Affrica, la quale havrete intesa dalle nostre (lettere) de 3 octobrio, è rimasto in quella terra un figliolo del vicerè de Sicilia cum qualche numero di gente per la sua custodia, attendendo a fortificarla. Il Principe Doria, il qual partì d’Affrica con 20 galee per andar a ritrovar Drogut Rays, non lo havendo potuto ritrovar per li tempi contrarii, è venuto con l’armata verso Napoli, dove gionse a 25 di ottobre con galee 35, havendone lassate in Trapani XII per proveder alli bisogni di Affrica, et le galee della Religion de Rhodi sono restate a Palermo. Il principe prefato partì da Napoli a 2 del instante con 17 galee, lassate le altre a Napoli, et è zonto a Zenoa. De Drogut Rays non habbiamo altra nova salvo che essendo il Principe Doria a Trapani hebbe aviso che ‘l era sopra Affrica con XVI velle, et che ‘l haveva brusato tre nave vuode zenoese, lequale per fortuna havevano dato in terra, et per ultimi avisi si dice che ‘l è andato ad invernar al Zerbi)

[στο ίδιο φύλλο 76 (96) και σημειώστε φύλλα 90 (110), 105 (125)].

[←101]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 9, φύλλο 169:

«Στον Άγιο Πέτρο: στη Ρώμη, την Παρασκευή 3 Οκτωβρίου 1550 έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο συνέβη το εξής: Ο αγιότατος πατέρας μας μίλησε για τη νίκη που επιτεύχθηκε στην Αφρική από τούς αυτοκρατορικούς στρατιώτες και επιπλέον διέταξε να γίνουν ικεσίες στις εκκλησίες τής πόλης και λειτουργία στη βασιλική τού Αγίου Πέτρου, χοροστατούντος τού σεβασμιότατου τού Σαντιάγκο ντε Κομποστέλλα, με τη συμμετοχή τής Αγιότητάς του και άλλων αιδεσιμότατων καρδιναλίων…»,

(Apud Sanctum Petrum: Rome die Veneris III Octobris 1550 fuit consistorium in quo hec acta: Sanctissimus dominus noster fecit verbum de victoria habita in Affrica a militibus Cesareis et propterea iussit fieri supplicationes in ecclesiis urbis et missam in basilica Sancti Petri per reverendissimum Compostellanum celebrari in qua Sua Sanctità et ceteri reverendissimi interessent…),

κείμενο που εμφανίζεται επίσης στο Acta Vicecancellarii, Reg. 7, φύλλο 76.

[←102]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 194, εγγραφή στις 5 Οκτωβρίου 1550.

[←103]

Πρβλ. Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Roma, Busta 49, αριθ. 283-1V/2.

[←104]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, ete., Roma, Busta 49, αριθ. 283-V/10-11, έγγραφα με ημερομηνία 23 και 25 Απριλίου 1551 και Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 87, φύλλο 116 (136). Ο Χουάν ντε Βέγκα ήταν διοικητής των χερσαίων δυνάμεων (Caesarei exercitus generalis dux) στην εκστρατεία τού Ντόρια εναντίον τής Μαχντία [Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 196]. Ο Βέγκα έστειλε αργότερα στον πάπα διάφορα λάφυρα από τη νίκη στη Μαχντία [στο ίδιο, ii, 214].

Για τις δοκιμασίες τού Ντραγκούτ από τον Σεπτέμβριο τού 1550 μέχρι τον Απρίλιο τού 1551 βλέπε Chas.-Félix Monchicourt, «Episodes de la carrière tunisienne de Dragut. I: Dragut dans l’ Oued-Gabès et contre Gafsa (hiver 1550-1551)», στο Revue tunisienne, XXV (αριθ. 125, Ιανουάριος 1918), 35-43 και «Episodes…. II: Le Stratagème de Dragut à El-Kantara de Djerba (avril 1551)», στο ίδιο, αριθ. 128 (Ιούλιος 1918), 263-73. Το δεύτερο άρθρο περιγράφει τούς τρόπους που χρησιμοποίησε ο Ντραγκούτ για να ξεφύγει από τη λαβή τού Ντόρια τον Απρίλιο τού 1551 στην περιοχή τού νησιού τής Τζέρμπα. Για τον Ντραγκούτ σημειώστε επίσης τα σχόλια τού Μπερνάρντο Ναβαγκέρο, βαΐλου στην Ισταμπούλ, στην αναφορά του προς την Ενετική Γερουσία τον Φεβρουάριο τού 1553 [Euugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά III, τομ. Ι (Φλωρεντία, 1840), σελ. 69, 70-71].

[←105]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 66, φύλλα 88-89 (108-109) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 91-92 (111-112) με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1549 και φύλλα 94 και εξής (114 και εξής) με ημερομηνία 13 Ιουνίου. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1548 η Γερουσία είχε απευθύνει δύο τουλάχιστον επιστολές στον βαΐλο [στο ίδιο, φύλλα 43-44 (63-64)], την πρώτη από τις οποίες δεν θα ήθελαν να δει η τουρκική κυβέρνηση. Αναφερόταν σε επιστολές που είχαν σταλεί προηγουμένως από την Πύλη στη Γερουσία, αλλά ο βαΐλος τις είχε παρακρατήσει και ξαναγράψει σε εκείνη που αυτός θεωρούσε ως πιο αποδεκτή μορφή. Aρχικά η Γερουσία δεν ήταν ικανοποιημένη με τη δική του εκδοχή, αλλά αργότερα κατάλαβε τον λόγο.

Η δεύτερη επιστολή τής 28^ης Σεπτεμβρίου αναφερόταν στις δραστηριότητες των Γάλλων και των φιλο-αυτοκρατορικών, καθώς και σε γεγονότα στο Μιλάνο, τη Ρώμη και αλλού. Οι Ενετοί δεν θα ήθελαν να μαθευτεί αυτή η επιστολή από τούς Γάλλους ή τούς Αψβούργους, γιατί αποκάλυπτε τον τρόπο με τον οποίο η Βενετία υπηρετούσε την Πύλη.

[←106]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 90-91 (110-111) και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 95 (115), 100 (120), 108 και εξής (128 και εξής), 122 και εξής (142 και εξής), 169 και εξής (189 και εξής.

[←107]

στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 102 (122).

[←108]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 107 (127), αλλά αναπόφευκτα προέκυψε κάποια δυσκολία προσπαθώντας να συλλέξουν δύο φόρους δεκάτης σε ένα έτος [στο ίδιο, φύλλο 121 (141)]. Την 1^η Μαΐου 1551 η Γερουσία ενέκρινε πρεσβευτική αποστολή τού Νικκολό ντα Πόντε, για να αντικαταστήσει τον Ντάντολο ως εκπρόσωπος τής Δημοκρατίας στην παπική κούρτη [φύλλα 111-113 (131-133)].

[←109]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 222, εγγραφή στις 4 Απριλίου 1551 και σημειώστε γενικά Georg Kupke (επιμ.), Nuntiaturberichte aus Deutschland, I-12 (Βερολίνο, 1901, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968), σελ. 41, 45, 85, 153, 178, 184, 269-70 για την τουρκική απειλή στην Ιταλία το 1551-1552, ενώ η Σύνοδος τού Τρεντ βρισκόταν σε εξέλιξη.

[←110]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 193, 198, 199, 200-1, 209, 211, 216-17, 218, 223-27. Το κείμενο τής βούλλας με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1550 «Με την αφαίρεση» (Cum ad tollenda), η οποία συγκαλούσε τη σύνοδο στο Τρεντ, υπάρχει στους A. Postina, St. Ehses, J. Birkner και Th. Freudenberger (επιμ.), Concilium Tridentinum, VII-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1961), αριθ. 4, σελ. 6-8, «εκδόθηκε στη Ρώμη … δέκα μέρες πριν από τις Καλένδες Δεκεμβρίου» (datum Rome… decimo octavo Kalendis Decembris), από τα πρακτικά τής Συνόδου που συγκέντρωσε ο Massarelli το 1551-1552. Πρβλ. γενικά Max Lossen (επιμ.), Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden (1538 bis 1573), Λειψία, 1886, αριθ. 70, σελ. 76, Pastor, Hist. Popes, xiii, 77-92, 99 και εξής και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 59-70, 74 και εξής, Hubert Jedin, Geschichte des Konzils von Trient, III (1970), 223-41, 244 και Carl Erdmann, «Die Wiedereröffnung des Trienter Konzils durch Julius III», Quellen und Forsehungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, xx (1928-29), 238-317, που παρέχει τα κείμενα δεκαεννέα εγγράφων (κυρίως επιστολών) από τις 25 Απριλίου 1550 μέχρι τις 20 Απριλίου 1551, με κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τούς φόβους, τις επιθυμίες και τις μηχανορραφίες εκείνων που συμμετείχαν στο άνοιγμα τής δεύτερης περιόδου τής Συνόδου.

Η βούλλα τής 14^ης Νοεμβρίου 1550 υπάρχει επίσης στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1550, αριθ. 21 και (με λάθος ημερομηνία octavo Kal. Decembri, 24 Νοεμβρίου) μεταξύ των εγγράφων τού πρώτου έτους τής παπικής θητείας τού Ιουλίου Γ’ στο Magnum bullarium Romanum, iv-1 (Ρώμη, 1744, ανατυπ. Γκρατς, 1965), αριθ. XI, σελ. 277-78. Για το εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 14^ης Νοεμβρίου (1550), στο οποίο η βούλλα σύγκλησης

«που εγκρίθηκε, επαινέθηκε και ψηφίστηκε όχι μόνο με ομοφωνία, αλλά επίσης με επιδοκιμασία και χαρά από όλους τούς αιδεσιμότατους καρδιναλίους, χωρίς καμία διαφωνία»

(approbata et laudata et ottenuta non solamente con consenso, ma ancora con plauso et letitia di tutti li reverendissimi cardenali, nemine discrepante),

βλέπε Εrdmann [ό. π., αριθ. XIV, σελ. 306-7], επιστολή τού Τζιρολάμο Νταντίνο προς Σεμπαστιάνο Πιγκίνο, γραμμένη στη Ρώμη τη μέρα τού εκκλησιαστικού συμβουλίου.

[←111]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 227-36. Η βούλλα τής 4^ης Μαρτίου 1551, που διόριζε τούς Κρεσέντσι, Πιγκίνο και Λιππομάνο προέδρους τής Συνόδου, παρέχεται στο Conc. Trident., VII-1 (1961), αριθ. 8, σελ. II. Tα πρακτικά τής 11^ης συνεδρίασης τής Συνόδου δημοσιέυονται στο ίδιο, VII-1, 31-41, όπου ο Massarelli παρέχει τα ονόματα έντεκα εκκλησιαστικών ανδρών (viri eeclesiastici) και εικοσιτεσσάρων κοσμικών, ευγενών και βαρώνων (saeculares, nobiles et barones) που συμμετείχαν στη συνεδρίαση [σελ. 34-35], οι οποίοι κατάλογοι πιθανώς δεν είναι συμβατοί με τη δήλωσή του στο ημερολόγιο [στο ίδιο, ii, 228-29], ότι υπήρχαν επτά διδάσκαλοι τής θεολογίας και επτά βαρώνοι και ευγενείς (barones et nobiles) παρόντες κατά την 11^η συνεδρίαση, την 1η υπό τον Ιούλιο Γ’ (prima sessio… sub Ιulio III). Πρβλ. την επιστολή τού Κρεσέντσι τής 1^ης Μαΐου (1551) από το Τρεντ προς τον παπικό γραμματέα Τζιρολάμο Νταντίνο, επίσκοπο τής Ίμολα, στο G. Buschbell, Conc. Trident., XI (1937), αριθ. 444, σελ. 626-28 και Jedin, Konzil von Trient, iii, 245-46.

[←112]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 238-40. Προφανώς δεν πήρε δεκατρείς ημέρες (4-17 Ιουλίου) για να μεταφερθεί η επιστολή τού Μπεκκαντέλλι από τη Βενετία στο Τρεντ. Την είχε στείλει στη Ρώμη, απ’ όπου στάλθηκε αντίγραφο στο προεδρείο τής Συνόδου. Πρβλ. Lossen, Briefe von Andreas Masius (1886), αριθ. 73, σελ. 81, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Ιουλίου 1551. H τoυρκική αρμάδα είχε βρεθεί στη Σικελία, ενώ αργότερα εντοπίστηκε στα ανοιχτά τής Μάλτας. Ο βασιλιάς τής Γαλλίας είχε συμμαχήσει με τούς Τούρκους.

Κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού και τού φθινοπώρου τού 1551 οι σχέσεις τού Ιουλίου Γ’ με τον Ερρίκο Β΄ έφτασαν στο πιο χαμηλό σημείο, για το οποίο σημειώστε τη «διαμαρτυρία» (protestatio) τού Ερρίκου προς τον πάπα και τούς καρδιναλίους και τη συμβουλή του προς τούς Ελβετούς συνομόσπονδους να μη στείλουν απεσταλμένους στο Τρεντ, στο Freudenberger, Concilium tridentinum, vii, μέρος 2 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1976), τμήμα vi, αριθ. 6-7, σελ. 710-13 και βλέπε Lucien Romier, «La Crise gallicane de 1551», Revue historique, CVIII (Σεπτ.-Δεκ. 1911), 225-50 και CIX (Ιαν.-Aπρ. 1912), 27-55, ιδιαίτερα σελ. 29 και εξής.

[←113]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 240, εγγραφές στις 19, 22 και 27 Ιουλίου 1551. Όσον αφορά την τουρκική επίθεση στην Αουγκούστα, βλέπε την επιστολή τού αντιβασιλιά τής Νάπολης Δον Πέδρο ντε Τολέδο προς τον Ιούλιο Γ’, γραμμένη στη Μεσσίνα στις 19 Ιουλίου 1551, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XXI, φύλλο 415 και σημειώστε εκείνη τού Φάμπιο Μινιανέλλι προς τον Ιούλιο, γραμμένη στο Φάνο στις 23 Ιουλίου (1551) στο ίδιο, τομ. xix, φύλλο 27. O Μινιανέλλι είχε μόλις παραλάβει επιστολή τής 17^ης τού μηνός από τον Τζούλιο Κανάνο στη Ρώμη,

«με μερικές ειδοποιήσεις για τον τουρκικό στόλο, τον οποίο βλέπω ότι δεν αποσκοπεί στη Μάλτα ή την Αφρική, αλλά στα βασίλεια τής Σικελίας, τής Νάπολης και ίσως στο ίδιο το σπίτι μας [δηλαδή στην ίδια τη Ρώμη] …».

(con alcuni avvisi dell’ armata Turchesca, per li quali vedo che la non mira verso Malta o Affrica, ma a regni di Sicilia, Napoli, et forse a casa nostra…)

Ο Μινιανέλλι είχε ήδη γράψει στον Ιούλιο από τη Ματσεράτα στις 28 Ιουνίου (1551), σε απάντηση επιστολής τού τελευταίου σχετικής με προειδοποίηση που είχε απευθύνει προς την Αγία Έδρα ο Γκουϊντομπάλντο Β΄ ντέλλα Ρόβερε, δούκας τού Ουρμπίνο, ότι η Αγκώνα, το Φάνο και το Ρίμινι, όλα στην Αδριατική ακτή, βρίσκονταν ενδεχομενως σε κίνδυνο. Ο Μινιανέλλι ζητούσε να μάθει ποιους έπρεπε να φοβούνται. (Είχε αρχίσει ο «πόλεμος τής Πάρμας» ανάμεσα στον Οττάβιο Φαρνέζε, που τον υποστήριζαν οι Γάλλοι και τον Ιούλιο, που τον υποστήριζαν οι φιλο-αυτοκρατορικοί, για το οποίο βλέπε πιο κάτω). Άραγε ο κίνδυνος προερχόταν «από τη στεριά ή από τη θάλασσα;» (per mare o per terra?). Ο Μινιανέλλι δεν έβλεπε κίνδυνο από τη στεριά, ενώ οι Τούρκοι δεν θα έμπαιναν στην Αδριατική, λόγω τής συμφωνίας με τη Βενετία:

«Και προσθέτω ότι σύμφωνα με τις διομολογήσεις των Ενετών κυρίων με τον Τούρκο δεν μπορεί να είναι στον Κόλπο [δηλαδή στην Αδριατική], σε αυτές τις θάλασσες, και ότι θα ερχόταν σημάδι κάποιας συνεννόησης, μυστικής ή φανερής. Όμως η πεποίθησή μου είναι ότι ο στόλος δεν θα έρθει σε αυτές τις θάλασσες…»

(et io aggiongo che secondo le capitulationi coi signori Vinetiani il Turco non può venir nel Golfo verso questi mari, et venendo saria segno di qualche intelligentia segreta o palese. Nondimeno il creder mio è che l’armata non verrà in questi mari…)

[Lettere di principi, τομ. xix, φύλλα 21-22]. Η επιστολή τού Μινιανέλλι παρελήφθη στη Ρώμη στις 29 Ιουνίου στις 5 μ.μ. [a hore 20].

[←114]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 241-43. Τα πρακτικά τής 12^ης συνεδρίασης, τής 2^ης υπό τον Ιούλιο Γ’ (sessio secunda… sub Ιulio III), έχουν δημοσιευτεί στο Conc. Trident., VIΙΙ, 89-107. Ο αριθμός των συμμετεχόντων είχε αυξηθεί σημαντικά σε σχέση με την 11^η συνεδρίαση. Πρβλ. γενικά Jedin, Konzil von Trient, iii, 260-70 και για τα διάφορα κηρύγματα που έγιναν κατά τη διάρκεια τής δεύτερης περιόδου τής Συνόδου, καθώς και για τις ονομαζόμενες «ψήφους» (vota) ή γενικές αποφάνσεις και εκφράσεις θεολογικής γνώμης των ψηφιζόντων μελών τής Συνόδου (για την ευχαριστία, τη μετάνοια και το ύστατο χρίσμα, τη λειτουγία και τη χειροτονία), καθώς και για κάποια άλλα έγγραφα από τα χρόνια 1551-1552, βλέπε Freudenberger, Conc. Trident., VII-2 (1976), passim.

[←115]

Postina, Ehses, Birkner και Freudenberger, Conc. Trident., VII-1, 111-41 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 106 για τον κατάλογο των εικοσιέξι θεολόγων, σπό τούς οποίους δεκαοκτώ ήσαν Ισπανοί. Ο Jedin, Konzil von Trient, III, 270 αναφέρεται σε εικοσιπέντε θεολόγους, από τούς οποίους δεκαέξι ήσαν Ισπανοί και σημειώστε Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 81, που είναι ικανοποιημένος με εικοσιτέσσερις θεολόγους.

[←116]

Conc. Trident., vii-1, 143-76. Η δήλωση τού Κρεσέντσι [στο ίδιο, σελ. 143], επαναλήφθηκε από τον Πέδρο Γκερρέρο ντε Λογκρόνιο, αρχιεπίσκοπο Γρανάδας, δύο περίπου ώρες αργότερα στις 21 Σεπτεμβρίου [σελ. 147]. Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, ΙΙΙ, 273-74.

[←117]

Conc. Trident., VII-1, 192-93.

[←118]

Oι πράξεις τής 13^ης συνεδρίασης τής Συνόδου παρέχονται στο Conc. Trident., VII-1, 197-229. Tώρα πια υπήρχε μεγάλη συμμετοχή [στο ίδιο, σελ. 212-16]. Είμαι υποχρεωμένος στον Jedin, Konzil von Trient, III, 270-91.

[←119]

Conc. Trident., VII-1, 233-40.

[←120]

Conc. Trident., VII-1, 241-87 και πρβλ. στο ίδιο, XI (1937), αριθ. 485, επιστολή στις 28 Οκτωβρίου (1551) από τον αυτοκρατορικό πληρεξούσιο Φρανσίσκο ντε Βάργκας προς τον Αντουάν Περρενώ ντε Γκρανβέλ, επίσκοπο τού Αρράς (που έγινε καρδινάλιος στις δεύτερες προαγωγές τού Πίου Ε΄ στις 26 Φεβρουαρίου 1561): «Kαταναλώνει κανείς κάθε μέρα εδώ [δηλαδή στο Τρεντ], πρωί και απόγευμα, ακούγοντας τούς θεολόγους να μιλούν για το θέμα τής μετάνοιας και τού απόλυτου χρίσματος…». Ο Γκρανβέλ ήταν ο σοφότατος σύμβουλος τού Καρόλου Ε΄. Ο Βάργκας δυσφορούσε πολύ με τις παρατεταμένες θεολογικές συζητήσεις.

[←121]

Όπως έγραφε ο Βάργκας στον Γκρανβέλ από το Τρεντ στις 28 Οκτωβρίου (1551),

«…Μπορώ να σάς διαβεβαιώσω ότι ο λεγάτος έχει δηλώσει ανεπίσημα ότι ύστερα από αυτή τη συνεδρίαση δεν θα υπάρχει ζήτημα μεταρρύθμισης. … Ισχυρίζεται ότι θα χρησιμοποιήσει τον χρόνο που απομένει για την εξέταση των δογμάτων»

(… Je vous puis assurer que le légat declaré sans façon qu’ après cette session il ne sera plus question de réformation…. Il prétend qu’ on emploiera le reste du temps à l’examen des dogmes…)

[Conc. Trident., xi, αριθ. 485, σελ. 682]. Πράγματι, ο Βάργκας συνεχίζει λέγοντας [στο ίδιο]:

«Παρατηρώ πολύ καλά ότι εδώ αντιμετωπίζονται ελαφρά τα σημαντικά ζητήματα και σε μεγάλη έκταση. Αυτό αναστατώνει πολλούς ανθρώπους. Δεν βλέπω πώς μπορούμε να δώσουμε ικανοποίηση και στους Καθολικούς και στους Προτεστάντες. … Δεν μπορούμε να αντιμετωπίζουμε το μυστήριο τής Μετάνοιας χωρίς να πάρουμε στα χέρια μας και να προσδιορίσουμε εκ νέου τη διαφωνία στο ζήτημα τής δικαίωσης. … Δεδομένου ότι η Σύνοδος έχει συγκληθεί ιδιαίτερα για την επανένωση τής Γερμανίας, θα μπορούσα να ευχηθώ να αναβληθεί η απόφαση για αυτά τα ζητήματα, καθώς και για όλα τα άλλα που παραμένουν προς εξέταση, μέχρι να αφιχθούν οι Προτεστάντες. Λένε ότι είναι στον δρόμο, αλλά δεν ξέρω αν είναι δυνατό αυτό που σάς προτείνω, αφού οι διαδικασίες έχουν προχωρήσει πολύ…»

(Je remarque fort bien qu’ on traite ici légèrement des matières importantes et d’une grande étendue. Cela mécontente bien des gens. Je ne voi pas comment on pourra donner satiscaction aux Catholiques et aux Protestans. … On ne peut traiter du sacrement de pénitence sans retoucher et déterminer une seconde fois la controverse sur la justification. … Puisque le concile est particulièrement assemblé pour la réunion de l’Allemagne, je souhaiterois qu’ on suspendist la décision de ces articles, et de tous les autres qui restent à examiner, jusqu’ à ce que les Protestans soient arrivez. On dit qu’ ils sont en chemin, mais je ne sai si ce que je propose est possible, les affaires êtant si fort avancées…).

To πιο πάνω κείμενο αποτελεί γαλλική μετάφραση [παρμένη από το Michel Le Vassor, Lettres et mémoires de François de Vargas κλπ., 1^η έκδ., Άμστερνταμ, 1699, σελ. 160 και εξής] τού αδημοσίευτου ισπανικού πρωτότυπου, που υπάρχει τώρα στο Berkshire Public Record Office, Granvelle Papers, τομ. III, φύλλα 221-22, για το οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 123.

[←122]

Conc. Trident, XI, ιδιαίτερα αριθ. 481, 484-85, 489, 490, 492, 493, σελ. 676 και εξής και βλέπε Jedin, Konzil von Trient, III, 292 και εξής.

[←123]

Buschbell, Conc. Trident., xi, αριθ. 492, σελ. 691, επιστολή τού Φρανσίσκο ντε Βάργκας προς τον Αντουάν Περρενώ ντε Γκρανβέλ, γραμμένη στο Τρεντ στις 12 Νοεμβρίου 1551. Το κείμενο είναι στα γαλλικά και προέρχεται από το Michel Le Vassor, Lettres et mémoires de François de Vargas, de Pierre de Malvenda et de quelques évêques d’Espagne, touchant le Concile de Trente, traduits de l’ espagnol, Άμστερνταμ, 1699, σελ. 180 και εξής. Bλέπε Buschbell, στο ίδιο, xi, σελ. xxxiii-xxxv. To πρωτότυπο είναι στα ισπανικά και υπάρχει τώρα σην Αγγλία, στη συλλογή τού (William) Trumbull, στο Berkshire Public Record Office in Reading, Granvelle Papers, τομ. III, φύλλα 219-20, όπου κατατέθηκαν με πολύ άλλο υλικό από τη μαρκησία τού Downshire το 1954.

Για τη σχεδόν ρομαντική ιστορία αυτών των εγγράφων βλέπε H. O. Evennett, «The Manuscripts of the Vargas-Granvelle Correspondence, 1551-52», The Journal of Ecclesiastical History, XI (1960), 219-24 και ιδιαίτερα Constancio Gutierrez, «Nueva Documentacion Tridentina, 1551-1552», Archivum historiae pontificiae, I (1963), 179-240 και σημειώστε το μητρώο εγγράφων τού Gutierrez, όπου σημειώνεται η επιστολή τής 12^ης Νοεμβρίου [στο ίδιο, αριθ. 30, σελ. 219], απ’ όπου έχω πάρει την αναφορά στα Granvelle Papers, III, 219 20 που παρέχεται πιο πάνω. Ο Gutierrez αναφέρεται στη δεύτερη έκδοση τού Le Vassor [Άμστερνταμ, 1700]. O Buschbell στην πρώτη. Για τη σημασία τού βιβλίου τού Le Vassor στη διαμάχη Σάρπι-Παλλαβιτσίνο βλέπε H. Jedin, Das Konzil von Trient. Ein Überblick über die Erforschung seiner Geschichte, Ρώμη, 1948, σελ. 124-28 και για τη σταδιοδρομία τού Βάργκας βλέπε Gutierrez, Españoles en Trento, Βαγιαδολίδ, 1951, σελ. 479-95.

[←124]

Conc. Trident. VII-1, 259, γραμμές 25-26.

[←125]

Conc. Trident., vii-1, 289, 291-92 και πρβλ. Johannes Βeumer, «Ein orthodoxer Bischof auf dem Trienter Konzil», Ostkirchliche Studien, XX-1 (1971), 302-6. O επίσκοπος τού Σαν Μάρκο στη νότια Ιταλία ήταν ο Κοριολάνο ντε Μαρτοράνι, που έκανε το κήρυγμα κατά τη 14^η συνεδρίαση τής Συνόδου [Conc. Trident., VII-1, 368-71].

[←126]

Conc. Trident., VII-1, 292-340.

[←127]

Conc. Trident., vii-1, 343-63. Τώρα πια η συμμετοχή στη Σύνοδο είχε φτάσει σε σημαντικό μέγεθος [στο ίδιο, VII-1, 364-68].

[←128]

Buschbell, Conc. Trident., xi, αριθ. 512, σελ. 737.

[←129]

Conc. Trident., VII-1, 375-78.

[←130]

Conc. Trident., vii-1, 378-437. Ο Μαξιμιλιανός και η Μαρία πέρασαν τις νύχτες στις 13, 14 και 15 Δεκεμβρίου (1551) στο Τρεντ [στο ίδιο, VII-1, 405, 408-9].

[←131]

Conc. Trident., VIΙΙ-1, 438-61, 475-89. Για τα εμπλεκόμενα δογματικά ζητήματα βλέπε Erwin Iserloh, «Das tridentinische Messopferdekret in seinen Beziehungen zu der Kontroverstheologie der Zeit», στο Il Concilio di Trento e la riforma tridentina (Atti del convegno storico internazionale, Τρέντο, 2-6 Σεπτεμβρίου 1963), 2 τόμοι, Ρώμη και Φράιμπουργκ, 1965, ii, 401-39, ιδιαίτερα σελ. 414 και εξής.

[←132]

Η εντολή που είχε ο Σλάινταν ως απεσταλμένος τής πόλης τού Στρασβούργου, με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1551, υπάρχει στο Freudenberger, Conc. Trident., VII-2 (1976), τμήμα VI, αριθ. 8, σελ. 714-15. Αν και αργότερα έγινε διάσημος, ο Σλάινταν δεν φαίνεται να είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στη Σύνοδο.

[←133]

Conc. Trident., VII-1, 465-69.

[←134]

Conc. Trident., vii-1, 469-74 και σημειώστε A. von Druffel, Briefe u. Akten, ii (1880), αριθ. 934, σελ. 60. Έντεκα συνολικά Λουθηρανοί εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια τής δεύτερης περιόδου τής Συνόδου [Conc. Trident. VIΙ-1, 500, 542]. Βλέπε γενικά Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 86 και εξής, Jedin, Konzil von Trient, iii, 310 και εξής, 359 και εξής, 374-76, Peter Meinhold, «Die Protestanten am Konzil zu Trient», Il Concilio di Trento, I (1965), 277-315, ιδιαίτερα σελ. 298 και εξής και σημειώστε τα έγγραφα σχετικά με τούς Σάξωνες απεσταλμένους στο Frεudenberger [Conc. Trident., VII-2 (1976), τμήμα vi, αριθ. 9-11, σελ. 715-29].

[←135]

Conc. Trident., VIΙ-1, 493-504. Oι Σάξωνες απεσταλμένοι ήσαν ακόμη δυσαρεστημένοι με τη διατύπωση τής άδειας ασφαλούς διέλευσης [Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 954, σελ. 78-79 και σημειώστε την επιστολή τού Λέονανρντ Μπάντορν προς Μόριτς τής Σαξωνίας, γραμμένη στo Τρεντ στις 20 Φεβρουαρίου 1552, στο ίδιο, αριθ. 997, σελ. 132-34].

[←136]

Buschbell, Conc. Trident., XI, αριθ. 542, σελ. 795-98, επιστολή τού Βάργκας προς τον Γκρανβέλ, γραμμένη στο Τρεντ στις 25 Ιανουαρίου 1552. Η γαλλική μετάφραση τού ισπανικού πρωτοτύπου (στο Berkshire Public Record Office, Granvelle Papers, τομ. III, φύλλα 65-67, 71], αναφορά από Gutierrez, στο Arch. Hist. pontificiae, I (1963), «Registro de docs. tridentinos», αριθ. 98, σελ. 229 προέρχεται από το Le Vassor, Lettres et Mémoires, σελ. 479 και εξής. O Φρανσίσκο Μανρίκε ντε Λάρα ήταν επίσκοπος Ορένσε από το 1542 μέχρι τo 1556, όταν μετατέθηκε στη Σαλαμάνκα. Αναγορεύτηκε επίσκοπος Σιγκουέντσα στις 26 Ιουνίου 1560 και πέθανε στις 11 Νοεμβρίου τού ίδιου έτους [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg. Hierarchia catholica, iii, 124, 289, 296 και Gutierrez, Españoles en Trento (1951), σελ. 410-15].

[←137]

Kupke, Nuntiaturberichte, I-12 (1901, ανατυπ. 1968), αριθ. 38, σελ. 111, επιστολή προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, τον παπικό γραμματέα τού κράτους.

[←138]

Στο ίδιο, Ι-12, αριθ. 66, σελ. 178-80, με σημείωση 3.

[←139]

Για τις οδηγίες προς Γκράσσι, με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1552, βλέπε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1552, αριθ. 17-19, ιδιαίτερα A. Pieper, Die päpstlichen Legaten und Nuntien (1897), σελ. 37-39, που επίσης παρέχει το κείμενο [στο ίδιο, αριθ. 11, σελ. 154-56] και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 93]. O Grassi δεν πήγε στο Ίννσμπρουκ. Εχοντας συμβουλευτεί τον Φρανσίσκο ντε Τολέδο, έβλεπε ότι η αποστολή του δεν θα εξυπηρετούσε κανένα σκοπό.

[←140]

Kupke, Nuntiaturberichte, I-12 (1901), παραρτ. αριθ. 3, σελ. 363.

[←141]

Pieper, Die päpstlichen Legaten und Nuntien, αριθ. 11, σελ. 155.

[←142]

Conc. Trident., VIΙΙ-1, 507, 510 και πρβλ. Kupke, Nuntiaturberichte, I-12, αριθ. 84, σελ. 231-33, επιστολή τού Πιέτρο Καμαϊάνι, παπικού νούντσιου στο Ίννσμπρουκ, προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, με ημερομηνία 11 Μαρτίου. Ενώ ο Μόριτς τής Σαξωνίας ολοκλήρωνε τις διαπραγματεύσεις του με τη Γαλλία, στην πραγματικότητα αναμενόταν στο Ίννσμπρουκ, όπου θα ερχόταν για να διαβουλευθεί δήθεν με τον Κάρολο Ε΄ [στο ίδιο, αριθ. 58, 68, σελ. 153, 188]. Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iii, 386-87 και την επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Μόριτς, γραμμένη στη Βιέννη στις 12 Φεβρουαρίου 1552, στο Druffel, Briefe u. Akten, ii (Μόναχο, 1880), αριθ. 982, ιδιαίτερα σελ. 115-17.

[←143]

Kupke , Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 72, σελ. 198, επιστολή από τον καρδινάλιο ντελ Μόντε προς Καμαϊάνι, γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Φεβρουαρίου 1552.

[←144]

Buschbell, Conc. Trident., xi, αριθ. 573, σελ. 845-46 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 569-71.

[←145]

Druffel, Briefe u. Akten, ii (Μόναχο, 1880), αριθ. 1214-15, σελ. 325-27, έγγραφα με ημερομηνία 5 Απριλίου 1552 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1216, σελ. 329, αριθ. 1219, σελ. 332-33, αριθ. 1221, σελ. 333-34, αριθ. 1222, σελ. 336-37 και αριθ. 1226-27, σελ. 338-39.

[←146]

Conc. Trident., VΙΙ-1, 512, 516-26. Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iii, 388 και εξής και για τη διακοπή τής Συνόδου σημειώστε Kupke, Nuntiaturberichte, I-12, αριθ. 106, σελ. 302-3, καρδινάλιος ντελ Μόντε προς Καμαϊάνι, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Απριλίου 1552.

[←147]

Conc. Trident., vii-1, 529-36. Ο Κρεσέντσι, ο οποίος από τις 25 Μαρτίου (1552) υπέφερε από σοβαρό πυρετό και δυσεντερία (gravissima febris et dissenteria), έφυγε από το Τρεντ στις 26 Μαΐου για Βερόνα, όπου έφτασε το πρωί τής επόμενης ημέρας και πέθανε στις 28 τού μηνός [στο ίδιο, VII-1, 536]. Για τη φυγή τού Καρόλου Ε΄ στο Φίλλαχ σημειώστε Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1423, 1444, 1459, 1461, σελ. 493-94, 507-8, 520-21, 522-23, και αλλού.

Στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. xix, φύλλα 443-68, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση υπάρχει κατατοπιστική σειρά δεκατριών επιστολών από τον Άντζελο Μασσαρέλλι προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, που είναι όλες πρωτότυπες και γραμμένες στο Τρεντ από τις 30 Δεκεμβρίου 1551 μέχρι τις 6 Μαΐου 1552. Στις 29 Μαρτίου ο Μασσαρέλλι έγραφε:

«Αυτές οι δύο λέξεις είναι απλά για να καταλάβει η επιφανής και αιδεσιμότατη Σινιορία σας, ότι ο αιδεσιμότατος άρχοντας λεγάτος από την 22η ώρα τής Παρασκευής [δηλαδή από τις 25 Μαρτίου στις 5 μ.μ.] ήταν άρρωστος με λίγο πυρετό, που έχει όμως αυξηθεί και δεν τον έχει αφήσει ποτέ, έτσι ώστε σήμερα το πρωί τού έβγαλαν αίμα από τη φλέβα. Παρ ‘όλα αυτά, ακόμη και σήμερα φαίνεται να είναι χειρότερα. Εδώ δεν τούς λείπει η φροντίδα, όσο είναι δυνατόν, αλλά έστειλαν στη Βερόνα να φωνάξουν γιατρό. Είναι πολύ φοβισμένος και έχει χάσει το θάρρος του. Όμως ελπίζουμε ότι θα βοηθήσει ο Θεός. Κατά τα υπόλοιπα δεν νομίζω ότι υπάρχει κάτι νέο, εκτός από το ότι εδώ και 4 ημέρες έφυγαν 3 Γερμανοί επίσκοποι, δηλαδή ο Νουμπεργκένσε [Νάουμπουργκ], ο Κιεμένσε [Κιέμενζεε] βοηθός επίσκοπος τού Σάλτσμπουργκ, και ο Σολονένσε [sic, δηλαδή o Georg Flach, OSB, κατ’ όνομα επίσκοπος Σαλώνων στην Ελλάδα] βοηθός επίσκοπος τού Ερμπίπολι [Βύρτσμπουργκ]…»

(Queste due parole saran solo per far intendere a vostra Signoria illustrissima et reverendissima come monsignore reverendissimo legato venardì alle 22 s’amalò di una poca di febre, la quale è andata tuttavia crescendo, et nοn l’ ha mai lassato di modo che hiermattina si cavò sangue per la vena commune. Nondimeno ancor hoggi par che sia peggiorato. Qui non se li manca di quella cura, ch’ è possibile, et si è mandato a Verona per un medico. Pur sta molto impaurito et perso d’animo. Speriamo però che Dio l’aiutarà. Nel resto non mi par che ce sia cosa di nuovo senon da 4 giorni in qua son partiti 3 vescovi todeschi, cioè Numbergense, Chiemense suffraganeo di Saltzburgo, et Solonen[s]e suffraganeo d’ Herbipoli…).

Αυτή φαίνεται να είναι η αρχή τής σοβαρής ασθένειας τού Μαρτσέλλο Κρεσέντσι, που συνεχιζόταν από μέρα σε μέρα, με διαλείπουσες βελτιώσεις, μέχρι τη διακοπή τής Συνόδου και τον θάνατό του [πρβλ. στο ίδιο φύλλα 449, 451, 455, 459, 461, 463].

Στις 30 Απριλίου (1552) o Μασσαρέλλι πληροφορούσε τον ντελ Μόντε για την επιδεινούμενη κατάσταση τού Κρεσέντσι [στο ίδιο, φύλλο 465]:

«…Ο γιατρός Φρακαστόρο μού είπε ότι ο αιδεσιμώτατος λεγάτος βρίσκεται στο χειρότερο τέλος που είχε βρεθεί ποτέ, αφού είχε αυτή τη νύχτα πολύ μεγάλο πυρετό…».

(…Il medico Fracastoro mi ha detto che ‘l reverendissimo legato sta in termine peggior che sia mai stato, havendo havuta questa notte una febre grandissima…).

Ο Φρακαστόρο δεν έβλεπε ελπίδα για τον Κρεσέντσι και στις 6 Mαΐου ο Μασσαρέλλι έγραφε στον ντελ Μόντε:

«Συνολικά, το κακό είναι τόσο μεγάλο και επικίνδυνο, που οι γιατροί λένε ότι δεν μπορούν να κάνουν περισσότερα και παρακαλούν τον Θεό για βοήθεια…»

(In somma il male è tanto grande et pericoloso che li medici dicano che non può esser più, et si prega Dio che l’ aiuti…)

[φύλλο 467].

Ο Μασσαρέλλι είχε ήδη, στις 21 Απριλίου (1552), σημειώσει την άφιξη τού παπικού σημειώματος, που έδινε εντολή για τη διακοπή τής Συνόδου [Lettere di principi, τομ. xix, φύλλο 459, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]:

«Έφτασε εδώ χτες το πρωί ο αγγελιοφόρος με το σημείωμα τής αναστολής τής Συνόδου και αφού παρουσίασε στον αιδεσιμότατο λεγάτο πώς πήγε στο ταξίδι του, και επειδή η αιδεσιμότατη εξοχότητά του ήταν με πυρετό (ο οποίος συνεχιζόταν ήδη για δύο μέρες και δεν τον άφηνε ποτέ, ενώ αυτή τη νύχτα ακολούθησε επίσης εμετός), τον έστειλε στους άρχοντες προέδρους, κάνοντάς τους να καταλάβουν ότι τού φαινόταν ότι ήταν καλό, πριν τη δημοσιοποιήσουν, να πουν δυο λόγια με αυτούς τούς Ισπανούς, ώστε η υπόθεση να περάσει ήσυχα. Και έτσι σήμερα το πρωί αυτοί οι πρόεδροι πήγαν να δειπνήσουν με τον καρδινάλιο [Μαντρούτσο] τού Tρεντ, μαζί με αρκετούς από τούς Ισπανούς ιεράρχες, για να κάνουν τέτοιο καθήκον, όπως πιστεύω ότι οι εξοχότητές τους θα έδιναν αργότερα αναφορά στην επιφανέσταη και αιδεσιμότατη εξοχότητά σας, στην οποία θα ήθελα να πω, με αυτόν τον τρόπο, τα πράγματα όπως είναι…»

(Arrivò hiermattina qui il corriere con il breve della suspension del Concilio, et dopo presentatolo al reverendissimo legato se n’ andò al suo viaggio, et perchè sua Signoria reverendissima era con la febre (la quale l’ha repigliato già dui giorni, et mai l’ha lasciato, et questa notte gli è anche sopragiunta un’uscita di corpo) lo mandò alli signori presidenti, facendoli intendere che le pareva che fusse bene, avanti che lo publicasseno, parlarne una parola con questi spaGnoli, acciochè la cosa passasse quietamente. Et così questa mattina essi presidenti sono andati a desinar con il Cardinale [Madruzzo] di Trento insieme con parecchi di prelati spagnoli per far questo officio, come credo che lor signorie daranno poi ragguaglio a vostra Signoria illustrissima et reverendissima, alla quale ho voluto dire in questo mezzo la cosa come la sta…),

ενώ για την διακοπή τής Συνόδου, σημειώστε επίσης στο ίδιο, φύλλα 461, 463.

Τα κείμενα των έξι από αυτές τις επιστολές έχουν δημοσιευτεί στο Buschbell, Conc. Trident., XI (1937), δηλαδή οι υπ’ αριθ. 517 (30 Δεκεμβρίου 1551), 579 (29 Μαρτίου 1552), 585 (17 Απριλίου), 589 (21 Απριλίου) και 591A-B (26 και 28 Απριλίου), σελ. 750 και εξής.

[←148]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 430, σελ. 416.

[←149]

L. Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», Atti e memorie … per le provincie modenesi, σειρά iv, τομ. IV (1893), σελ. 216-17 (για πλήρη αναφορά βλέπε πιο κάτω, σημείωση 163).

[←150]

G. de Leva, Storia documentata di Carlo V, v( 1894), 122-24 και βλέπε την επιστολή που έστειλε στη Βιέννη την 1^η Φεβρουαρίου 1551 ο Ντιέγκο Λάσσο, πρεσβευτής τού Φερδινάνδου στη Ρώμη, στο Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 573, σελ. 571.

[←151]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii (1911), 215, εγγραφές στις 13-17 Φεβρουαρίου 1551.

[←152]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 582, σελ. 576-77, οδηγίες που δόθηκαν στον Καμαϊάνι από τον Τζιρολάμο Νταντίνο, επίσκοπο Ίμολα, γραμμένες στη Ρώμη στις 16 Φεβρουαρίου 1551.

[←153]

G. Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 315-17, επιστολή τού Κλωντ ντ’ Ουρφ προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Φεβρουαρίου 1551 και πρβλ. Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 217, 218, εγγραφές στις 4, 6, 7 και 11 Μαρτίου 1551.

[←154]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 49, αριθ. 283-1V/23.

[←155]

Charles Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle (Antoine Perrenot) d’après les manuscrits de la Bibliothèque de Besançon, 9 τόμοι, Παρίσι, 1841-5 2, iii, 504-8. Eπίσης στο Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 611, σελ. 602-6, όπου το παρατιθέμενο απόσπασμα βρίσκεται στη σελ. 605-6 και πρβλ. γενικά τις επιστολές τού Γκράντι προς τον δούκα τής Φερράρα στο Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 49, αριθ. 283-IV/26 και εξής, από 14 μέχρι 31 Μαρτίου 1551. Σύμφωνα με επιστολή τού Σιμόν Ρενάρ, τού πρεσβευτή τού Καρόλου Ε΄ στη Γαλλία, ο Ερρίκος Β΄ φαινόταν να κάνει προετοιμασίες για άμυνα μάλλον παρά για επίθεση, αν και θεωρούνταν «ότι ο Τούρκος θα κατέβει στην Αφρική το τρέχον έτος» (que le Turcq descendra en Affrique l’ annee presente) [Weiss, ΙΙΙ, 522-23, επιστολή γραμμένη στο Αμπουάζ στις 21 Απριλίου 1551].

Ο Νταντίνο έφυγε από τη Ρώμη την 1^η Απριλίου [Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 221] και έφτασε στο Άουγκσμπουργκ πριν από τις 18 Απριλίου, για το οποίο σημειώστε την επιστολή τού Αντουάν Περρενώ προς Σιμόν Ρενάρ, που περιγράφει τη συνάντηση τού Νταντίνο με τον Γάλλο απεσταλμένο Σαρλ ντε Μαριγιάκ [Weiss, iii, 525-26, επιστολή γραμμένη στη Άουγκσμπουργκ στις 22 Απριλίου]. Ο Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 462, έχει λίγα να πει για τις δυσκολίες τού Ιουλίου Γ’ με τούς Φαρνέζε και για την έκκλησή του προς τον αυτοκράτορα. Για το βάρος τού χρέους που κληρονόμησε ο Ιούλιος από τον Παύλο Γ’ σημειώστε Pastor, Hist. Popes, xi, 345-47 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 244-45.

[←156]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 105 (125). Σημειώστε Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 613, σελ. 608-10 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 614, 616, 622, 625, 627, 629, 635-36 και αλλού. O Μπερνάρντο Ναβαγκέρο εκλέχτηκε βαΐλος στην Ισταμπούλ στις 21 Σεπτεμβρίου 1549. Έφυγε από τη Βενετία στα τέλη Μαΐου (1550) μαζί με τον Κατερίνο Ζένο, που πήγαινε στην Πύλη ως ειδικός απεσταλμένος, για να συγχαρεί τον Σουλεϊμάν για τη νικηφόρα επιστροφή του από την Περσία. Περίπου τριανταεννέα μήνες πέρασαν από την εκλογή τού Ναβαγκέρο μέχρι την επιστροφή του στην πατρίδα, δύο μήνες μετά την οποία παρουσίασε στον δόγη Φραντσέσκο Ντονά και τη Γερουσία μια από τις πιο κατατοπιστικές αναφορές (τον Φεβρουάριο τού 1553), για την οποία βλέπε Εugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά iii, τομ. I (Φλωρεντία, 1840), σελ. 33-110. Τον διαδέχθηκε ως βαΐλος ο Ντομένικο Τρεβιζάν. Ο Ναβαγκέρο θα έπαιρνε το κόκκινο καπέλλο κατά τη δεύτερη δημιουργία καρδιναλίων από τον Πίο Δ’ Μέδικο στις 26 Φεβρουαρίου 1561.

Για τη μακρά και διακεκριμένη σταδιοδρομία τού Νικκολό ντα Πόντε βλέπε Eugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. III (1846), σελ. 142-46. Ο ντα Πόντε γεννήθηκε στη Βενετία στις 15 Ιανουαρίου 1491, κατέλαβε διάφορα κρατικά αξιώματα, διεκπεραίωσε πολλές πρεσβείες και εκλέχτηκε δόγης στις 19 Μαρτίου 1578. Πέθανε στις 30 Ιουλίου 1585, σε ηλικία 94 ετών.

[←157]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 105-106 (125-126), επιστολή με ημερομηνία 8 Απριλίου 1551.

[←158]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, iii (1842), 529-31. Πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 629, σελ. 628-29, Canestrini, Legazioni di Averardo Serristori (1853), σελ. 261-64, επιστολή με ημερομηνία 5 Απριλίου 1551 και σημειώστε, στο ίδιο, ιδιαίτερα σελ. 270 και εξής και Lucien Romier, «La Crise gallicane de 1551», Revue historique, CVIII (1911), 242-44. Στη Ρώμη υπήρχαν «μεγάλες … αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις» (maxima… altercatio atque contentio) μεταξύ των Γάλλων και των φιλο-αυτοκρατορικών για την υπόθεση τής Πάρμας [Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 222-23]. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 230, 231 και βλέπε γενικά τις επιστολές που δημοσιεύτηκαν εδώ και καιρό από τον Guillaume Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 317 και εξής. Οι οδηγίες τού Ασκάνιο υπάρχουν επίσης στο Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, 2 τόμοι, Φλωρεντία, 1836-37, ii, 434 37.

[←159]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, iii, 537-42, 545-46, επιστολή τού Καρόλου Ε΄ προς τον Σιμόν Ρενάρ, τον πρεσβευτή του στη Γαλλία, γραμμένη στο Άουγκσμπουργκ στις 13 Μαΐου 1551, που ξεκινά με τη δήλωση ότι «χτες παραχωρήσαμε ακρόαση στον πρεσβευτή τής Γαλλίας…» (nous donnasmes hier audience à l’ambassadeur de France…).

Για την εμφάνιση τού Κρίστοφ φον Ρόγκεντορφ στην Ισταμπούλ και τη φυγή του από εκεί, πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 277 με σημείωση και ιδιαίτερα Jean Chesneau, Le Voiage de Monsieur d’ Aramon, επιμ. Chas. Schefer, Παρίσι, 1887, εισαγωγή, σελ. xxiii-XXV, 21-25, 199-200, 203, 205-12, 225. Για τη σταδιοδρομία τού Μαριγιάκ σημειώστε Pierre de Vaissière, Charles de Marillac: ambassadeur et homme politique sous les règnes de François Ier Henry II et François II (1510-1560), Παρίσι, 1896.

Ο Κάρολος Ε΄ όντως έστειλε στον πάπα γραπτή διαβεβαίωση ότι όταν καταλάμβανε την Πάρμα, θα την επέστρεφε στην Εκκλησία:

«αυτός ο αυτοκράτορας στέλνει στον πάπα ένα φύλλο γραμμένο με το χέρι του, με το οποία υπόσχεται ότι θα δώσει την πόλη στην εξουσία τής Εκκλησίας, όταν την καταλάβει…»

(ipse imperator mittit ad pontificem cedulam quandam manu eius propria scriptam, qua promittit expugnata civitate in Ecclesiae potestatem eam se daturum…)

[Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 232, εγγραφή στις 18 Μαΐου 1551 και πρβλ. L. Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», Atti e memorie.. per le provincie modenesi, σειρά IV, τομ. IV (1893), σελ. 223-24 (για την πλήρη αναφορά βλέπε πιο κάτω, σημείωση 163)].

[←160]

Arch. di Stato di Modena, Cancelleria ducale, Carteggio di principi esteri, Roma, Busta 1299/14, αριθ. 10. Η επιστολή είχε γραφεί από τον Τζιρολάμο Νταντίνο, επίσκοπο Ίμολα και υπογραφόταν από τον «πάπα Ιούλιο Γ’ με το δικό του χέρι» (Julius III Papa manu propria). Το αρχειακό κείμενο είναι το πρωτότυπο, σφραγισμένο, διπλωμένο και απευθυνόμενο στον «αγαπητό μας γιο ευγενή άνδρα Έρκολε, δούκα τής Φερράρα κλπ.» (Dilecto filio nobili viro Herculi duci Ferrariae). Βλέπε επίσης στο ίδιο, αριθ. 11, επίσημο σημείωμα με ημερομηνία 24 Μαΐου 1551.

[←161]

Romier, στη Revue historique, CVIII (1911), 245. Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 233, εγγραφή στις 30 Mαΐου 1551, G. de Leva, Storia documentata di Carlo V, v (1894), 148 και εξής.

[←162]

Kupke, Nuntiaturberichte, 1-12 (1901, ανατυπ. 1968), σελ. 35-35, σημειώσεις. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 100, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, πράξη Ιουνίου τού εκκλησιαστικού συμβουλίου. G. de Leva, Storia documentata di Carlo V, v, 152-53. Ο Οττάβιο είχε μάλιστα υπογράψει τα άρθρα τής συμφωνίας με τον πάπα,

«υπογεγραμμένη από το χέρι τού δούκα Οττάβιο και σφραγισμένη με τη σφραγίδα του»

(signez de la main du Duc Octavio et seellez de son seel),

πράγμα που προκάλεσε στους Γάλλους κάποια σύγχυση, αλλά κατέγραψαν το γεγονός ότι ίσως επιδίωκε να «κερδίσει χρόνο» [Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 338-39].

[←163]

Για τον πόλεμο τής Πάρμας βλέπε Giuseppe de Leva, «La Guerra di Papa Giulio III contro Ottavio Farnese, sino al principio delle negoziazioni di pace con la Francia», Rivista storica italiana, I (Τορίνο, 1884), 632-80, ιδιαίτερα σελ. 655 και εξής, που επαναλαμβάνεται στο de Leva, Storia documentata di Carlo V, v, ιδιαίτερα σελ. 202 και εξής. Lino Chiesi, «Papa Giulio III. e la guerra di Parma e della Mirandola secondo il carteggio d’ Ippolito Capilupi con Ferrante Gonzaga», στο Atti e memorie della R. Deputatione di storia patria per le provincie modenesi, σειρά IV, τομ. IV (Μόντενα, 1893), 215-30 και σημειώστε ιδιαίτερα σελ. 224. L. Romier, «La Crise gallicane de 1551», Revue historique, CVIII (1911), 247-50 και CIX (1912), 27 και εξής. Pastor, Hist. Popes, xiii, 130 και εξής και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 98 και εξής, με εκτεταμένες σημειώσεις.

Για την εισβολή στα εδάφη τής Μπολώνια τού Οράτσιο Φαρνέζε, τού Κορνέλιο Μπεντιβόλιο και των γαλλόφιλων διοικητών σημειώστε Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 12, σελ. 37-40, ιδιαίτερα σελ. 39, επιστολή στις 22 Ιουνίου (1551) από τον Ιούλιο Γ’ προς τον παπικό ταμία Τζιοβάννι Ρίτσι από το Μοντεπουλκιάνο, που έγινε καρδινάλιος στις 20 Νοεμβρίου 1551. Bλέπε επίσης Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 651, σελ. 648-51. Ο Ερρίκος Β΄ δεν επιδίωκε κάποιο πλεονέκτημα για τον εαυτό του. Το μόνο ενδιαφέρον του ήταν να εξασφαλίσει ότι η Εκκλησία δεν θα έχανε την Πάρμα και ότι ως υποτελής τής Εκκλησίας ο Οττάβιο θα προστατευόταν [Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 340 και πρβλ. Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 234, εγγραφή την 1^η Ιουνίου 1551]. Ο Κάρολος Ε΄ είχε αντιστοίχως υψηλά κίνητρα [Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, iii, 545].

[←164]

Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, etc., Busta 40, αριθ. 283-VI/5, 14, 20 και πρβλ. αριθ. 21, 24. Στις αρχές Αυγούστου η τουρκική αρμάδα λεγόταν ότι βρισκόταν στην περιοχή τής Μάλτας και τού Γκότσο [στο ίδιο, αριθ. 283-VI/31], ενώ περί τα μέσα τού μήνα αναφέρθηκε ότι βρισκόταν καθ’ οδόν προς Τρίπολη [αριθ. 283-VΙ/34, 35], όπου έφτασε σε εύθετο χρόνο [αριθ. 283-VI/49, έγγραφο με ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1551]. Πρβλ. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, iii, 525 και Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XVII, φύλλα 168-69, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, επιστολή τού Έρκολε ντ’ Έστε τής Φερράρα προς Τζιρολάμο Νταντίνο, με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1551,

[←165]

Arch. di Stato di Modena, Cancelleria ducale, Cart. di principi esteri, Roma, Busta 1299/14, αριθ. 15. Πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 685, σελ. 685-89 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 736, σελ. 726-33, επιστολή τού Ιουλίου Γ’ προς τον Ερρίκο Β΄, με ημερομηνία 3-4 Σεπτεμβρίου 1551. Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 341.

Με σημείωμα στις 31 Μαΐου 1551 ο Ιούλιος Γ’ διαβεβαίωνε επισήμως τον δούκα Έρκολε ντ’ Έστε ότι αν οι παπικές ή αυτοκρατορικές δυνάμεις περνούσαν από εδάφη τής Φερράρας, δεν θα προξενούσαν ζημιές ούτε στους κατοίκους ούτε στις περιουσίες τους: «Και διαβεβαιώνουμε τον εν λόγω δούκα με την παρούσα επιστολή μας, ότι θα πάμε και θα επιστρέψουμε ασφαλείς» (et de hoc ipsum ducem per presentes nostras litteras assecuramus securumque facimus et reddimus) [Cart. di principi esteri, Roma, Busta 1299/14, αριθ. 12-14], αλλά οι στρατιώτες πάντοτε κάνουν ζημιές και προξενούν βλάβες. Στις 12 Ιανουαρίου 1552 ο Ιούλιος θα έγραφε στον Έρκολε:

«Όταν μάθαμε ότι οι Ισπανοί στρατιώτες, ευρισκόμενοι στην πολιορκία τής Πάρμας, πέρα από τη δική μας επιθυμία και εκείνη τού γαληνότατου αυτοκράτορα, προκάλεσαν όχι μικρές ζημιές στους τόπους και τούς υπηκόους της, ενοχληθήκαμε πολύ. … Προκειμένου να φροντίσουμε όσο μπορούμε γι’ αυτό, στέλνουμε εκεί τον αγαπημένο μας γιο Σιλβέστρο ντε Τζίλις, δικό μας μυστικό ταμία και επίτροπο, ώστε να καθοδηγήσει και να φροντίσει ότι η εξοχότητά του θα αποζημιώσει κατάλληλα τούς υπηκόους του και στο σημείο αυτό θα ακολουθηθεί η δική του συμβουλή και απόφαση»

(Cum intellexissemus milites Hispanos in obsidione Parmae existentes preter nostram et Serenissimi Caesaris mentem haud levia damna locis ac subditis tuis intulisse et inferre, molestissimum sane nobis fuit. … Ut autem quantum possumus in hoc provideamus, mittimus istuc dilectum filium Sylvestrum de Giliis, camerarium secretum et commissarium nostrum, ut agat et curet quod tuae nobilitati pro suorum subditorum indemnitate opportunum visum fuerit et in hoc eius consilium et iudicium sequatur)

[στο ίδιο, Busta 1299/14, αριθ. 25]. Σημειώστε επίσης Kupke, Nuntiaturberichte, I-12 (1901, ανατυπ. 1968), αριθ. 55, σελ. 146-47, επιστολή στις 13 Ιανουαρίου από τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε στη Ρώμη προς τον παπικό αρχιθαλαμηπόλο Πιέτρο Καμαϊάνι στην αυτοκρατορική αυλή στο Ίννσμπρουκ.

[←166]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 106-107 (126-127), επιστολές με ημερομηνία 17-18 Απριλίου 1551,

[←167]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 121 (141).

[←168]

Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat. II, 340, επιστολή τού Ερρίκου Β΄ προς τον Πωλ ντε Λαμπάρτ (Paul de Labarthe), άρχοντα τής Τερμ (sieur de Termes), στρατιωτικό και παλαιότερα Γάλλο πρεσβευτή στην Αγία Έδρα, με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1551. Ο βασιλιάς έδινε εντολή στον Τερμ να «μπει στην Πάρμα» και να αναλάβει υπεύθυνος. Ο νεαρός Οττάβιο δεν διέθετε την απαιτούμενη εμπειρία για να υπερασπιστεί τον τόπο και θα ήταν ευτυχής να τον υποδεχτεί.

[←169]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 127 (147), 130-131 (150-151).

[←170]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλα 129-135 (149-155). Πολλά μέλη τής Γερουσίας ήσαν πρόθυμα να χορηγήσουν στον Γάλλο βασιλιά «ελεύθερη διέλευση μαζί με τούς άνδρες σας από την επικράτειά μας» (transito libero alle genti sue per il dominio nostro) [στο ίδιο, φύλλο 136 (156)]. Tα αυτοκρατορικά στρατεύματα εισέρχονταν στην Ιταλία μέσω τού δουκάτου τού Μιλάνου, όπως πήρε εντολή ο βαΐλος στην Ισταμπούλ να ενημερώσει την Πύλη [φύλλο 137 (157)], αλλά φυσικά ξεχύνονταν στην ενετική επικράτεια, προκαλώντας «πολλές ζημιές» (molti Danni) [φύλλο 147 (167)].

[←171]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλο 135 (155) και πρβλ. φύλλα 137 (157), 145 (165).

[←172]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλα 139-140 (159-160). Η καταστροφή από τούς Τούρκους τής Αουγκούστα και η απώλεια οκτώ γαλερών από τον Αντόνιο Ντόρια έχουν αναφερθεί πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο [περιοχή σημ. 112-113]. Ο Φίλιππος (Β΄) είχε περάσει μέσω Τρεντ καθ’ οδόν προς Ισπανία [Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 235-36, εγγραφές στις 6-9 Ιουνίου 1551].

[←173]

Massarelli, Diarium sextum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 232, εγγραφή στις 15 Μαΐου 1551.

[←174]

Massarelli, στο ίδιο, σελ. 239 και πρβλ. στο ίδιο, σημείωση 3. Οι οδηγίες τού Ιουλίου Γ’ προς τον Τζιοβάννι Ρίτσι, γραμμένες στη Ρώμη στις 22 Ιουνίου 1551, υπάρχουν στο Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 670, σελ. 662-67, ενώ για τα 150.000 δουκάτα που έστειλε ο αυτοκράτορας στον πάπα πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 696, σελ. 694. Ο πόλεμος τής Πάρμας έβαζε σε κίνδυνο τη Σύνοδο στο Τρεντ [Jedin, Konzil von Trient, iii (1970), 241-43, 249-54, 302-4].

[←175]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλo 148 (168), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1550.

[←176]

Στο ίδιο, Reg. 67, φύλλα 165 (185), 166-167 (186-187), επιστολές με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1551 και πρβλ. Romier, «La Crise galiicane de 1551», Revue historique, CIX (1912), 41-42.

[←177]

E. Charrière, Négociations de la France dans la Levant, ii (1850, ανατυπ. 1965), 154-62. Εχοντας μόλις αναφέρει ότι είχε φτάσει στην Τρίπολη την 1^η Αυγούστου, «όπου ο εν λόγω στρατός [οι Τούρκοι] είχε φτάσει την ίδια μέρα, νωρίς το πρωί» (où ladite armée estoit arrivée le mesme jour bien matin), ο ντ’ Αραμόν συνεχίζει λέγοντας (ή μάλλον το κείμενο τού Charrière λέει), ότι η Τρίπολη έπεσε στους Τούρκους την «ένατη μέρα από την άφιξη τού στρατού και την 4η τού παρόντος μηνός» (le neufviesme jour de l’ arrivée de l’armée audit lieu et le IIIIe du présent).

O Romier, «la Crise galiicane de 1551», σελ. 42 παρέχει επίσης εσφαλμένα τις 4 Αυγούστου ως ημερομηνία παράδοση τής Τρίπολης, έχοντας παραπλανηθεί από το σφάλμα στον Charrière. Υποθέτω ότι ο Charrière πήρε το κείμενό του για τις επιστολές ντ’ Αραμόν στις 26 Αυγούστου από τον Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 303-8, όπου το ίδιο λάθος εμφανίζεται στη σελ. 307, γραμμή 14.

Όπως έγραφε ο Οντέ ντε Σελβ, ο Γάλλος πρεσβευτής στη Βενετία, προς τον Ερρίκο Β΄ στις 2 Σεπτεμβρίου (1551),

«έχω ειδοποιηθεί ότι η Τρίπολη έπεσε στις 14 τού περασμένου μηνός … και ότι ο κύριος ντ’ Αραμόν έχει αποσύρει τούς κυρίους, που βρίσκονταν εκεί, με τις γαλέρες του και τούς έχει οδηγήσει στη Μάλτα»

(Il y a advis que Tripoli fust prins, le XIIIIe du mois passé,… et que le sieur d’ Aramon avoit porté les principaulx, qui estoient dedans, sur ses gallaires et conduictz à Malthe)

[Charrière, ii, 163]. O ντ’ Αραμόν είχε δύο γαλέρες και μια γαλλιότα, για να τον μεταφέρουν πίσω στην Ισταμπούλ.

[←178]

Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii (1666), 308-10. Παρά την επιστολή των Ιωαννιτών στις 19 Νοεμβρίου (1551) προς τον Ερρίκο Β΄, οι σχέσεις τους με τον ντ’ Αραμόν δεν ήσαν φιλικές (έτσι κι αλλιώς ο μεγάλος μάγιστρος ήταν Ισπανός), για το οποίο βλέπε Jean Chesneau, Le Voyage de Monsieur d’ Aramon, ambassadeur pour le Roy en Levant, επιμ. Chas. Schefer, Παρίσι, 1887, σελ. xlvii-xlix, 151-52.

[←179]

Charrière, ii, 162, Ribier, ii, 307.

[←180]

E. Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά iii, τομ. I (1840), σελ. 81-82.

[←181]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 154-155 (174-175), επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1551, ενώ για την αποστολή τού Ακίλλε ντε Γκράσσι στη Βενετία βλέπε στο ίδιο, φύλλα 156 και εξής (176 και εξής). O αδελφός τού Καρόλου Ε΄ Φερδινάνδος είχε προσφάτως σημειώσει κάποιες «ευτυχείς επιτυχίες» (felici successi) στην Τρανσυλβανία και γύρω από την Τιμισοάρα (Τέμεσβαρ), για το οποίο σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 155 (175).

[←182]

Romier, «La Crise gallicane de 1551», Revue historique, CIX, 37-38, 41-42. Όχι χωρίς λόγο ο Romier, στο ίδιο αναφέρει ότι

«o Ερρίκος Β΄ είχε ανανεώσει τη συμμαχία που είχε συνάψει στο παρελθόν ο Φραγκίσκος Α’ με τον Σουλεϊμάν»

(Henri II avait renouvelé l’alliance conclue autrefois par François Ier avec Soliman).

Σημειώστε τις οδηγίες που έδωσε ο Ερρίκος Β΄ στον Γκαμπριέλ ντ’ Αραμόν, καθώς ο τελευταίος ετοιμαζόταν να επιστρέψει στην Ισταμπούλ [Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 297-300, γραμμένη στο Σαμπινύ στις 17 Μαΐου 1551], καθώς και την επιστολή τού Αντουάν Περρενώ ντε Γκρανβέλ στις 14 Σεπτεμβρίου 1551, προς τον Σιμόν Ρενάρ, πρεσβευτή τού Καρόλου Ε΄ στη Γαλλία, όσον αφορά τον ρόλο τού ντ’ Αραμόν στην Τρίπολη [Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, iii, 455-56, όπου η επιστολή είναι λάθος χρονολογημένη 1550]. Η συμπεριφορά τού ντ’ Αραμόν στην Τρίπολη αποτελούσε σαφή ένδειξη ειδικής σχέσης με τούς Τούρκους. Πρβλ. επίσης Max Lossen (επιμ.), Briefe Von Andreas Masius Und Seinen Freunden (1538 bis 1573), Λειψία, 1886, αριθ. 73, 76, σελ. 81, 83.

[←183]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 158-159 (178-179) και με περισσότερες λεπτομέρειες στα φύλλα 164-165 (184-185), με ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου 1551.

[←184]

L. Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», Atti e memorie… per le provincie modenesi, σειρά IV, τομ. IV (1893), σελ. 218, από επιστολή τού Καπιλούπι προς τον Φερράντε Γκονζάγκα, γραμμένη στη Ρώμη στις 11 Σεπτεμβρίου 1550. Αργότερα ο Ιούλιος είπε στον Καπιλούπι:

«Έχω να κάνω με τέσσερις νέους, που δεν έχουν μυαλό αρκετό για να το χρησιμοποιήσουν!»

(Io ho da far con quattro giovani che non hanno tanto cervello che basti per mezzo!)

[στο ίδιο, σελ. 219, επιστολή στις 26 Ιανουαρίου 1551].

[←185]

Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», σελ. 224.

[←186]

K. Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., iii (1846, ανατυπ. 1966), αριθ. 738, σελ. 75. Ο Αντουάν Περρενώ ντε Γκρανβέλ, επίσκοπος τού Αρράς, συμβούλευε τότε τον Κάρολο να αποσυρθεί για ασφάλεια στην Φλάνδρα. Η Μαρία πίστευε ότι έπρεπε να παραμείνει στη Γερμανία, διαμένοντας στη Βορμς ή στο Σπάγιερ [στο ίδιο, αριθ. 739], αλλά ο Κάρολος αποφάσισε να πάει στο Ίννσμπρουκ [αριθ. 741]. Η Ενετική Γερουσία έγραψε αργότερα στον βαΐλο στην Ισταμπούλ στις 26 Ιανουαρίου 1552,

«ότι ο αυτοκράτορας βρίσκεται ακόμη στο Ίννσμπρουκ και θέλει να συνεχίσει την πολιορκία τής Πάρμας και τής Μιράντολα»

(… che l’ imperator è anchora in Ispruch, et fa continuar la ossidion di Parma et della Mirandola)

[Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 198 (218)].

Στο μεταξύ ο Τζούλιο ντε Γκράντι παρακολουθούσε τα νέα μέρα με τη μέρα, στέλνοντας αναφορές στον δούκα τής Φερράρας [Arch. di Stato di Modena. Cancelleria ducale: Ambasciatori, ete., Busta 49, αριθ. 283-V1/29 και εξής, επιστολές από τις αρχές Αυγούστου 1551].

[←187]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 167-168 (187-188).

[←188]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 89 (109), 94 (114), 102 (122).

[←189]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., iii, αριθ. 742, σελ. 78-83.

[←190]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 177 (197), από την Ενετική Γερουσία προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1551:

«Στους τόπους τού Πεδεμόντιου οι άνδρες τού αυτοκράτορα και τού χριστιανικότατου βασιλιά βρίσκονται σε καταλύμματα λόγω τού χειμώνα. Οι άνδρες τού ποντίφηκα συνεχίζουν την πολιορκία τής Μιράντολα…»

(In li loci del Piemonte le gente del imperator et del re Christianissimo sono alli allogiamenti per causa del inverno. Le gente del pontefice continuano la ossidion della Mirandola…).

[←191]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλα 198-199 (218-219. Η πρώτη πρόταση καταψηφίστηκε με υπέρ (de parte) 72, κατά (de non) 103 και λευκά (non sinceri) 19. Η δεύτερη πέρασε 147-5-2.

[←192]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 1 (21), 2 (22).

[←193]

Romier, «La Crise gallicane», σελ. 44-46, 47-48. Η επιστολή που συνοψίζει ο Romier και χρονολογεί στις 4 Σεπτεμβρίου [σελ. 44-46] δημοσιεύτηκε από τον Druffel, Briefe u. Akten, I (1873), αριθ. 736, σελ. 726-32, ο οποίος τη χρονολογεί στις 3 Σεπτεμβρίου. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τον Τουρνόν στο Michel Francois, Correspondance, du cardinal François de Tournon (1521-1562), Παρίσι, 1946, αριθ. 409-30, σελ. 262 και εξής.

[←194]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 104, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 77, σελ. 85. Romier, «La Crise gallicane», σελ. 47-51, που χρονολογεί εσφαλμένα το εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 8 Σεπτεμβρίου.

[←195]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 768, σελ. 757-60.

[←196]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 776, σελ. 770-72 και πρβλ. αριθ. 777, επιστολή τού Ανν ντε Μονμορενσύ προς τον πάπα, επίσης με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1551, Ο πάπας είχε γράψει στον Μονμορενσύ, καθώς και στον Ερρίκο Β΄, στις 12 Σεπτεμβρίου [στο ίδιο, i, αριθ. 744-45, σελ. 736-37].

[←197]

Druffel, Briefe u. Akten, iii (Μόναχο, 1882), αριθ. 785, σελ. 239-46, έγγραφο με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1551. A. Pieper, Die papstliehen Legaten u. Nuntien (1897), σελ. 27 και εξής. και παραρτ. αριθ. 9-10, σελ. 146-54.

[←198]

Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 32-33.

[←199]

Druffel, Briefe u. Akten, i, αριθ. 816, σελ. 811-14 με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου 1551, με πολύ συνοψισμένο κείμενο τής ίδιας επιστολής στο Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 356-57.

[←200]

Romier, «La Crise gallicane», σελ. 52.

[←201]

Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 360-63 και πρβλ. Kupke, Nuntiaturberichte, I-12 (1901, ανατυπ. 1968), αριθ. 53, σελ. 143, επιστολή στις 11 Ιανουαρίου 1552 από τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε στη Ρώμη προς τον Πιέτρο Καμαϊάνι στο Ίννσμπρουκ.

[←202]

Ribier, Lettres et Mémoires d’ estat, ii, 358-60.

[←203]

Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 194 (214), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Νικκολό ντα Πόντε, τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1552.

[←204]

[←205]

Sen. Secreta Reg. 68, φύλλο 5 (25) και πρβλ. Reg. 67, φύλλο 177 (197).

[←206]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 59, 65, 66, 71, 72, σελ. 159-60, 173-74 και εξής. 195-96, 197-98 και εξής. Romier, «La Crise gallicane», σελ. 53. Ήδη από τις 14 Φεβρουαρίου (1552) ο Ντιέγκο Λάσσο, ο πρεσβευτής τού Φερδινάνδου στη Ρώμη, έγραφε ότι «ο Τουρνόν συναντήθηκε τρεις φορές με τον πάπα» (Tornon a estado ya tres vezes con el papa) [Druffel, Briefe u. Akten, ii (1880), αριθ. 984, σελ. 122-23]. Η πρόοδος τού Τουρνόν ήταν αρχικά αργή. Στις 26 Φεβρουαρίου (1552) ο Αντουάν Περρενώ ντε Γκρανβέλ έγραψε στη βασίλισσα Μαρία, που ήταν κυβερνήτης τής Ολλανδίας, ότι

«η διαπραγμάτευση τής ειρήνης από τον καρδινάλιο ντε Τουρνόν … είναι σαν έξοδος σε καπνό…»

(la négociation de paix du cardinal de Tornon… est comme resortie en fumée…)

[στο ίδιο, ii, αριθ. 1022, σελ. 166-67]. Η Μαρία είχε δει αμέσως, καθώς ξεκινούσε ο πόλεμος, ότι γαλλικός στόχος ήσαν τα Μετς, Τουλ και Βερντύν [στο ίδιο, ii, αριθ. 1079, σελ. 210-11, επιστολή προς τον Φερδινάνδο, γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 9 Μαρτίου 1552 και πρβλ. αριθ. 1120, 1121, σελ. 246, 249 και αλλού].

[←207]

Στις 16 Μαρτίου 1552 η Ενετική Γερουσία έγραφε στον Μπερνάρντο Ναβαγκέρο στην Ισταμπούλ ότι ο Ερρίκος Β΄ ήταν αποφασισμένος να συγκεντρώσει μεγάλο στρατό για να επιτεθεί στον Κάρολο Ε΄:

«Η χριστιανικότατη μεγαλειότητά του βρίσκεται, όπως διαδίδεται, σε συνεννοήσεις με τον δούκα Μόριτς τής Σαξονίας, με τον μαρκήσιο Άλμπρεχτ τού Βρανδεμβούργου και με άλλους ηγεμόνες τής Γερμανίας, οι οποίοι, όπως λέγεται, έχουν μεγάλο στρατό, για να κάνουν μαζί με τον χριστιανικότατο βασιλιά πόλεμο εναντίον τής Αυτοκρατορικής του μεγαλειότητας…»

(havendo soa Christianissima Maestà, come si divulgava, intelligentia con il Duca Mauritio di Saxonia, con il Marchese Alberto di Brandinberg, et con altri principi di Germania, li quali se diceva che haverano grosso essercito per far unitamente con il re Christianissimo la guerra a soa Cesarea Maestà…)

[Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλο 5 (25)].

Για τις στρατιωτικές κινήσεις τού Μόριτς τής Σαξωνίας και τού Άλμπρεχτ τού Βρανδεμβούργου εναντίον τού Καρόλου βλέπε στο ίδιο, φύλλα 10 (30), 16 (36), 21 (41), 28 (48), 31 (51), αν και λεγόταν αργότερα ότι ο Μόριτς είχε φτάσει σε συμφωνία με τούς Αψβούργους [φύλλα 55 (75), 66 (86)], πράγμα που δεν ίσχυε. Πρβλ. Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 79 και εξής, σελ. 211 και εξής passim. O Μόριτς, ο Άλμπρεχτ και ο δούκας Κρίστοφερ τού Βύρτενμπεργκ προσποιούνταν νομιμοφροσύνη απέναντι στον Κάρολο Ε΄ μέχρι την τελευταία στιγμή [πρβλ. στο ίδιο, Ι-12, αριθ. 82, σελ. 225, έγγραφο με ημερομηνία 9 Μαρτίου 1552]. Για τον Ερρίκο Β΄ και τη σκευωρία των Γερμανών ηγεμόνων εναντίον τού Καρόλου βλέπε Karl Erich Born, «Moritz Von Sachsen und die Furstenverschworung Gegen Karl V.», Historische Zeitschrift, CXCI (1960), 18-66.

[←208]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλο 4 (24).

[←209]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλο 23 (43).

[←210]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 58-59 (78-79) και 64 (84), επιστολές στις 3 και 22 Σεπτεμβρίου 1552 προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη.

[←211]

Arch. di Stato di Modena, Cancelleria ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 283-VIII/25.

[←212]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 71, 81, σελ. 195 96, 219-20 και πρβλ. αριθ. 77, 80. Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», Atti e memorie… per le provincie modenese, σειρά IV, τομ. IV (1893), σελ. 229.

[←213]

Kupke , Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 73, σελ. 199, επιστολή τού Καμαϊάνι σταλμένη απευθείας στον πάπα.

[←214]

Στο ίδιο, 1-12, αριθ. 76, σελ. 204-5, επιστολή τού Καμαϊάνι, με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου (1552), προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε.

[←215]

Στο ίδιο, i-12, αριθ. 81, ιδιαίτερα σελ. 221-22:

«Ο φόβος για τούς στόλους, τόσο των Τούρκων όσο και των Γάλλων, είναι ακραίος και οι ταξιαρχίες έχουν ήδη αρχίσει να τρέπονται σε φυγή. Η Ρώμη καίγεται από την άλωση τού Μπουρμπόν και είναι ανοιχτή και ανοχύρωτη…»

(La paura dell armate così Turchesca come Francese è estrema, et già incominciano le brigate a mettersi in fuga. Roma è scottata dal sacco di Borbone, et è aperta et indefensibile…).

Παπικοί γραμματείς συνέτασσαν τις επιστολές που έφευγαν στο όνομα τού Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, ο οποίος, αν και κατ’ όνομα καρδινάλιος γραμματέας τού κράτους, ήταν στην πραγματικότητα ένας αργόσχολος, χωρίς ενδιαφέρον ή ικανότητα για δουλειά.

[←216]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 82, σελ. 226.

[←217]

Στο ίδιο, i-12, αριθ. 82-83, σελ. 227-29 και πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1174, σελ. 296, επιστολή τού Ντιέγκο Λάσσο προς τον Φερδινάνδο, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Μαρτίου 1552.

[←218]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 83, σελ. 230.

[←219]

Στο ίδιο, i-12, passim και για την τουρκική αρμάδα με 150 γαλέρες, βλέπε αριθ. 94, σελ. 269-70.

[←220]

Στο ίδιο, i-12, αριθ. 106, σελ. 304-5, Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1301, σελ. 397.

[←221]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 113, σελ. 324-28, επιστολές τού Ιουλίου Β΄ προς Καμαϊάνι γραμμένες στη Ρώμη στις 30 Απριλίου και 1 Μαΐου 1552. Για τη συμφωνία στην οποία είχε καταλήξει ο Ιούλιος με τον Τουρνόν βλέπε στο ίδιο, i-12, παραρτ. αριθ. 5, σελ. 365-68. Ο Κάρολος Ε΄ έμαθε τα νέα, ήρεμος και κουρασμένος, μνησίκακος και παραπονούμενος [στο ίδιο, 112, αριθ. 116, σελ. 334 και εξής, Καμαϊάνι προς Ιούλιο Γ’ από Ίννσμπρουκ στις 7-8 Mαΐου].

Στις 24 και 25 Απριλίου 1552 ο Ιππόλιτο ντ’ Έστε, καρδινάλιος προστάτης των γαλλικών συμφερόντων στην Παπική Κούρτη, έστειλε στους Ιούλιο και Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε συγχαρητήρια και έκφραση μεγάλης ικανοποίησης, ως αποτέλεσμα τής παπικής συμφωνίας με τον Ερρίκο Β΄, η οποία σύντομα θα επικυρωνόταν επισήμως [Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. xx, φύλλα 454-55, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Για την αποδοχή από τον Κάρολο Ε΄ τής αναστολής όπλων σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 463, επιστολή τού Ιππόλιτο προς Ιούλιο, γραμμένη στη Φερράρα την 1^η Ιουνίου 1552.

[←222]

Kupke, Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 122-23, σελ. 354-55, επιστολές τού καρδινάλιου ντελ Μόντε προς Καμαϊάνι γραμμένες στη Ρώμη στις 16 και 18 Μαΐου 1552 και πρβλ. Chiesi, «Papa Giulio III e la guerra di Parma…», σελ. 230.

[←223]

Στο ίδιο, Ι-12, αριθ. 123, σελ. 356.

[←224]

Romier, «La Crise gallicane», σελ. 54. Για τη σταδιοδρομία τού Φερραρέζου καρδινάλιου βλέπε Heinrich Lutz, «Kardinal Ippolito II d’ Este (1509-1572): Biographische Skizze eines weltlichen Kirchenfursten», στο Reformata reformanda: Festgabe für Hubert Jedin, 2 τόμοι, Μύνστερ, Βεστφ., 1965, i, 508-30.

[←225]

Η παπική-γαλλική αναστολή όπλων ανανεώθηκε στις 26 Απριλίου 1554. Αν και μετά την αναστολή όπλων στις 29-30 Απριλίου 1552 ο Ιούλιος Γ’ δεν αγνοούσε ούτε τα εκκλησιαστικά ούτε τα κοσμικά συμφέροντα τής Αγίας Έδρας, στρεφόταν όλο και περισσότερο προς την απόλαυση τής ζωής, στην οποία τον συνόδευε ο ζωηρός του αδελφός Μπαλντουΐνο. Ο τελευταίος ήταν ικανοποιημένος από τη ζωή τόσο στα κτήματα ντελ Μόντε στο Μόντε Σαν Σαβίνο (νοτιοδυτικά τού Αρέτσο) όσο και ανάμεσα στο μεγαλείο τής Ρώμης και μάλλον περισσότερο ίσως, γιατί αγαπούσε το κυνήγι και την περιοχή. Δεκαεπτά πρωτότυπες επιστολές τού Μπαλντουΐνο υπάρχουν στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XXΙ, φύλλα 8-37, με ημερομηνίες από 20 Σεπτεμβρίου 1552 μέχρι 7 Οκτωβρίου 1553, δώδεκα προς τον υιοθετημένο γιο του, τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο και πέντε προς τον ίδιο τον πάπα.

Οι επιστολές αυτές μάς πληροφορούν για την παραγωγικότητα των εδαφών τού ντελ Μόντε, για την τοπική παραγωγή κρασιού Μαλβάζια και για τη συνεχιζόμενη κατασκευή τού Παλάτσο ντελ Μόντε στο Μόντε Σαν Σαβίνο, για το ενδιαφέρον για την υγεία τού πάπα, ιδιαίτερα για την περιγραφή τής ποδάγρας του (ουρικής αρθρίτιδας), που φαινόταν να χειροτερεύει πάντοτε προς το βράδυ, για το κυνήγι, τα θηράματα και την ψυχαγωγία επισκεπτών αξιωματούχων, όπως καρδιναλίων και πρεσβευτών, για τις διαπραγματεύσεις στις οποίες συμμετείχαν ο καρδινάλιος Ιππόλιτο ντ’ Έστε και ο δούκας τής Φλωρεντίας για να βρεθεί λύση στο σιενέζικο πρόβλημα και τελικά για τις έρευνες τού Μπαλντουΐνο για προβιβασμό των φίλων και ακολούθων του. Έτσι, αν και ο συνοδικός γραμματέας Άντζελο Μασσαρέλλι εποφθαλμιούσε τη θέση τού ηγουμένου στο μοναστήρι τού Σαν Πάολο στο Σανσεβερίνο, ο Μπαλντουΐνο ήθελε να την εξασφαλίσει για τον υπηρέτη του ή «χαράκτη» [mio scalco, δηλαδή οικονόμο (ecuyer tranchant)], τον κύριο Λορέντσο Λάουρο. Ο Μασσαρέλλι είχε τόσα προσόντα, ώστε θα προέκυπταν σχεδόν καθημερινά καλύτερες ευκαιρίες γι’ αυτόν από τη θέση τού απλού ηγουμένου τού Σαν Πάολο [στο ίδιο, φύλλα 23, 25, υστερόγραφο επιστολής τού Μπαλντουΐνο προς Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, με ημερομηνία 21 Σεπτεμβρίου 1553]:

«Έχω δει τι αναφέρουν οι περισσότερες απαντήσεις τής αιδεσιμότατης εξοχότητάς σας για τη θέση τού ηγουμένου τού Σανσεβερίνο: όντας ειλικρινής, ο κύριος Ανιόλο Μασσαρέλλι δεν φαίνεται να τα έχει όλα υπέρ του, επειδή για μια άλλη κενή θέση ηγουμένου των 200 δουκάτων σε αυτόν τον τόπο ερευνώ για τον οικονόμο μου, ενώ για την αγάπη του δεν θα ταλαιπωρηθώ, υποσχόμενος σε αυτόν ότι μια άλλη φορά θα τον ικανοποιήσω, όταν δοθεί ευκαιρία. Εκτός από αυτό, όντας ο κύριος Ανιόλο ειδικευμένο πρόσωπο, δεν θα τού λείψουν οι ευκαιρίες να τα πάει πολύ καλύτερα, ενώ είμαι βέβαιος ότι η Αγιότητά του θα τού δώσει μια επισκοπή, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί με τον οικονόμο μου [!]. Παρ’ όλα αυτά η Εξοχότητά σας να κάνετε ό, τι μπορείτε για χάρη μου-ενώ για τα υπόλοιπα θα γίνει το θέλημα τού Κυρίου…»

(Ho visto quanto vostra Signoria reverendissima risponde circa il priorato di Sanseverino: sarebbe honesto che Messer Agnolo Massarelli non pensasse di havere ogni cosa lui, perchè alla vacanza d’uno altero priorato di quel luogo di 200 ducati ricerco il mio scalco che per amor’ suo non se ne travagliasse, promettendoli un’ altra volta di gratificar’ lui dove fusse occorso. Oltra di questo sendo Messer Agnolo persona qualificata, non mancaranno delle occasioni da fargli ogni di meglio, et son certo che sua Santità gli darà un di un vescovado, cosa che non può succedere al mio scalco [!]. Però vostra Signoria faccia quello che può per amor mio—nel resto fiat voluntas Domini).