Σημειώσεις Κεφαλαίου 11

[←1]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8 (από το Archivum Consistoriale), φύλλο 1 και τα Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλο 122 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Pastor, Hist. Popes, xi, 6-14 και παραρτ. αριθ. 1-4, σελ. 546-54 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 7-12 και παραρτ. αριθ. 1-4, σελ. 811-17. Η εισαγωγή στo Carlo Capasso, La Politica di Papa Paolo III e l’ Italia, Καμερίνο, 1901 και ιδιαίτερα Capasso, Paolo III (1534-1549), 2 τόμοι, Μεσσίνα. 1923-24,1, 34-43, με πλήρη κάλυψη των πηγών και τής παλαιότερης βιβλιογραφίας. Ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη ανέφερε την εκλογή τού Παύλου σε επιστολή με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου (όταν μάλιστα πια η εκ μέρους του κατοχή τής τιάρας ήταν αυτονόητο συμπέρασμα), στην οποία η Γερουσία απάντησε στις 17 τού μηνός: «Μάθαμε από τη δική σας [επιστολή] στις 12 τού μηνός για την επάξια προαγωγή στον παπικό θρόνο τού ήδη αιδεσιμότατου καρδινάλιου Φαρνέζε και έχουμε πραγματικά αισθανθεί τέτοια χαρά, που δεν μπορούμε να εκφράσουμε με μεγάλα λόγια…» (Havendo per vostre [lettere] di XII intesa la meritissima promotione al pontificato del già reverendissimo cardinal Frenese [sic], habbiamo in vero sentita quella letitia di animo che con parole maggior explicar si possi…) [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 72].

Ο καρδινάλιος Φαρνέζε, παρά τον παράξενο δεσμό τής αδελφής του Τζούλια με τον Αλέξανδρο ΣΤ’, ποτέ δεν είχε περάσει καλά κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Βοργία. Στις 22 Μαρτίου 1494 ο Φλωρεντινός Λορέντσο Πούτσι είχε γράψει στον αδελφό του Πούτσιο ότι «ο δυστυχής καρδινάλιος δεν έχει τα προς το ζην» (il povero cardinale non ha da vivere). Arch, di Stato di Firenze, Strozziano 340, φύλλο 169, αναφερόμενο από G. B. Picotti, La Giovinezza di Leone X, Μιλάνο, 1927, σελ. 539, σημείωση 101 και «Nuovi Studi e documenti intorno a Papa Alessandro VI», Rivista di storia della Chiesa in Italia, V (1951), 219, 220, σημειώσεις 230, 236 και πρβλ. σελ. 227. Μaria Bellonci, Lucrezia Borgia, Μιλάνο, 1939, ανατυπ. Βερόνα, 1960, σελ. 82 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, III-1 (1924, ανατυπ. 1955), 378-79. Τον Σεπτέμβριο τού 1500 ο Ενετός απεσταλμένος στη Ρώμη Πάολο Καπέλλο είχε ενημερώσει τη Γερουσία ότι ο νεαρός καρδινάλιος Φαρνέζε, ο «αδελφός τής κυρίας Τζούλια» (fradello di madona Julia), ήταν «χαμηλής υπόληψης στην κούρτη» (di pocha reputation in corte) [Sanudo, Diarii, ΙΙΙ, 843]. Στην εκτίμηση τής συνεισφοράς των καρδιναλίων για τον σταυροφορικό φόρο δεκάτης το 1500-1501, το ετήσιο εισόδημα τού Φαρνέζε εκτιμήθηκε σε 2.000 δουκάτα, ένα από τα χαμηλότερα των περισσότερων από σαράντα παρατιθεμένων [βλέπε πιο πάνω, τομ. II, σελ. 529]. Ο Giovanni Soranzo, Studi intorno a Papa Alessandro VI (Borgia), Μιλάνο, 1950, σελ. 92-129 έχει προσπαθήσει να αναδιατυπώσει τη σχέση τού πάπα Βοργία με τη Τζούλια Φαρνέζε κάτω από ηθικά ευνοϊκότερο φως, υποστηρίζοντας ότι ο Αλέξανδρος υπήρξε τόσο κατά τη δική του εποχή όσο και αργότερα θύμα συκοφαντίας και παρεξήγησης, μια άποψη με την οποία ο Picotti, «Nuovi Studi…», Rivista di storia della Chiesa in Italia, v, 207-40 διαφώνησε δικαιολογημένα.

H κατάσταση τού Αλεσσάντρο Φαρνέζε δεν φαίνεται να βελτιώθηκε αισθητά κατά τη διάρκεια τού υπόλοιπου τής παπικής θητείας τού Αλεξάνδρου ΣΤ’, αν και κατείχε εξέχουσα θέση στις τελετές. Ένιωθε πολύ άβολα με τη σχέση τής αδελφής του με τον πάπα, η οποία (με εξαίρεση τήν προαγωγή του στο αξίωμα τού καρδινάλιου) αποδεικνυόταν για πολλά χρόνια σίγουρα περισσότερο ως μειονέκτημα γι’ αυτόν παρά ως όφελος. Ο Φαρνέζε έπρεπε να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Πρβλ. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 10 και εξής. Παρεμπιπτόντως ο Πούτσιο Πούτσι είχε παντρευτεί τη Τζιρολάμα Φαρνέζε, την αδελφή τής Τζούλια και τού καρδινάλιου Αλεσσάντρο. Η Τζιρολάμα αργότερα έγινε σύζυγος τού κόμη Τζουλιάνο ντελ Ανγκουιλλάρα, από τον γιο τού οποίου, τον Τζιοβάννι Μπαττίστα, δολοφονήθηκε (στις 31 Oτωβρίου 1504) στο κάστρο τής Στάμπια, μια από τις διάσημες υποθέσεις (causes célèbres) των αρχών τού 16^ου αιώνα, που περιγράφεται από τον Burchard, Diarium, επιμ. L. Thuasne, iii, 369-70 και E. Celani, RISS, xxxii, μέρος 1, fasc. 10-11 (Τσιττά ντι Καστέλλο, 1913), 462-63. Ο Φαρνέζε είχε δει και είχε υποφέρει πολλά κατά τη διάρκεια των ετών.

[←2]

Για τις πρωτότυπες συγχαρητήριες επιστολές που στάλθηκαν στον Παύλο Γ’ με την άνοδό του στον παπικό θρόνο βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. viii, φύλλα 294 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και βλέπε ιδιαίτερα Pietro Tacchi Venturi, Storia della Compagna di Gesù in Italia, 2^η εκδ., I, μέρος 1 (Ρώμη, 1950), 7-8. Η καλύτερη σχετική με τον Παύλο Γ’ μελέτη είναι εκείνη τού Carlo Capasso, Paolo III (1534-1549), 2 τόμοι, Μεσσίνα, 1924, 1923 (ο δεύτερος τόμος τυπώθηκε πριν από τον πρώτο), αναφορά στην οποία έχει γίνει στην προηγούμενη σημείωση.

[←3]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 2:

«Στη Ρώμη, την Παρασκευή 13 Νοεμβρίου 1534, ο ιερότατος κύριός μας είχε το πρώτο του εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο με ευπρέπεια και μεγάλη σοβαρότητα τρόπων τον επαίνεσαν με σύνεση οι αιδεσιμότατοι άρχοντες [καρδινάλιοι]. Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στο αίτημα τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας για φόρο δεκατής στα βασίλειά του, ώστε να μπορέσει να ετοιμάσει στόλο εναντίον των πειρατών Τούρκων»

(Rome die Veneris XIII Novembris MDXXXIIII sanctissimus dominus noster primum consistorium habuit in quo morum honestatem et gravitatem summa cum prudentia reverendissimorum dominorum [cardinalium] laudavit. Deinde renuntiavit Cesaream Maiestatem petere decimas in regnis suis ut classem contra piratas Turchas parare posset).

Το κείμενο εμφανίζεται επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλο 123 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Στις 20 Απριλίου 1534 η Ενετική Γερουσία είχε ενημερώσει τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Ρώμη για τα νέα που είχε πάρει από την Ισταμπούλ με επιστολές στις 6, 7 και 10 τού προηγούμενου Μαρτίου,

«με τις οποίες [ειδοποιήσεις] γίνεται κατανοητό ότι ήδη οι εκατό [τουρκικές] γαλέρες βρίσκονταν σε διάταξη και έπρεπε να βγούν, με διοικητή τον Μπαρμπαρόσα, με εκείνη την μεγάλη εξουσία που βλέπετε στις εν λόγω ειδοποιήσεις, ενώ έχω υπολογίσει τα πειρατικά σκάφη σε διακόσια. Είναι επίσης αλήθεια η αναχώρηση τού Εβραίου πειρατή [τoυ Τσιφούτ Σινάν, Εβραίου τυχοδιώκτη από τη Σμύρνη] από τη Μπαρμπαριά, για τον οποίο ακούσαμε τις προηγούμενες ημέρες ότι περνούσε από το Οτράντο, και ήταν πάνω από τη Σικελία με 8 γαλέρες και 14 φούστες … [και με περισσότερα στο ίδιο πνεύμα, η Γερουσία έδινε εντολή στον πρεσβευτή:] να εκλιπαρήσετε τη Μακαριότητά του με όσο μεγαλύτερη στοργή μπορείτε, να θέλει να είναι ικανοποιημένη ότι οι εκκλησιαστικοί οι οποίοι έχουν οφέλη στο κράτος μας και προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από τα αγαθά που υπάρχουν στο κράτος αυτό για κοινό όφελος, θα συμβάλουν σε αυτή τη δαπάνη συνεισφέροντας σε τμήμα της. Χωρίς τη δική τους επιδότηση προς εμάς είναι εντελώς αδύνατο να καλύψουμε με τις δικές μας δυνατότητες μια τόσο μεγάλη και επείγουσα ανάγκη. Να καταδεχθείτε όμως να συναινέσετε ότι μπορούμε να ζητήσουμε μια επιδότηση 100.000 δουκάτων από τον αιδεσιμότατο κλήρο τού κράτους μας τής ενδοχώρας και 17.000 δουκάτων από τον αντίστοιχο τής θάλασσας…»

(per li quali [advisi] se intende che già le galie cento [turchesche] erano ad ordine et dovevano ussir, capitanio Barbarossa, con quella grande authorità che per ditti advisi si vede, et haverà computati li corsari velle CC. È vera etiam la partita del Giudeo corsaro della Barbaria, il qual nui intendessemo li giorni superiori per via di Ottranto, che era sopra l’insula di Sicilia con galie VIII et fuste XIIII … supplicarete la Beatitudine sua con quanto maggior affetto potrete, la vogli esser contenta che li ecclesiastici quali hanno beneficii nel stato nostro che sono per una bona parte delli beni existenti in quello ad commun beneficio dei qual si fa questa spesa concorrino ad contribuir parte di essa: senza il subsidio de i quali a nui è penitus impossibile supplir con le facultà nostre a tanto et così urgente bisogno: dignandosi però assentir che possamo dimandar uno subsidio al reverendo clero del stato nostro da terra ferma di ducati cento mille et a quello da mar de ducati XVII m…)

[Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 24 με σύγχρονη αρίθμηση και φύλλα 25 και εξής, 30-31, 34 και εξής, 39 και εξής και για τον Εβραίο κουρσάρο (Giudeo Corsaro) φύλλα 36, 83, 104, με Reg. 57, φύλλα 42, 43, 63-64 και αλλού]. Στο παρόν Κεφάλαιο οι αναφορές σε φύλλα στα βατικανά, ενετικά και άλλα αρχεία παρέχονται με τις σημερινές αριθμήσεις (έντυπες στα βατικανά, με μολύβι στα ενετικά).

[←4]

Pastor, Hist. Popes, XΙ, 221 και εξής και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 155 και εξής. C. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 75 και εξής, 111 και εξής. Οι προετοιμασίες τού Καρόλου για εκστρατεία εναντίον τής Τύνιδας αναφέρονται συχνά στην αλληλογραφία του κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών τού 1535 [Ch. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii (1841), 277, 280, 293, 304, 307, 314, 354]. Στις 11 Ιουνίου 1534 η Ενετική Γερουσία δέσμευσε 500 δουκάτα για την αγορά διαφόρων ενδυμάτων ως πιθανών δώρων προς τον Μπαρμπαρόσσα, ο οποίος, σύμφωνα με τις επιστολές τού βαΐλου τής Δημοκρατίας στην Ισταμπούλ (με ημερομηνία 12 Mαρτίου) ετοιμαζόταν να αποπλεύσει από την Ισταμπούλ με εκατό γαλέρες, όπως ενημέρωνε η Γερουσία την αποικιακή κυβέρνηση τής Κέρκυρας στις 13 Ιουνίου [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 40, 41, με σύγχρονη αρίθμηση και σημειώστε φύλλα 42, 44].

Στην πραγματικότητα ο Μπαρμπαρόσσα απέπλευσε από την Ισταμπούλ στις 28 Μαΐου 1534, όπως έγραφε ο Ενετός βαΐλος στην Γερουσία στις 4 Ιουνίου. Υπήρχε αμφιβολία (και φόβος) αν σκοπός του ήταν επίθεση εναντίον τής Απουλίας ή τής Τύνιδας, όπως μαθαίνουμε από επιστολή τής Γερουσίας με ημερομηνία 11 Ιουλίου προς τον επιστάτη (provveditore) τού ενετικού στόλου, που βρισκόταν τότε σε κερκυραϊκά ύδατα:

«Γι’ αυτήν [την τουρκική αρμάδα] έχουμε βεβαιότητα από την επιστολή τού βαΐλου μας στην Κωνσταντινούπολη τής 4ης Ιουνίου, που παραλήφθηκε χτες το βράδυ, ότι αυτή η αρμάδα αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη στις 28 Μαΐου, δηλαδή 58 σκάφη. Γράφει ότι είναι 10 ελαφρές γαλέρες, 4 γαλιότες, 8 φούστες και τα υπόλοιπα νόθες γαλέρες μέχρι τον αριθμό των 58 σκαφών, με τα οποία αυτός ο διοικητής [Μπαρμπαρόσσα] θα πάει στην Καλλίπολη για να ενωθεί με εκείνα τα άλλα σκάφη που βρίσκονται σε αυτόν τον τόπο μέχρι τον αριθμό των εκατό, συνυπολογίζοντας τα προαναφερθέντα 58, με την οποία αρμάδα, όπως γράφει αυτός ο βαΐλος μας, καταλαβαίνει ότι θα πάει στην Απουλία, ενώ άλλοι καταλαβαίνουν ότι θα πάει πιο μακριά στην Τύνιδα…» [Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 53].

(Della qual [armata turchesca] havendo certezza dalle lettere del bailo nostro in Constantinopoli de quarto zugno heri sera medesimamente ricepute che essa armata partì da Constantinopoli alli XXVIII mazo, videlicet velle LXVIII: scrive esser galie X sotil, galeote numero quatro, fuste VIII et il resto galie bastarde fin al ditto numero de velle LXVIII, con lequal esso capitanio anderia a Gallipoli per coniungersi con quelle altre velle erano in quel loco fino al numero di cento, computa le preditte LXVIII, con la qual armata ne scrive esso bailo nostro che si teniva l’anderà in Puglia et altri tenivano che l’anderà de longo a Tunis…)

Οι Ενετοί παρακολουθούσαν φυσικά την προς τα δυτικά πορεία τού Μπαρμπαρόσσα με ανησυχία, αν και υπήρχε για εβδομάδες η φήμη, «ότι πρόκειται να συνεννοηθεί με εκείνον [τον στόλο] στη Μπαρμπαριά και να γίνει αρχηγός στην Τύνιδα» (chel sia per conferirsi con quella [armata] in Barbaria et far capo a Tunis) [στο ίδιο, φύλλο 40] και ο σουλτάνος τούς είχε διαβεβαιώσει ότι σκόπευε να διατηρήσει τη «φιλία και ειρήνη» που υπήρχε τότε μεταξύ τής Πύλης και τής Δημοκρατίας [φύλλο 47]. Η Γερουσία διόρισε τον Βιντσέντσο Καπέλλο ναυτικό γενικό διοικητή στα μέσα Ιουνίου και λόγω τής επείγουσας ανάγκης έπρεπε να αναλάβει τη διοίκηση αμέσως: «αμέσως, αμέσως θα ζητήσουμε να αναχωρήσει ο ναυτικός γενικός διοικητής μας» (et subbito, subbito faremo partir il nostro capitanio general da mar) [φύλλο 52 και αλλού]. Το έγγραφο τής αποστολής του, που εκδόθηκε στο όνομα τού δόγη Αντρέα Γκρίττι, έχει όμως ημερομηνία 23 Ιουλίου [φύλλα 56 και εξής].

Οι οδηγίες προς Καπέλλο σκιαγραφούν μάλλον λυπηρώς την ενετική θέση. Ενώ ο αυτοκράτορας, ο πάπας και οι Ιωαννίτες υποτίθεται ότι ετοίμαζαν επιθετική ενέργεια εναντίον τού Μπαρμπαρόσσα, ο Καπέλλο έπρεπε μόνο να υπερασπιστεί τα ενετικά συμφέροντα, επειδή η Δημοκρατία επιθυμούσε να διατηρήσει ειρήνη και φιλία με τούς Τούρκους καθώς και με τον αυτοκράτορα:

«…Και υπάρχουν ειδοποιήσεις ότι ο πρίγκηπας Ντόρια, ναυτικός γενικός διοικητής τής αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας, θα αναχωρούσε από τη Γένουα για να ενωθούν μαζί του οι παπικές γαλέρες, οι άλλες αυτοκρατορικές, οι γαλέρες τής θρησκείας τής Ρόδου και άλλα μικρά σκάφη, λόγω τής εξόδου τού τουρκικού στόλου. Εμείς, όπως γνωρίζετε, έχουμε και με τούς δύο, την εν λόγω αυτοκρατορική Μεγαλειότητα και τον γαληνότατο Άρχοντα Τούρκο, σταθερή και ειλικρινή φιλία και ειρήνη, την οποία θέλουμε να τηρήσουμε απαραβίαστα, μη κάνοντας πράγματα αντίθετα προς αυτήν. … Και αν ένας από τούς εν λόγω στόλους προχρήσει να επιτεθεί στον άλλο …, ο δικός μας στόλος θα παραμείνει ήσυχος…»

(…Et sono advisi che il principe Doria capitanio general da mare della Cesarea Maestà dovea partir da Genoa per unir a se le galee del pontifice, le altre cesaree, della religion da Rhodi et altri navilii per causa del ussir della armata Turchesca. Noi, come ti è noto, habbiamo con ambe le ditte Maestà Cesarea et del Serenissimo Signor Turco firma et sincera amicitia et pace, et quella volemo inviolabilmente observar, non operando cosa che ad essa contravegni. … Et se una delle ditte armate andasse ad offensione de l’altra …, tenirai la armata nostra quieta…)

[στο ίδιο, φύλλο 57 με σύγχρονη αρίθμηση, πιο σαφές από το οποίο δεν μπορούσε να είναι τίποτε. Σε περίπτωση που χριστιανική αρμάδα εμπλεκόταν με τούς Τούρκους (σε όχι ενετικά ύδατα), ο ενετικός στόλος έπρεπε να παραμείνει εντελώς ουδέτερος. Στο μεταξύ η Γερουσία παρακολουθούσε με ανακούφιση τη χαλαρή διαδρομή τού Μπαρμπαρόσσα, «καθώς και εκείνη τού Εβραίου, που είχαν πάρει τον δρόμο προς την Αφρική» (ben si iudica habbi preso il camino verso l’Africa) [φύλλο 69 και αλλού].

Επιστολές από Ισπανία με ημερομηνία στις 3 Νοεμβρίου και από Ρώμη στις 28 τού μηνός επιβεβαίωναν το γεγονός τής τελικής ειρήνευσης τού Μπαρμπαρόσσα στην Τύνιδα, «και ότι ήθελε να στείλει τον στόλο για την κατάκτηση τής Τρίπολης» (et che voleva mandar l’armata al conquisto de Tripoli) [φύλλο 84].

[←5]

Jean de Vandenesse, Journal des voyages de Charles Quint de 1514 à 1551, επιμ. L.-P. Gachard και G.J. Chas. Piot, Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, 4 τόμοι, Βρυξέλλες, 1874-82, ii (1874), 194-99. Επίσης η ανώνυμη περιγραφή «Expédition de Charles-Quint à Alger» στο Gachard και Piot, ό. π., III (1881), 403-48, Ed. Petit, André Doria, Παρίσι, 1887, σελ. 188-201, Carlo Capasso, Paolo III, ii (1923), 210-14, με παραπομπές, Karl Brandi, Kaiser Karl V., 2 τόμοι, Μόναχο, 1941-42, i, 390-92 και II, 309, R. le Tourneau, «al-Djaza’ir» (Αλγέρι), στην Encyclopaedia of Islam, ii (1965), 519-21.

[←6]

Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, τουρκικό κείμενο με ιταλική μετάφραση τής εποχής:

«…Αυτή η ευγενής εντολή γράφτηκε στην πόλη τής Βαγδάτης και στάλθηκε στις 24 τού μήνα Ραμαντάν, τού χρόνου τής φυγής τού μεγάλου μας προφήτη Μωάμεθ, τού Μουσταφά [δηλαδή τού Επιλεγμένου στα αραβικά], που η ευλογία και ο χαιρετισμός τού Θεού να είναι πάνω του [έτος Εγείρας 941], και είναι η 27η τού μήνα Μαρτίου τού χρόνου τού προφήτη Ιησού, που ο χαιρετισμός να είναι πάνω του»

(…Questo nobil commandamento è stà scritto in la cità de Bagdat et mandata alli 24 di la luna de Ramadan dal tempo de la fuga del nostro gran profeta Machomet, el Mustapha, che le beneditione et salute de Dio sia sopra de lui (A.H. 941), che è ali 27 del mese de marzo dal tempo del propheta Jesu che la salute sia sopra de lui).

Χέρι τής εποχής έχει γράψει, στο κάτω μέρος τής τέταρτης (και τελευταίας) σελίδας τής ιταλικής εκδοχής:

«Παράδειγμα μετάφρασης επιστολής τού Άρχοντα Τούρκου με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1535, από τη Βαγδάτη. Παραλήφθηκε στις 22 Ιουνίου με επιστολή τού βαΐλου μας στην Κωνσταντινούπολη προς το Συμβούλιο των Δέκα, στις 19 τού προηγούμενου Μαΐου: Λέει ότι ο Μπαρμπαρόσσα επιστρέφει από την Τύνιδα στην πόλη τής Κωνσταντινούπολης, και ότι στόλος και δικά μας σκάφη ενώθηκαν με τα δικά του για την προστασία τής θάλασσας κλπ.»

(Exemplum traductionis litterarum D. Turci dat. 27 Martii, 1535, ex Bagadet. Receptum 22 Junii in litteris baili nostri Constantinopolis ad Consilium X, diei XIX Maii preteriti: Dicit de Barbarossa reversuro ex Tunisio ad civitatem Constantinopolis, et quod classis et navigia nostra uniantur cum suis pro tutella maris, etc.).

Άλλες επικοινωνίες τού σουλτάνου με τον δόγη στο ίδιο περιγράφουν τις οθωμανικές νίκες στην Περσία. Κατά τα πρόσφατα χρόνια τα τουρκικά έγγραφα σε είκοσι περίπου κουτιά (buste) στα Ενετικά Αρχεία έχουν ταξινομηθεί χρονολογικά, ακυρώνοντας προηγούμενες αναφορές σε εκείνο ή το άλλο κουτί (busta). Γνωρίζοντας όμως την ημερομηνία ενός εγγράφου, μπορεί κανείς να το βρει εύκολα.

[←7]

Πρβλ. Walter Friedensburg (επιμ.), Nuntiaturberichte aus Deutschland (1533-1559) nebst ergänzenden Actenstücke, μέρος I, τομ. 1 (Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968), αριθ. 167, σελ. 428-29 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 439, σημείωση 5.

[←8]

Collección de documentos inéditos para la historia de España, iii (Μαδρίτη, 1843, ανατυπ. 1964), 545, επιστολή στις 12 Ιουνίου (1535) προς την αυτοκράτειρα Ισαβέλλα και βλέπε στο ίδιο, I (1842, ανατυπ. 1964), 154 και εξής. Karl Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία, 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1966, ii, αριθ. 405, σελ. 187, επιστολή με ημερομηνία 13 Ιουνίου 1535 προς τον Jean Hannart, τον πρεσβευτή τού αυτοκράτορα στη Γαλλία. Τον Απρίλιο τού 1535 ο Παύλος Γ’ ενημέρωσε τούς καρδιναλίους σε εκκλησιαστικό συμβούλιο ότι ο αυτοκρατορικός στόλος περιλάμβανε 80 γαλέρες και 120 άλλα πλοία [Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλο 132]:

«Στη Ρώμη την Παρασκευή, προτελευταία ημέρα τού Απριλίου [η 29 Απριλίου 1535 έπεφτε στην πραγματικότητα Πέμπτη!] έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο ο αγιότατος Κύριός μας … δήλωσε στους αιδεσιμότατους κυρίους … [ότι] θεωρούσε δεδομένο ότι έπρεπε να ετοιμαστούν γι’ αυτήν την εκστρατεία 80 γαλέρες και 120 ιστιοφόρα πλοία, που θα στέλνονταν εν μέρει από την Καλαβρία και εν μέρει από τη Λουζιτανία [Πορτογαλία], έτσι ώστε ο αριθμός των πλοίων τού στόλου να ανέλθει σε 200»

(Rome die Veneris penultima Αprilis fuit consistorium in quo sanctissimus dominus noster … nuntiavit dominis reverendissimis … [quod] pro comperto habebat in hac expeditione octuaginta triremes paratas esse et centum et viginti naves partim ex Calabria partim ex Lusitania missas ita quod numerus classis ad CC ascenderet…)

Πρβλ. Jean de Vandenesse, Journal des voyages de Charles Quint, επιμ. L.-P. Gachard, στο Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, II (1871), 110-13, Paolo Paruta, Historia Vinetiana, βιβλίο vii, ad ann. 1535, στο Degli istorici delle cose Veneziane, i quali hanno scritto per publico decreto, III (Βενετία, 1718), 639-40, Marco Guazzo, Cronica … degli huomini.., le cose, et i fatti di eterna memoria degni, Βενετία, 1553, σελ. 399-400.

Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη στις 2 Δεκεμβρίου 1534 ο Παύλος Γ’ είχε δημοσιεύσει βούλλες «με τις οποίες παραχωρούνταν φόροι δεκάτης στην αυτοκρατορική Μεγαλειότητα, για την προετοιμασία στόλου εναντίον των ληστών και πειρατών Τούρκων…» (in quibus decime concedebantur Cesaree Maiestati ad parandam classem contra predones ac piratas Turcas…) [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 5]. Φόροι δεκάτης χορηγήθηκαν ακόμη και στον Φραγκίσκο Α’, για να εξοπλίσει στόλο εναντίον τού Μπαρμπαρόσσα, αλλά με πιο αυστηρούς όρους [στο ίδιο, φύλλα 9-10]. Πρβλ. Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλα 124-125, 127-128. Όμως θα υπήρχε χαρά στο Παρίσι και όχι απογοήτευση στη Βενετία, αν αποτύγχανε η τυνησιακή εκστρατεία τού Καρόλου [πρβλ. Charrière, Négociations, i, 265-68]. Ο πάπας έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει το εγχείρημα, γράφοντας επιστολή έντονης ενθάρρυνσης προς τον Κάρολο στις 15 Ιουλίου 1535, στην οποία πρόσθεσε με το δικό του χέρι υστερόγραφο, που τον προέτρεπε «να διατηρήσει σε ασφάλεια το αυτοκρατορικό και πολύ άξιο άτομό του» [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 52, αριθ. 144, δημοσιευμένο στον Pastor, Hist. Popes, xi, παραρτ. αριθ. 11, σελ. 561-62 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 15, σελ. 822-23]. Πρβλ. G. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 122 και εξής.

Στις 5 Φεβρουαρίου (1535) η Ενετική Γερουσία είχε ενημερώσει τον Ιμπραήμ πασά για τις προετοιμασίες τού Καρόλου στην Ισπανία και στη Γένουα, στον βαθμό που ήσαν αυτές γνωστές στη λιμνοθάλασσα μέχρι εκείνη την ημερομηνία [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 100], ενώ στις 24 Mαΐου η Γερουσία έγραφε στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ ότι

«υπάρχει φήμη ότι ο στόλος [της αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας] θα ενωθεί στη Σαρδηνία και θα κάνει την επιχείρηση εναντίον τού Μπαρμπαρόσα για να τον εκδιώξει από τη Μπαρμπαριά και ότι θα είναι ο εν λόγω στόλος πολυάριθμος, με διακόσια πενήντα σκάφη και 25 έως 30.000 στρατιώτες πάνω σε αυτόν … και επίσης 2.000 ιπππείς…»

(la voce è che l’armata [della Cesarea Maestà] habbi ad unirse a Sardegna et far la impresa contra Barbarossa per expellerlo della Barbaria et che serà la ditta armata numerosa di velle da ducento et cinquanta insuso et da XXV in XXX m. fanti sopra di quella … et etiam cavalli duo mille…)

(αν και τα γεγονότα λεγόταν ότι χρειάζονταν περαιτέρω επιβεβαίωση) [στο ίδιο, φύλλο 119 και βλέπε φύλλα 120 και εξής].

[←9]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 129-130, 132, 133 και πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 4, φύλλα 135, 136. Lanz, ii, αριθ. 406, σελ. 188-89, Κάρολος προς Jean Hannart, από το αυτοκρατορικό στρατόπεδο μπροστά στη Λα Γκολέττα, επιστολή με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1535. C. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, Ι, 125-26 και Paolo III, I (1921), 111-17 και σημειώστε P. G. Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, XVII (Ρώμη, 1972), 315, 318, 319-20.

[←10]

Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 141-143 και εξής. Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., ii, αριθ. 406-9, σελ. 189-99, Κάρολος προς Jean Hannart και προς την αδελφή του Μαρία τής Ουγγαρίας, επιστολές με ημερομηνία από 23 Ιουνίου μέχρι 23 Ιουλίου 1535. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 361-67, Κάρολος προς τον βασιλιά και τη βασίλισσα τής Γαλλίας, επιστολές με ημερομηνία 23-24 Ιουλίου, επίσης προς Hannart και πρβλ. στο ίδιο, ΙΙ, 368 και εξής, η συνθήκη τού Καρόλου με τον Μουλέυ (Maula) Χασσάν, που είχε τώρα αποκατασταθεί ως δορυφόρος ηγεμόνας στον θρόνο τής Τύνιδας. Ο Weiss δημοσιεύει ανώνυμη λατινική περιγραφή τής τυνησιακής εκστρατείας [στο ίδιο, ii, 377-86]. Για αναφορά στην εκστρατεία από Ιταλό εκπρόσωπο τού Γάλλου βασιλιά, βλέπε Charrière, Négociations, I (1848, ανατυπ. 1965), 268-72, που επίσης δημοσιεύει περιγραφή τού Τζεντίλε Βιρτζίνιο Ορσίνι, κόμη τής Ανγκουιλλάρα, διοικητή των παπικών γαλερών, γραμμένη στη Λα Γκολέττα στις 28 Ιουλίου [στο ίδιο, 1,272-75]. Ο Vandenesse παρέχει μέρα-τη-μέρα περιγραφή τής τυνησιακής εκστρατείας [επιμ. Gachard, ii, 110-13]. Σημειώστε την περιγραφή τού ίδιου τού Καρόλου στον Alfred Morel Fatio, Historiographie de Charles-Quint: … Les Mémoires de Charles-Quint, Παρίσι, 1913, σελ. 209-12 (πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 8, σημείωση 165) και βλέπε ιδιαίτερα Guillaume de Montoiche, Voyage et expédition de Charles-Quint au pays de Tunis de 1535, στο Gachard και Piot, Collection des voyages, IΙΙ (1881), 317-400 με τρία παραρτήματα. O Montoiche ήταν επίσης άνθρωπος τής εποχής.

Ο Μουλέυ Χασσάν, τον οποίο ο Κάρολος είχε επαναφέρει στον θρόνο τής Τύνιδας, εκθρονίστηκε αργότερα από τον γιο του Αχμέτ, που τον τύφλωσε. Ο Μουλέυ διέφυγε και έφτασε στη Μπολώνια στις 16 Μαρτίου 1548, καθ’ οδόν προς τον Κάρολο και πάλι, για να κάνει έκκληση «για να λάβει από αυτόν κάποια υποστήριξη» (ut ab eo aliqua subsidia impetret) [Gottfried Merkle, Concilium Tridentinum, I (Φράιμπουργκ ιμ Μπράοσγκαου, 1901), 752, εγγραφή σε ένα από τα ημερολόγια τού Angelo Massarelli, γραμματέα τής Συνόδου Τρεντ-Μπολώνια].

Τα νέα τής κατάληψης τής Λα Γκολέττα έφτασαν στη Ρώμη στις 28 Ιουλίου και τα νέα τής πτώσης τής Τύνιδας στις 2 Αυγούστου 1535 [Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 162-63]. Για λαμπερές αναφορές στις νίκες τού Καρόλου, βλέπε τις επιστολές τού παπικού γραμματέα Αμπρότζιο Ρικαλκάτι προς τον Πιέτρο Πάολο Βεργκέριο, παπικό νούντσιο στην Αυστρία και στη Γερμανία, γραμμένες στη Ρώμη στις 31 Ιουλίου, 5 Αυγούστου και 8 Αυγούστου (1535), στο Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ. i (1892, ανατυπ. 1968), αριθ. 183, 185, 188, σελ. 463, 467, 473-74 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1535, αριθ. 43-55. Υπάρχουν συνοπτικές περιγραφές τής κατάληψης τής Λα Γκολέττα και τής Τύνιδας στον R. B. Merriman, Rise of the Spanish Empire, iii, 309-18, με χάρτη και στον Karl Brandi, Kaiser Karl V., Ι, 313-16 και II, 251-53.

[←11]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 149-150, 155-156, 160. Περιγραφή αυτόπτη μάρτυρα τής τυνησιακής εκστρατείας τού Καρόλου Ε΄ υπάρχει στη Bibl. Nazionale Marciana (στη Βενετία), MS. It. VII, 312 (7310). Ήταν γραμμένη από κάποιον Giovanni Ambrogio da Vigevano, περιλαμβάνοντας Corea l’ anno de la Christiana sallute 1534 quando Sultan Sulliman, imperatore de Turchi…. και εξηγώντας et se non serà (Carlo V) impedito da altri, potemo esser certi de brevi veder lo effecto de questa sua sancta volluntà … lo Zuan Anbrosso da Vilgevane Novaresse, secretario de lo illustrissimo Signore Marchese dal Finalle, mi ho trovato prexente a tuto questa inprexa, et cun l’ ogio mio veduto!

[←12]

François Rabelais, Lettres ecrites d’Italie, επιμ. V.-L. Bourrilly, La Société des études rabelaisiennes, Παρίσι, 1910, σελ. 62: «Σου στέλνω το πορτραίτο του, καθώς και σκίτσο τής Τύνιδας και των παραθαλάσσιων πόλεων κοντά σε αυτήν» (Je vous envoye son portraict tiré sus le vif, et aussy l’assiete de Tunis et des villes maritimes d’environ).

Ο Léon Dorez μάς παρέχει στην προμετωπίδα τής έκδοσής του, Itinéraire de Jérome Maurand d’Antibes à Constantinople, Παρίσι, 1901 (βλέπε πιο κάτω. Κεφάλαιο 12, σημείωση 25), το αξιόλογο πορτρέτο τού Μπαρμπαρόσσα, φτιαγμένο από τον Agostino Musi το 1535. Το έργο είναι χαρακτικό με την υπογραφή A(gostino) V(enetiano). Είναι ίσως το πορτρέτο που έστειλε ο Rabelais από τη Ρώμη στις 28 Ιανουαρίου 1536 στον Geoffroy d’ Estissac. Πρβλ. Dorez, ό. π., εισαγωγή, σελ. xxiii, σημείωση, Friedrich Kenner, «Die Portratsammlung des Erzherzogs Ferdinand von Tirol», Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses, xix (1898), 139-40 και Eugène Müntz, «Le Musée de portraits de Paul Jove», Mémoires de l’ Académie des inscriptions et belles-lettres, xxxvi, μέρος 2 (1901), 307, μόνο σημείωση. Η επιτυχία τού Καρόλου στην Τύνιδα προφανώς δεν είχε εμποδιστεί από το γεγονός ότι ο Σουλεϊμάν είχε εμπλακεί στην εκστρατεία εναντίον τού σούφι τής Περσίας [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 131 και εξής].

[←13]

Για την υποδοχή τού Καρόλου Ε΄ στη Ρώμη την 1^η Απριλίου 1536, βλέπε Pastor, Hist. Popes, xi, 241-45 και Gesch. d. Päpste, V (ανατυπ. 1956), 170-73, με παραπομπές και ιδιαίτερα τη σύγχρονη περιγραφή τού Jean de Vandenesse, που τώρα πια είχε μάλλον γίνει ελεγκτής τού αυτοκρατορικού νοικοκυριού [Journal des voyages de Charles Quint de 1514 à 1551, επιμ. Gachard, Collection des voyages, ii, σελ. xi, 117 και εξής]. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στις 27 Μαρτίου (1536) οι καρδινάλιοι Τζιοβάννι Ντομένικο ντε Κούπις και Αντόνιο ντε Σανσεβερίνο είχαν διοριστεί να υποδεχτούν τον Κάρολο Ε΄, που βρισκόταν τότε καθ’ οδόν προς Ρώμη [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 45]: «Εκλέχτηκαν δύο λεγάτοι … που θα υποδέχονταν τον αυτοκράτορα στην Τερρατσίνα» (Fuerunt decreti duo legati … qui Cesarem ad Tarracinam exciperent), το οποίο κείμενο υπάρχει επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 34, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←14]

Francois Rabelais, Lettres écrites d’Italie, επιμ. Bourrilly (1910), σελ. 56-59:

«…για να διευθετηθεί και να ισιώσει η οποία διαδρομή, κατεδαφίστηκαν και ισοπεδώθηκαν περισσότερα από διακόσια σπίτια και τρεις ή τέσσερις εκκλησίες, πράγμα που πολλοί ερμηνεύουν ως κακό οιωνό. … Αλλά είναι θλιβερό να βλέπεις την καταστροφή των σπιτιών που έχουν κατεδαφιστεί…»

(…pour lequel chemin droisser et equaler on a demolly et abastu plus de deux cens maisons et troys ou quatre églises ras terre, ce que plusieurs interpretent en maulvays présage. … Mais c’est pityé de veoir la ruine des maisons qui ont esté demollyez…)

[επιστολή με ημερομηνία 28 Ιανουαρίου 1536].

Στις 15 Φεβρουαρίου ο Rabelais γράφει: «Είναι θλιβερό να βλέπεις τα ερείπια των εκκλησιών, παλατιών και σπιτιών, που ο πάπας κατεδάφισε και κατέστρεψε, για να ανοίξει και να ισιώσει τον δρόμο» (C’ est pitié de veoir les ruines des églises, palais et maisons que le Pape a faict demolir et abattre pour luy dresser et applaner le chemin) [ό. π., σελ. 79].

Πρβλ. H. Jordan, Topographie der Stadt Rom im Alterthum, ii (Βερολίνο. 1871), 451-52, Christian Huelsen, The Roman Forum, μεταφρ. J. B. Carter, 2^η εκδ., Ρώμη και Νέα Υόρκη, 1909, σελ. 38-40, L. Pastor, Hist. Popes, xi, 244-45 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 172-73, όπου ως συνήθως ο Pastor συγχέει το παλαιό παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι (που κατεδαφίστηκε το 1539) στο Ανάκτορο τού Βατικανού με το παρεκκλήσι που χτίστηκε από τον πάπα Νικόλαο Ε΄ (στον πιο πάνω όροφο), Hayward Keniston, Francisco de los Cobos, Πίτσμπουργκ, 1958, σελ. 179-80, C. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 160 και εξής. Για την αυτοκρατορική είσοδο στη Ρώμη σημειώστε Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 33, 34, 36.

[←15]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., ii, αριθ. 428, σελ. 223-29, Κάρολος προς Jean Ηannart, αυτοκρατορικό πρεσβευτή στη Γαλλία, επιστολή γραμμένη από Ρώμη στις 17-18 Απριλίου 1535. Ο Vandenesse, επιμ. Gachard, Collection des voyages, ii, 118-31 αναφέρει αναλυτικά την ομιλία τού αυτοκράτορα και ήταν πιθανώς παρών και την άκουσε. Ο Ludwig Cardauns, «Paul III., Karl V. und Franz I…», Quellen und Forschungen, XI (1908), έγγραφο με αριθ. 5, σελ. 219-31 (για πλήρη αναφορά βλέπε πιο κάτω, σημείωση 18), έχει τυπώσει ιταλική μετάφραση τής περιγραφής τού Vandenesse για την επίθεση τού Καρόλου εναντίον τού Φραγκίσκου. Ο Κάρολος επαναλάμβανε τα παράπονά του εναντίον τού Φραγκίσκου για αρκετό καιρό, όπως μπορεί να σημειωθεί, για παράδειγμα, σε μακροσκελή επιστολή που έγραψε από τη Βαρκελώνη ένα χρόνο πριν από αυτό [Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 337-53, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1535 και πρβλ. το υπόμνημα τού πρεσβύτερου Granvelle για τη γαλλική εισβολή στη Σαβοΐα στο ίδιο, ii, 445-50].

[←16]

Ολόκληρο το επεισόδιο περιγράφεται σε μακροσκελή επιστολή, γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Απριλίου 1536, την οποία οι Dodieu de Vély και Denonville απεύθυναν στον Φραγκίσκο Α’ αμέσως μετά την αναχώρηση τού Καρόλου Ε΄ και των φιλο-αυτοκρατορικών από την πόλη [Charrière, Négociations, II (1848, ανατυπ. 1965), 295-309]. Σημειώστε επίσης Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 172-75 και Paolo III, I (1924), 242 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 247-52 και πρβλ. σελ. 266 και εξής, Pastor, Hist. Popes, xi, 247-53 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 174-78, Peter Rassow, Die Kaiser-Idee Karls V., Βερολίνο. 1932, ανατυπ. Bαντούζ, 1965, σελ. 243 και εξής, 379 και εξής. Βλέπε επίσης την επιστολή τού Καρόλου στις 18 Απριλίου (1536) προς τον Jean Hannart, τον πρεσβευτή του στη γαλλική αυλή, στον Weiss, ii, 451-53. Για τον Ντενονβίλ πρβλ. Alex. Tausserat-Radel, Correspondance politique de Guillaume Pellicier, Παρίσι, 1899, σελ. xxvi, σημείωση 4, που όμως δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι ο Ντενονβίλ δεν έγινε καρδινάλιος μέχρι τον Δεκέμβριο τού 1530 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii( 1923, ανατυπ. 1960), 24-25]. Για τον Dodieu de Vély βλέπε Tausserat-Radel, σελ. 124, σημείωση 1, Weiss, ii, 354, 359, κλπ., 459, 460, 467-68, κλπ.

[←17]

Charrière, Négociations, Ι, 304 και εξής, Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 131. Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 33, 34, 40, 93, 95 και σημειώστε F. B. von Bucholtz, Geschichte der Regierung Ferdinand des Ersten, 9 τόμοι, Βιέννη, 1831-38, ανατυπ. Γκρατς, 1968, iv, 306-16. Οι λόγοι τής απροθυμίας τού Καρόλου να παραδώσει το Μιλάνο στον δούκα τής Ορλεάνης, τον δεύτερο γιο τού Φραγκίσκου, ήσαν προφανείς και αναφέρονται συνοπτικά σε ενετικό κείμενο στις 9 Φεβρουαρίου 1537 [Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 123]:

«…Ο αυτοκράτορας πρότεινε να δοθεί το κράτος τού Μιλάνου στον σεβασμιότατο τής Ανγκουλέμ, που ήταν ο τρίτος γιος τού χριστιανικότατου βασιλιά, αλλά δεν συμφωνούσαν, γιατί ο χριστιανικότατος βασιλιάς δεν το ήθελε για τον τρίτο του γιο αλλά για τον δεύτερο, τον σεβασμιότατο Ορλεάνης, για τον οποίο ο αυτοκράτορας δεν έδινε τη συγκατάθεσή του, γιατί τού φαινόταν ότι αν έδινε το κράτος τού Μιλάνου στον δεύτερο γιο, θα ενωνόταν πολύ πιο εύκολα με το βασίλειο τής Γαλλίας, αν και με πολύ μεγάλη δυσκολία, λόγω τού φέουδου το οποίο έχει ο αυτοκράτορας…»

(…l’Imperator propose … di dar il stato di Milano a monsignor di Angulem, che alhora era terzo figliol de Re Christianissimo, ma non furono d’accordo, perchè il Re Christianissimo non lo volse per il terzo figliolo, ma lo voleva per il secondo, monsignor di Orliens, al che l’Imperator non volse assentir, parendoli che dando il stato di Milano al secondo figliolo el veniva ad unirlo tanto più facilmente con il regno di Franza, che con grandissima difficultà per rason del feudo, qual à del Imperator…).

[←18]

Στις 12 Ιουνίου 1536 ο Παύλος Γ’ χορήγησε στον αυτοκράτορα Κάρολο αντι-τουρκική επιδότηση 252.000 δουκάτων, που θα συλλεγόταν στα ισπανικά βασίλεια κατά τη διάρκεια περιόδου δύο ετών [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 2, αριθ. 339, φύλλο 345, για το οποίο βλέπε, πιο κάτω, σελ. 414 και πρβλ. γενικά Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 179-80]. Aπό τον Μάιο περίπου τού 1536 η ενετική κυβέρνηση ανανέωσε τις προσπάθειές της να πάρει οικονομική βοήθεια από την Αγία Έδρα καθώς και άδεια να θίξει εκκλησιαστικά εισοδήματα στο Βένετο «λόγω τής τουρκικής αρμάδας» (per causa dell armata turchesca), για την οποία ο βαΐλος στην Ισταμπούλ είχε στείλει ανησυχητικές αναφορές. Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 41 και εξής, 46 και εξής, 48, 52 και εξής, 57. Επίσης βλέπε γενικά Ludwig Cardauns, «Zur Geschichte Karls V. in den Jahren 1536-1538», Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibtiotheken, XII (1909), 189-211, 321-67 με πέντε έγγραφα. και σημειώστε ιδιαίτερα στο ίδιο, σελ. 333-35, 345-48, 355-56.

[←19]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 362, επιστολή τού Καρόλου προς τον Φραγκίσκο Α’ με ημερομηνία 23 Ιουλίου 1535: «λύτρωση και απελευθέρωση 18-20.000 χριστιανών αιχμαλώτων…» (…délivrance et liberté de XVIII à XX m. chrestiens captifz…).

Στις 8 Αυγούστου (1535) ο παπικός γραμματέας Αμπρότζιο Ρικαλκάτι έγραφε στον νούντσιο Βεργκέριο στη Γερμανία: «Απελευθερώθηκαν περίπου 20.000 χριστιανοί σκλάβοι. γυναίκες και άνδρες, ενώ σκοτώθηκε μεγάλος αριθμός Μαυριτανών και Τούρκων…» (Sono liberati circa 20.000 schiavi christiani tra donne et homeni, morto ne una infinità de Mori et Turchi…) [Nuntiaturberichte, I-1, αριθ. 188, σελ. 473]. Πρβλ. την επιστολή τού Καρόλου στις 23 Ιουλίου προς την αδελφή του Μαρία τής Ουγγαρίας, στον Lanz, ii, αριθ. 409, σελ. 198.

[←20]

Η αυθεντικότητα τής γαλλο-τουρκικής συνθήκης τού 1536 έχει αμφισβητηθεί από τον Gaston Zeller, «Une Légende qui a la vie dure: Les Capitulations de 1535», Revue d’ histoire moderne et contemporaine, ii (1955), 127-32, στον οποίο ο Joseph Billioud, στο ίδιο, σελ. 312-15, έχει δώσει (νομίζω) πετυχημένη απάντηση.

[←21]

Iταλικά και γαλλικά κείμενα τής «συνθήκης» παρέχονται στο Charrière, Négociations, i, 283-94. Έχει ημερομηνία Φεβρουαρίου 1535 (O.S.), δηλαδή 1536, όπου τo γαλλικό κυβερνητικό γραφείο άρχιζε το έτος με το Πάσχα. Εκσυγχρονισμένο γαλλικό κείμενο υπάρχει στο Treaties, etc., between Turkey and Foreign Powers, 1535-1855 (Λονδίνο, 1855), σελ. 169-74, όπου η χρονολογία παρέχεται λανθασμένα ως 1535. Πρβλ. Ursu, La Politique orientale de François 1^er, σελ. 96-98, 175, V.-L. Bourrilly, «Antonio Rincon et la politique orientale de François 1^er», Revue historique, CXIII (1913), 281-83, G. G. Florescu, «L’aspect juridique des Khatt-i-chérifs», Studia et Acta Orientalia, I (Βουκουρέστι, 1958), 135-36, που χρονολογεί λάθος τη συνθήκη ως 1535 σε όλη τη μελέτη του.

[←22]

Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 35 με σύγχρονη αρίθμηση, επιστολή τής 19^ης Απριλίου 1536 προς τον Ενετό απεσταλμένο, αποδιδόμενη στον Αντόνιο ντε Λέυβα, γενικό διοικητή τού Καρόλου Ε΄ στο Μιλάνο: «Επικοινωνώντας [ο ντέ Λέυβα] έχουμε [είδηση] με επιστολή από την Κωνσταντινούπολη τής 15ης Μαρτίου, ότι ο κύριος Ιμπραήμ ήταν νεκρός και λεγόταν ότι ο γαληνότατος Κύριος Τούρκος τον είχε θανατώσει…» (Communicandoli (de Leyva) nui haver per lettere da Constantinopoli de XV marzo che ‘l Signor Ibrayn era morto, et se diceva che ‘l serenissimo Signor Turco lo haveva amazato…). Σημειώστε επίσης, στο ίδιο, φύλλο 36.

[←23]

Πρβλ. Charrière, I, 539. Φήμες για τη «συνθήκη» φαίνεται ότι είχαν φτάσει στη Βενετία μέσω Ραγούσας ήδη από τις 24 Μαρτίου 1536, «ότι με επιστολές από τη Ραγούσα, ιδιαίτερα εκείνη στις 8 τού μηνός, έγινο γνωστό με ειδοποιήσεις που έφτασαν από εκεί [από την Κωνσταντινούπολη] με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου, ότι o βασιλικός πρεσβευτής λα Φορέ έχει συνάψει συνθήκη με αυτόν τον ισχυρό αυτοκράτορα [τον Τούρκο], αλλά αυτό δεν το γνωρίζουμε, ενώ δεν έχουμε καμία είδηση από εσάς γι’ αυτό…» (che per lettere da Ragusi de VIIII del presente in particulari, se intende per advisi havuti de lì [da Constantinopoli] de XXI Fevrer che il Foresta ambassator regio havea concluso con quel potentissimo imperator (Turco), ma che non sapemo, et da voi de ciò non habbiamo cosa alcuna), όπως διαμαρτυρόταν η Γερουσία στον βαΐλο της στην Ισταμπούλ [Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 30, με σύγχρονη αρίθμηση].

[←24]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 991 με σύγχρονη αρίθμηση.

[←25]

Paruta, Hist. Vinetiana, βιβλίο VIII, στο Degl’ istorici delle cose veneziane, iii (1718), 716.

[←26]

Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 215-18, 226-28, Capasso, Paolo III, I (1924), 122 και εξής. Δεδομένου ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί, οι Γάλλοι και οι Ενετοί έδειχναν περισσότερο από μικρό ενδιαφέρον για την υπόθεση τού Καμερίνο, αυτό βοήθησε να περιπλακεί η διπλωματική ιστορία εκείνων των ετών, για το οποίο βλέπε Ludwig Cardauns, «Paul III., Karl V. und Franz I. in den Jahren 1535 und 1536», Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, XI (1908), 147-244, ιδιαίτερα σελ. 160-61 και εξής. Το δουκάτο τού Καμερίνο ανατέθηκε στον Οττάβιο Φαρνέζε στις 2 Νοεμβρίου 1540 [Pastor, v, 228].

[←27]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 100-101, και βλέπε φύλλα 104-105, 105-106, με σύγχρονη αρίθμηση. Για περίοδο πολλών ετών ο Φραντσέσκο Μαρία, τού οποίου τα απερίσκεπτα νιάτα είχαν διαψευστεί από την επιφυλακτικότητα τής μέσης ηλικίας του, είχε καταφέρει να ικανοποιεί την ενετική κυβέρνηση (και κανέναν άλλο) με την υπηρεσία του ως γενικός διοικητής των χερσαίων δυνάμεων τής Δημοκρατίας. Στις 11 Απριλίου 1529 και στις 15 Μαρτίου 1534 η θητεία του (condotta) ως γενικός διοικητής είχε ανανεωθεί (ως συνήθως) για περίοδο τριών ετών [R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (Βενετία, 1903), βιβλίο XXI, αριθ. 78-80, 128-30, σελ. 202-3, 215-10].

Στις 1 Δεκεμβρίου 1537, η Σινιορία έδωσε στον Φραντσέσκο Μαρία το ωραίο ανάκτορο στην περιοχή τής Σάντα Φόσκα, τώρα γνωστό ως Παλάτσο Ντονά Τζιοβανέλλι (επί τού Ρίο ντι Νοάλε), «σε αναγνώριση τής ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του» (in testimonianza di gratitudine pe’ suoi servigi) [στο ίδιο, βιβλίο xxii, αριθ. 20, 22, σελ. 230]. Η Σινιορία είχε αγοράσει το ανάκτορο από τον Τζιοβάννι Λιππομάνο στις 2 Οκτωβρίου 1537. Δέκα χρόνια αργότερα, στις 29 Ιουνίου 1547, ο γιος τού Φραντσέσκο Mαρία, ο Γκουϊντομπάλντο Β΄, τώρα πια δούκας τού Ουρμπίνο, θα παντρευόταν (ως δεύτερη σύζυγο) την εγγονή τού Παύλου Γ’ Βιττόρια Φαρνέζε εν μέσω των πιο περίτεχνων εορτασμών στο ανάκτορο. Για το Παλάτσο Ντoνά Τζιοβανέλλι σημειώστε Gianjacopo Fontana (1805-1885), Venezia monumentale: I Palatii, ανατυπ. Βενετία, 1967, σελ. 306-8 και εικόνα 77 και πρβλ. Giulio Lorenzetti, Venezia e il suo estuario, Τεργέστη, 1963, ανατυπ. 1982, σελ. 440.

[←28]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 118, σελ. 309. Για τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Βεργκέριο σε μεταγενέστερα χρόνια ως Προτεστάντης, πρβλ. τις διάσπαρτες σημειώσεις στον Delio Cantimori, Eretici italiani del Cinquecento, Φλωρεντία, 1939, σελ. 76 και εξής, 155 και εξής, 180-81, 198 και εξής και 206-8 ενώ για καλά ενημερωμένη περιγραφή τής αρχικής σταδιοδρομίας τού Βεργκέριο (μέχρι τo 1549), βλέπε Anne Jacobson Schutte, Pier Paolo Vergerio: The Making of an Italian Reformer, Γενεύη, 1977, με καλή βιβλιογραφία.

[←29]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 119, σελ. 313, επιστολή γραμμένη στη Βιέννη στις 10 Νοεμβρίου 1534.

[←30]

Πρβλ. στο ίδιο, i-1, αριθ. 120, 122-23 και Hubert Jedin, Geschicht des Konzil von Trient, 4 τόμοι σε 5, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1949-75, 1, 234 και εξής, μεταφρ. Dom Ernest Graf, A History of the Council of Trent, 2 τόμοι ως τώρα δημοσιευμένοι, Λονδίνο και Εδιμβούργο, 1957-61, i, 290 και εξής.

[←31]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 124, σελ. 324-26, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 27 Ιανουαρίου 1535 και πρβλ. C. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 55 και εξής. Για τη δημιουργία ως καρδιναλίων των Αλεσσάντρο Φαρνέζε και Γκουΐντο Ασκάνιο Σφόρτσα σημειώστε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 5 και Van Gulik, Εubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923, ανατυπ. 1960), 23.

[←32]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 124, σελ. 326-28, η κατάληξη τής επιστολής τού Βεργκέριο προς τον Φερδινάνδο στις 27 Ιανουαρίου 1535.

[←33]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 125, σελ. 329 και πρβλ. αριθ. 126-27, παπικά σημειώματα με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1535, ενημερώνοντας τον βασιλιά Φερδινάνδο και τη βασίλισσα Άννα για τον αναδιορισμό τού Βεργκεριο ως νούντσιου. Παρόμοια σημειώματα στάλθηκαν προς τον καρδινάλιο Μπέρναρντ τού Τρεντ, τούς Γερμανούς εκλέκτορες και διάφορους άλλους [στο ίδιο, σελ. 329-34].

[←34]

Nuntiaturberichte, Ι-1, αριθ. 128, σελ. 334-35.

[←35]

Nuntiaturberichte, I-1, αριθ. 129, σελ. 335-36.

[←36]

Nuntiaturberichte, i–1, αριθ. 130, σελ. 336-37, επιστολή τού Βεργκέριο προς τον Ρικαλκάτι, γραμμένη στη Βιέννη στις 24 Μαρτίου 1535 και πρβλ. την εισαγωγή τού Friedensburg στο ίδιο, σελ. 25-26.

[←37]

Στο ίδιο, i-l, αριθ. 130, σελ. 337-39 και πρβλ. σελ. 326, σημείωση 1 και ιδιαίτερα αριθ. 131, 137, 140, 147-48, 156, 159-60, 162, 168, 170, 172, 174, 177, 179, 224-26, όλα σχετικά με τις πρεσβείες και τις προσπάθειες τού Ζαπόλυα να κάνει ειρήνη με τη Βιέννη κατά τη διάρκεια τού 1535. Βλέπε ιδιαίτερα την επιστολή τού Γιόχαν φον Βήζε, αρχιεπισκόπου τού Λουντ, προς τον Κάρολο Ε΄ στο Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., ii, αριθ. 400, σελ. 167-68, με ημερομηνία 8 Απριλίου 1535. Επειδή από εδώ και πέρα δεν θα ακολουθήσουμε λεπτομερώς τις δραστηριότητες τού Βεργκέριο, θα σημειώσουμε ότι δεν κέρδιζε πάντοτε την αποδοχή τού Παύλου Γ’, όπως φαίνεται από την επικριτική επιστολή τού Ρικαλκάτι προς αυτόν, σταλμένη από τη Ρώμη στις 13 Μαΐου 1535 [Nuntiaturberichte, I-1, αριθ. 148], στην οποία ο Βεργκέριο επέστρεψε ήπια και ευγενική απάντηση όταν επέστρεψε στη Βιέννη στις 8 Ιουνίου από περιοδεία στους γερμανικούς κύκλους [αριθ. 160].

Ο Ροράριο είχε από πρώτο χέρι γνώση των υποθέσεων τής Γερμανίας και τής Ανατολικής Ευρώπης από τα μέσα τής δεκαετίας τού 1520. Για τη σταδιοδρομία του βλέπε Pio Paschini, «Un Pordenonese nunzio papale nel secolo XVI, Gerolamo Rorario», στο Memorie storiche forogiuliesi, xxx (1934), 169-216. Ο Gerolamo Rorario τού τίτλου τού άρθρου τού Paschini γίνεται Girolamo παντού στο κείμενο, το οποίο [στο ίδιο, σελ. 185-88] ασχολείται με την αποστολή του στην Ουγγαρία, από την οποία επέστρεψε στη Ρώμη τον Ιούνιο τού 1535.

[←38]

Nuntiaturberichte, i–1, αριθ. 218, σελ. 539-47, επιστολή τού Βεργκέριο προς τον Ρικαλκάτι, γραμμένη στη Δρέσδη από την κατοικία τού δούκα Γεώργιου τής Σαξωνίας στις 13 Νοεμβρίου 1535. Ο Βεργκέριο δεν είχε ενθουσιαστεί με τον Λούθηρο, που είχε δαιμονικά μάτια, μιλούσε πολύ άσχημα λατινικά και ήταν αφόρητα υπεροπτικός. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1535, αριθ. 31-36, τομ. xxxii (Μπαρ-λε-Ντουκ, 1878), σελ. 358-60, Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 181 και εξής και A. J. Schutte, Pier Paolo Vergerio (1977), σελ. 93-96.

[←39]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 132-224, σελ. 341-557, passim. Pastor, Hist. Popes, xi, 41-76 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 31-56 και Stephanus Εhses (επιμ.), Concilium Tridentinum (εφεξής συντομογρ. Conc. Trident.), iv (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1904), εισαγωγή, σελ. cxii-cxix, που παρέχει το κείμενο τής ευαγγελικής διακήρυξης, που γράφτηκε στο Σμαλκάλντεν στις 21 Δεκεμβρίου 1535 και απευθυνόταν στον Βεργκέριο. Σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο την Τετάρτη 6 Σεπτεμβρίου 1536, ο Βεργκέριο πήρε μικρή αμοιβή για τις υπηρεσίες του, μετατιθέμενος από την έδρα τού Μόντρους στην Κροατία (όπου είχε διαδεχθεί τον Σίμον ντε Μπένιο με τον θάνατο τού τελευταίου) στην πιο προσοδοφόρα έδρα τού Καποντίστρια, δηλαδή τού Κόπερ, για το οποίο σημειώστε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 59, 61, Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλα 36, 42, 43, και Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 216, 247.

[←40]

Charrière, Négociations, i, 321-22, επιστολή τού επισκόπου τής Μακόν προς τον καρδινάλιο ντυ Μπελλαί, γραμμένη στη Ρώμη στις 14 και 26 Οκτωβρίου 1536. Ο Ντενονβίλ έγινε καρδινάλιος, ύστερα από αίτημα τού Φραγκίσκου Α’, στο σημαντικό μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 22ας Δεκεμβρίου 1536, για το οποίο βλέπε Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, IΙΙ (1923, ανατυπ. 1960), 24-25 και Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 65, όπου (στο δεύτερο) ο αντιγραφέας άφησε κενό για το όνομα τού Ντενονβίλ, με το οποίο δεν ήταν εξοικειωμένος, αλλά τον προσδιόριζε ως τον επίσκοπο τής Μακόν (ep. Matisconen).

[←41]

Charrière, Négociations, i, 323-24. Τον Ιούνιο ο πάπας είχε πια αποφασίσει να παραμείνει στη Ρώμη και να υπερασπιστεί την πόλη, προτείνοντας να συγκεντρώσει για αυτόν τον σκοπό δύναμη 15.000 ανδρών [στο ίδιο, i, 331]. Στις αρχές Μαρτίου επέβαλε «δύο ετήσιους φόρους δεκάτης επί των εκκλησιαστικών εσόδων σε ολόκληρη την Ιταλία και τα νησιά» (duae decimae super fructibus ecclesiasticis unius anni in tota Italia et insulis) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 5, αριθ. 92, 94, 95, 90 και πρβλ. αριθ. 97, 121, 175, 301 και αλλού, φύλλα 112 και εξής, 138, 184, 307 και στο ίδιο, τομ. 6, αριθ. 93, 94, 95, φύλλα 118, 120, 121 και αλλού].

Ο καρδινάλιος Ρέτζιναλντ Πολ θα πήγαινε στη Γαλλία καθ’ οδόν για την αποστολή του στην Αγγλία [στο ίδιο, αριθ. 155-62, 165-66, φύλλα 172 και εξής, όλα με ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1537]. Στις 15 Φεβρουαρίου ο πάπας έγραψε επίσης στον Κάρολο Ε΄ ότι τού έστελνε ως νούντσιο στην αυτοκρατορική αυλή έναν έμπιστο ντόπιο ιεράρχη, τον Μάριο Αλγκέρι Κολόννα, επίσκοπο τού Ριέτι (episcopus Reatinus), για να βοηθήσει να γίνει ειρήνη μεταξύ τής αυτοκρατορίας και τής Γαλλίας, εν όψει τού κοινού τουρκικού κινδύνου [στο ίδιο, αριθ. 198-200, 207]. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 1, τομ. xxxii (1878), σελ. 409.

[←42]

Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii( 1828, ανατυπ. 1963. 180 και εξής, μεταφρ. J.J. Hellert, Hist. de l’ empire ottoman, v (1836), 261 και εξής. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches, ii, 818-19, 823-24. H. Kretschmayr, Ludovico Gritti, Βιέννη, 1896, σελ. 73-82 για το βίαιο τέλος τής αξιόλογης σταδιοδρομίας τού Γκρίττι και βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 160. Ο Ιμπραήμ πασάς καταγόταν από την Πάργα, επί τής ακτής τής Ηπείρου μεταξύ Βουθρωτού (Butrinto) και Πρέβεζας. Ο Σουλεϊμάν απαίτησε την Πάργα, καθώς και το Σεμπένικο (Sibenik) και τα νησιά Τήνο και Μύκονο, όταν συζητιόταν η ειρήνη το 1540 [Charrière, Négociations, I, 436)]: «…η Πάργα, τόπος καταγωγής και γέννησης τού Ιμπραήμ πασά…» (… la Parga, origine et naissance d’ Ymbrain-Bascha…).

Βλέπε ιδιαίτερα την επιστολή με ημερομηνία 26 Αυγούστου 1540 τού Γκυγιώμ Πελλισιέ, Γάλλου πρεσβευτή στη Βενετία (1539-1542), προς τον Φραγκίσκο Α’, συνοψισμένη στο Charrière, δημοσιευμένη εκτενώς (in extenso) από τον Alex. Tausserat-Radel, Correspondance politique de Guillaume Pellicier, Παρίσι, 1899, αριθ. 39, σελ. 66-69 (Inventaire analytique des Archives du Ministère des Affaires Etrangères). Το πιο σημαντικό ήταν φυσικά ότι οι Ενετοί έπρεπε επίσης να παραχωρήσουν το Ναύπλιο και τη Μονεμβασία [ό. π., αριθ. 43, σελ. 77-78 και αριθ. 46, σελ. 81-82 και αλλού], όταν τελικά διαπραγματεύτηκαν ειρήνη με την Πύλη στις 2 Οκτωβρίου 1540 [το τουρκικό κείμενο τής συνθήκης, γραμμένο στην Ισταμπούλ την 1^η τού μήνα Jumada έτους Εγείρας 947, υπάρχει με ιταλική μετάφραση τής εποχής στο Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi].

Όπως θα αναμενόταν, η σταδιοδρομία τού Λοντοβίκο Γκρίττι είχε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον και προβληματισμό στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στην Ιταλία. Στο Μιλάνο στις 9 Ιουνίου 1537 οι Francesco Cantalovo και Nocento da Cigognera τύπωσαν έναν ενδιαφέροντα μικρό τόμο (του οποίου υπάρχει αντίγραφο στη Γεννάδειο στην Αθήνα): «Αυτό είναι ένα βιβλίο που είχε βρεθεί μετά τον θάνατο τού Κυρίου Λοντοβίκο Γκρίττι, γιου τού ηγεμόνα τής Βενετίας, το οποίο δηλώνει όλη τη διακυβέρνηση τού Μεγάλου Τούρκου και όλες τις δαπάνες που έκανε ο Μεγάλος Τούρκος στα πλαίσια τόσο τής ειρήνης όσο και τού πολέμου…» (Questo sie uno libro che fu trovato dapoi la morte dil Signore Alvixe Gritti fiol del Principe di Venetia el qual degiara tutto il governo del Gran Turcho et tutta la Spesa che il Gran Turcho a sotto di lui così in pace como di Guerra….). Το κείμενο καταλήγει με τη σημείωση (χωρίς αρίθμηση φύλλο 11 = τετρασέλιδο Ciii): «Το βιβλίο αυτό πάρθηκε από τον Γιονούς μπέη, ο οποίος ήταν Έλληνας και τώρα είναι Τούρκος και είναι μεγάλος διερμηνέας [sic] τού Άρχοντα και τού Κυρίου Αλβίζε Γκρίττι, γιου τού δόγη τής Βενετίας, και όλα είναι αληθινά» (Questo libro è statto cavatto da Ionus bei il qual era greco et hora è turcho et è interpetro [sic] grande dil Signor et dal Signor Alvixe Gritti fiol dil duxo di Venetia et tutto è vero). Ο τόμος περιγράφει συνοπτικά το Σεράι, την αυλή και τούς κήπους, τούς Οθωμανούς αξιωματούχους και τούς μισθούς τους, τούς γενίτσαρους και άλλο στρατιωτικό προσωπικό, το χαρέμι, τον ναύσταθμο, τα αρχεία, την επαρχιακή διοίκηση, έσοδα και δαπάνες και τη σειρά προτεραιότητας μεταξύ των διοικητών και των δυνάμεων τού σουλτάνου όταν πήγαινε στον πόλεμο.

Οι ενετικές τύχες κατά τη διάρκεια των επόμενων λίγων ετών περιγράφονται σε εργασία για την οποία ο Ursu συνιστά ιδιαίτερη προσοχή ως «τα σημαντικά απομνημονεύματα τού Αντόνιο Λόνγκο, αδημοσίευτα, Βιβλιοθήκη Κουρίνι (Αστυπάλαια), Βενετία, Cl. IV Cod. ΙΧ» (les importantes mémoires de Antonio Longo, inédites, Bibl. Querini (Stampalia), Venise, Cl. IV, Cod. ix) [La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 101, σημείωση 4]. Ο Ursu έχει δημοσιεύσει σε παράρτημα [ό. π., σελ. 181 και εξής] τις πρώτες έξι περίπου σελίδες τού Longo, μαζί με μερικά πιο κάτω αποσπάσματα: «Απομνημονεύματα τού Κυρίου Αντόνιο Λόνγκο, που συγκεντρώθηκαν από τον κύριο Φραντσέσκο, τον γιο του, για την αρχή, τη διεξαγωγή, τις εκδηλώσεις και το τέλος τού πολέμου τού έτους 1537, που κίνησε ο σουλτάνος Σουλεϊμάν των Τούρκων κατά τής Δημοκρατίας τής Βενετίας» (Memorie di Messer Antonio Longo, raccolte da Messer Francesco suo figliuolo, sopra l’ origine, trattati, avvenimenti, e fine della Guerra mossa l’ anno 1537 da Solimano Sultano de’ Turchi contra la Republica di Venezia).

Όμως παρόμοια (αλλά πολύ πιο εκτεταμένα) αποσπάσματα είχαν ήδη δημοσιευτεί, αν και σε διαφορετικό κείμενο, από τον Simeon Ljubic, Commissiones et relationes Venetae, ii (Zάγκρεμπ, 1877), 113-31, που παρέχει κάποια στοιχεία όσον αφορά τη σύγχυση που υπήρχε κατά πόσον συντάκτης τού κειμένου τού Antonio Longo ήταν ο γιος τού Φραντσέσκο ή κάποιος Νικκολό. Η ίδια αυτή εργασία υπάρχει επίσης σε χειρόγραφο (αριθ. 80) στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Αθήνα υπό τον τίτλο Istoria della Guerra tra Veneziani e Turchi dall’ anno 1537 al 1540 scritta da Nicolò Longo, e altrimenti intitolata Comentari, 394 σελίδες σε φύλλα. Η Istoria, Phillipps MS. αριθ. 5030, ανήκε κάποτε στον λόρδο Γκύλφορντ και περιέχει τη σφραγίδα τής βιβλιοθήκης του. Αγοράστηκε από τη Γεννάδειο στην πώληση Ιουνίου 1910 και περιλαμβάνει «Περί τής συνθηκολόγησης τής Νάπολης που έγινε κατά το έτος 1535 με τον Κάρολο Ε΄ τής Αυστρίας, τον αυτοκράτορα των Ρωμαίων, με την οποία αυτή η Δημοκρατία αναλαμβάνει να παρέχει πάντοτε, όταν τής ζητείται, έξι χιλιάδες πληρωμένους πεζούς στρατιώτες για την υπεράσπιση τού δούκα τού Μιλάνου…» (Nella Capitulatione di Napoli fatta l’anno 1535 con Carlo quinto d’ Austria, Imperatore de Romani, questa Republica si obligò di mandar sempre, che fosse rechiesta sei mille fanti pagati alla diffesa del Duca di Milano… ) [σελ. 1] και εξηγεί «…από τις οποίες όλες υποθέσεις είναι εύκολα κατανοητό ότι η τέχνη τής ησυχίας και τής ειρήνης είναι η διατήρηση και η τροφή αυτής τής Δημοκρατίας, ενώ τα βάσανα τού πολέμου είναι το δηλητήριο και η καταστροφή της» (… delle quali tutte cose è facile a conoscere che l’ arte della quiete et della pace è la conservatione et l’ alimento di questa Republica et li travagli della guerra sono il veneno et la ruina sua) [σελ. 394].

Νωρίς στην εργασία του ο Longo υπογραμμίζει τις προσπάθειες τού πάπα Παύλου Γ’ να σχηματίσει με τον Κάρολο Ε΄ και τούς Ενετούς «μια ένωση εναντίον τού Τούρκου» (una lega contra il Turco) [Gennad. MS. 80, σελ. 9]. Η εν λόγω ένωση συγκέντρωνε την προσοχή όλης τής Ευρώπης το 1538-1539 [πρβλ. Brandi, Kaiser Karl V., Ι, 333 και εξής]. Ο Leopold von Ranke είχε χειρόγραφο αντίγραφο τoυ Longo [Syracyse University, Von Ranke MSS., αριθ. 60].

[←43]

Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, η μετάφραση τής επιστολής τού σουλτάνου που φέρει την ημερομηνία 27 Νοεμβρίου 1536, για το οποίο πρβλ. «Regesti Bombaci», στο ίδιο, Busta 20, αριθ. 151. Για την πρόσφατη χρονολογική αναδιάταξη των τουρκικών εγγράφων στα ενετικά Αρχεία, βλέπε πιο πάνω, σημείωση 6.

[←44]

Στο ίδιο, τουρκικό κείμενο με σύγχρονη ιταλική μετάφραση (ως συνήθως σε αυτή τη συλλογή), «γραμμένο στη μέση τού μήνα Τζουμαντά-αλ-Αχίρα τού έτους Εγείρας 943, που ήταν 27 Νοεμβρίου 1536:» (scritti nel mezo della luna de Zemadielachir del anno 943, che fu alii 27 de nov. 1536:) «…Έχοντας ένας από τούς Ενετούς εμπόρους, ονομαζόμενος Πιέρο Βαλαρέσσο, γιος τού Πάολο, αγοράσει στο παρελθόν στο εμπόριο από τον σοφότατο, ισχυρότατο, ενδοξότατο κλπ. Αγιάς πασά, που ο ΠανάγαθοςΘεός να διαιωνίζει τη δόξα του, σιτηρά με πίστωση 487.000 άσπρων, ενώ ήδη για μεγάλο διάστημα δεν έχει στείλει αυτά τα άσπρα…» (…havendo uno delli mercanti venetiani nominato Piero Valaresso fiol de Polo comprato per il passato dalle intrade del sapientissimo, fortissimo, gloriosissimo, etc., Aias Bassà, che Dio excelso faci perpetua la sua gloria, in credenza 487 mila aspri de frumenti, et scorso già molto tempo che non ha portà a consignar ditti aspri…).

Μια άλλη επιστολή τής ίδιας ημερομηνίας δείχνει ότι η ενετική κυβέρνηση, σε ανάγκη για σιτηρά, είχε εξασφαλίσει μεγάλες ποσότητες από τα κτήματα τού σουλτάνου μέσω των διαβημάτων τού Λοντοβίκο Γκρίττι, «που έχει πεθάνει» (che è morto) και έτσι δεν ήταν πια διαθέσιμος για να προσπαθήσει να επουλώσει το διευρυνόμενο ρήγμα μεταξύ Δημοκρατίας και Πύλης. Ο σουλτάνος ήθελε πληρωμή. Για άλλες επιστολές σχετικές με τα χρέη τού Βαλλαρέσσο βλέπε «Regesti Bombaci», στο ίδιο, Busta 20, αριθ. 153-55. Ο Αγιάς πασάς είχε διαδεχθεί τον Ιμπραήμ και ήταν κυρίαρχη φυσιογνωμία στην Πύλη για κάποιο διάστημα [Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλο 47, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 4 Ιουλίου 1534 και πρβλ. φύλλα 55, 189].

Ήδη στις 26 Απριλίου (1536) ο δόγης και η Γερουσία είχαν γράψει στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ κάπως εκτεταμένα για τούς ισχυρισμούς τού Αγιάς πασά εναντίον τού Βαλλαρέσσο, που φαίνεται ότι ήδη από εκείνη την ημερομηνία είχε εξαφανιστεί: «Για τα αγαθά του [τού εν λόγω Βαλλαρέσσο] εδώ δεν ξέρουμε ούτε ποιας αξίας είναι, ούτε που βρίσκεται ο εν λόγω Βαλλαρέσο, αλλά από αυτά που ακούμε βρίσκεται σε ξένη επικράτεια» (Delli beni soi [del preditto Vallaresso] qui non sapemo dove nè sii per alcuna valuta, nè qui si ritrova il ditto Vallaresso, ma per quanto intendemo è in dominio alieno). Μέρος των σιτηρών (frumenti) στην κατοχή τού Βαλλαρέσσο είχε ήδη πωληθεί για να ικανοποιηθούν οι προφανώς πολυάριθμοι πιστωτές του.

Ο Αγιάς πασάς είχε απειλήσει με αντίποινα εναντίον άλλων Ενετών εμπόρων, πράγμα το οποίο, διαμαρτυρόταν η Γερουσία, ήταν αντίθετο με τα άρθρα τής ειρήνης που υπήρχε μεταξύ Δημοκρατίας και Πύλης:

«Σχετικά με τα λόγια που ειπώθηκαν από αυτόν [από τον Αγιάς πασά προς τον βαΐλο], ότι θα υποχρεωθούν οι άλλοι δικοί μας για αυτή την πίστωσή του: Αυτό, επειδή είναι εντελώς αντίθετο με κάθε δικαιοσύνη και αντίθετο με όλα τα άρθρα τής ειρήνης μας, δεν μπορούμε όχι μόνο να το πιστέψουμε, αλλά ούτε καν το σκεφτούμε, γνωρίζοντας ότι αυτή η Υψηλή Πύλη, λόγω τής δικαιοσύνης της, δεν θα κάνει καμία τέτοια σκέψη…»

(Circa le parole dittevi da lei che seranno astretti li altri nostri per tale suo credito: questo perchè è in tutto alieno da ogni iustitia et contrario del tutto alli capituli della pace nostra, non se lo potemo non solum creder, ma nè anche pensar, sapendo che quella Excellentia porta per la iustitia sua nοn le haverà alcun pensamento…)

[Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 37], πράγμα το οποίο πιθανώς κανένας στη Γερουσία δεν πίστευε πραγματικά. Η ενετική κυβέρνηση ήταν πολύ στενοχωρημένη από την υπόθεση Βαλλαρέσσο (Dio ne è testimonio del despiacer habbiamo sentito, et che sentimo per questa cosa!) και ακόμη ισχυριζόταν στις 21 Ιουλίου (1536), ότι δεν ήξερε ούτε που βρισκόταν, ούτε ποια ήταν η αξία τής περιουσίας του: «Η αλήθεια είναι ότι ο Πιέτρο Βαλλαρέσσο απουσιάζει από εδώ, βρίσκεται σε ξένα εδάφη, όπως και ο Τζιρολάμο!» (Cosa verissima è che Piero Vallaresso è absente de qui, et si ritrova in terre aliene, et similmente Hieronymo!) [στο ίδιο, φύλλα 55-56].

Η Γερουσία ισχυριζόταν ότι προσπαθούσε να εντοπίσει οποιουσδήποτε πόρους τού Βαλλαρέσσο υπήρχαν ακόμη στη Βενετία, με τούς οποίους θα μπορούσε να υπάρξει κάποιο μέτρο αποκατάστασης τού Αγιάς πασά.

[←45]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 59, απόφαση τής 1^ης Αυγούστου 1536:

«Μαθαίνεται ότι εκτός από τον στόλο τού Μπαρμπαρόσσα βρίσκεται έξω σε διάφορα σημεία μεγάλος αριθμός κουρσάρων, έτσι ώστε ο αγαπημένος μας ευγενής Τομμάζο Μοτσενίγκο, εκλεγμένος απεσταλμένος μας στον γαληνότατο Άρχοντα Τούρκο, να μη μπορεί να πάει από τη θάλασσα στην αποστολή του με την αρμόζουσα ασφάλεια. … Αποφασίζεται ότι ο εν λόγω απεσταλμένος μας πρέπει να πάει από τη στεριά μέσω Κότορ για την εν λόγω αποστολή…»

(Se intende oltra l’armata di Barbarossa ritrovarsi fuori in diverse parti gran numero di corsari, in modo che ‘l dilettissimo nobile nostro Thoma Mocenigo eletto orator al serenissimo Signor Turco per mare non anderia alla legatione sua con quella securtà che si conviene. … L’anderà parte chel ditto orator nostro debba andar per terra per la via di Catharo alla ditta legatione…).

Το έγγραφο τής αποστολής τού Μοτσενίγκο, με ημερομηνία 23 Αυγούστου (1536), παρέχεταιΣτο ίδιο, φύλλα 66 και εξής. Mε την άφιξή του στην Ισταμπούλ έπρεπε να κάνει τις συνήθεις επισκέψεις στους πασάδες, ξεκινώντας με τον Αγιάς πασά, «που είναι ο πρώτος» (che è il primo) [φύλλο 67], με τον οποίο έπρεπε να συζητήσει το ευαίσθητο ζήτημα τού χρέους τού Πιέτρο Βαλλαρέσσο, αλλά όχι μέχρι τη δεύτερη επίσκεψή του [φύλλο 68]. Είχαν επιβληθεί επισχέσεις στη περιουσία τού Τζιρολάμο Βαλλαρέσσο, ώστε να εξυπηρετηθεί η ικανοποίηση των υποχρεώσεων τού αδελφού του.

[←46]

Στο ίδιο, Reg. 57, φύλλο 61 και σημειώστε φύλλο 62.

[←47]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 109-111, αποφάσεις με ημερομηνία 28 Δεκεμβρίου 1536 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 113, επιστολή με ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1537 προς τον Μοτσενίγκο και τον βαΐλο, αναφέροντας κάποια νέα από την Ευρώπη και συνιστώντας «κάθε επιμέλεια για την ανάκτηση τού πλοίου Κονταρίνα που συνελήφθη από τις γαλέρες τού εν λόγω ισχυρότατου αυτοκράτορα [Τούρκου] πάνω από το νησί τής Κύπρου» (ogni diligentia per la recuperation della nave Contarina presa dalle galie di quel potentissimo imperator [Turco] sopra l’insula di Cypro). Αντίλαλοι τής υπόθεσης Βαλλαρέσσο υπήρχαν ακόμη στη διπλωματική αλληλογραφία περισσότερα από δύο χρόνια αργότερα [στο ίδιο, Reg. 60, φύλλα 32, 35].

[←48]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 125.

[←49]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 126.

[←50]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 116-117 με σύγχρονη αρίθμηση και πρβλ. φύλλα 118 και εξής. Ο Γιουνούς μπέης είχε φτάσει στη Βενετία στις 15 Ιανουαρίου 1537, είχε καταλύσει με άνεση στη Τζιουντέκκα και έγινε δεκτός από τον δόγη στις 16 και στις 18 τού μηνός [στο ίδιο, φύλλο 122]. Ξεκίνησε για την επιστροφή του στην Ισταμπούλ στις 17 Φεβρουαρίου [φύλλα 130, 131-132 και εξής]. Για τις προηγούμενες πρεσβείες του στη Βενετία, βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 120.

[←51]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 127: Η Γερουσία ζητούσε, «ότι μέσω των φόρων δεκάτης μπορούμε να αποσπάσουμε φέτος 100.000 δουκάτα από τον κλήρο τού κράτους μας στη στεριά και 14.000 από εκείνον στη θάλασσα, όπως έχουμε κάνει άλλες φορές … και μπορεί να γίνει πολύ καλά από τα μεγάλα εισοδήματα που έχουν…» (che per via di decime possamo scodere questo anno ducati C m[ila] dal clero del stato nostro da terra, et XIIII m. da quello da mare, sicome altre fiate havemo fatto … et lo possono molto ben fare per le bone entrate che hanno…). Το έγγραφο τής αποστολής τού Μαρκ’ Αντόνιο Κονταρίνι ως Ενετού πρεσβευτή στην Αγία Έδρα έχει ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1537 (ενετική χρονολόγηση 1536) και υπάρχει στο ίδιο, Reg. 57, φύλλα 114-115. Προκάτοχός του ήταν ο Λορέντσο Μπράγκαντιν, που είχε διαπιστευθεί τυπικά στον πάπα στις 7 Οκτωβρίου 1535, αντικαθιστώντας τον Αντόνιο Σουριάν [Reg. 56, φύλλο 158]. Ο Κονταρίνι είχε φτάσει στη Ρώμη πριν από τις 3 Φεβρουαρίου (1537). Ο Μπράγκαντιν ήταν ακόμη εκεί και τη μέρα εκείνη έγραψαν από κοινού στην ενετική κυβέρνηση [Reg. 57, φύλλο 127].

[←52]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 130-131.

[←53]

Για παράδειγμα επιστολή γραμμένη στην Ισταμπούλ την 1^η Ιανουαρίου 1537 έφτασε στη Βενετία στις 11 Φεβρουαρίου [Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 130, παρατιθέμενο όπως αλλού με τη σύγχρονη αρίθμηση], ενώ άλλη, γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 17 Ιανουαρίου, έφτασε στη Βενετία το πρωί τής 17^ης Φεβρουαρίου [στο ίδιο, φύλλο 131 κλπ].

[←54]

Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλα 133-134 με ημερομηνία 26 Φεβρουαρίου 1537. Στις 7 Μαρτίου η Γερουσία έγραψε στον Κονταρίνι ότι επιστολές από Αδριανούπολη στις 4 Φεβρουαρίου έφερναν τα περαιτέρω νέα «ότι ο [τουρκικός] στόλος θα έβγαινε τις πρώτες ημέρες τού Απριλίου και ότι ο Τούρκος Άρχοντας θα ερχόταν ο ίδιος στην Αυλώνα …» (che l’armata [turchescha] dovea ussir li primi giorni di April, et che ‘l Signor Turco in persona venirà alla Valona…). Ο Κονταρίνι έπρεπε να επιμείνει στον πάπα για την επείγουσα ανάγκη τής Βενετίας για επιβολή στον κλήρο [στο ίδιο, Reg. 58, φύλλα 18-19, με σύγχρονη αρίθμηση].

[←55]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 45.

[←56]

Στο ίδιο, Reg. 58, φύλλο 64.

[←57]

Στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 5, αριθ. 248-49, φύλλα 251-53, βρίσκω δύο αντίγραφα αυτού τού σημειώματος, απευθυνόμενου στον «αγαπημένο μας γιο Θεόδωρο Σπαντογκνίνο, Κωνσταντινουπολίτη πατρίκιο, μέλος τής οικογενείας μας και επίτροπό μας» (dilecto filio Theodoro Spandognino, patritio Constantinopolitano, familiari et commissario nostro), γραμμένου στη Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 1537 «κατά το τρίτο έτος» (anno tertio).

[←58]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 6, αριθ. 96, φύλλο 122:

«Δούκα τής Φεράρα: Αγαπημένε γιε, κλπ. Δεν μπορούμε να μην απορούμε με εσάς, που όντας υπήκοος δικός μας και τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, δεν εκτελέσατε τις εντολές μας, ιδιαίτερα εκείνες που αφορούν τη δική σας σωτηρία και τη γενική ολόκληρης τής Ιταλίας και τής Χριστιανοσύνης. Παρά το γεγονός ότι λάβατε πρόσφατα επιστολή από εμάς, να συγκεντρωθούν από εσάς φόροι δεκάτης και μια δουκική επιδότηση για την κοινή άμυνα εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι μάς επιτίθενται τώρα με τόσο μεγάλο στρατό, οι οποίοι [φόροι] επιβλήθηκαν στα εδάφη σας, επιτρέπετε την εύνοια στην απόσπασή τους από τον επιβλέποντα επίτροπο (που διορίστηκε από εμάς για τον σκοπό αυτόν). Όμως, μέχρι τώρα δεν μπορέσαμε να δούμε κάποιο πραγματικό αποτέλεσμα»

(Duci Ferrariae: Dilecte fili, etc. Non possumus non mirari te, cum noster et Sanctae Romanae Ecclesiae subditus sis, nostra iussa non exequi presertim pertinentia ad tuam et universalem totius Italiae et Christianitatis salutem. Licet enim nuper alias litteras nostras acceperis ut decimas et subsidium unius ducati pro foculari per nos ad communem defensionem adversus Turchas, qui tantis exercitibus nunc nos invadunt, imposita in tuis terris exigi permitteres favoremque in exactione (per nos ad hoc deputato) commissario preberes, hactenus tamen nullum rei effectum videre potuimus).

Επειδή ο τουρκικός κίνδυνος αυξανόταν καθημερινά, «όπως γνωρίζετε» (sicut non ignoras), oι δούκες προτρέπονταν και διατάσσονταν να επιτρέψουν και να βοηθήσουν στη συλλογή των εν λόγω επιβολών. Στις 21 Απριλίου (1537) οι καρδινάλιοι λεγάτοι ή κυβερνήτες τής Μπολώνια και τής Ρομάνια, τής Πάρμα και τής Πιατσέντσα, καλούνταν να εισπράξουν τον ανά οικογένεια φόρο ενός δουκάτου «με κάθε ταχύτητα» [στο ίδιο, τομ. 6, αριθ. 315, φύλλο 328]. 50.000 δουκάτα αναμένονταν από τη Ρομάνια και την εξαρχία τής Ραβέννα, 25.000 από τη Μπολώνια και 36.000 από την Πάρμα και την Πιατσέντσα.

Tο πρώτο μισό τού Arm. XLΙ, τομ. 7 (Pauli III Brevium Minutae) βρίσκεται σε σχεδόν απελπιστική κατάσταση αποσύνθεσης. Διέτρεξα το αρχείο, ξεκινώντας με το σημείωμα αριθ. 252, με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1537. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο που βρήκα ήταν το σημείωμα αριθ. 303, με ημερομηνία 30 Αυγούστου (1537), σχετικά με την επιβολή σταυροφορικής εισφοράς ύψους ενός τοις εκατό σε εκκλησιαστικά εισοδήματα και περιουσίες, που σημειώνω ότι ο πάπας μείωσε στο μισό με σημείωμα τής 6^ης Οκτωβρίου 1537 [Arm. XLI, τομ. 8, αριθ. 271, φύλλο 288], αλλά ακόμη κι έτσι αποδεικνυόταν δύσκολη η συλλογή τής εισφοράς [στο ίδιο, αριθ. 342, φύλλο 368 και Arm. XLΙ, τομ. αριθ. 26, φύλλα 54-56 και αλλού].

Στο Arm. XLI, τομ. 5, αριθ. 301, φύλλο 308 υπάρχει κατάλογος των αριθμών νοικοκυριών (fochi) για την επιβολή τού φόρου εστίας, με την παρατήρηση ότι «αυτό είναι το φύλλο με τα φορολογικά στοιχεία, που δόθηκαν από τον αιδεσιμότατο ταμία» (ista est cedula taxarum, data per reverendissimum camerarium).

Έτσι υπήρχε η άποψη ότι το Μάρκε τής Αγκώνας περιλάμβανε 71.390 νοικοκυριά και έπρεπε να αποφέρει περίπου 50.000 δουκάτα ή σκούδα. Η Ρομάνια με 60.000 νοικοκυριά έπρεπε επίσης να αποφέρει περίπου 50.000 δουκάτα. Η Ούμπρια και το δουκάτο τού Σπολέτο 56.000 νοικοκυριά και 39.000 δουκάτα, το δουκάτο τού Ουρμπίνο 30.000 νοικοκυριά και 21.000 δουκάτα, η Μπολώνια και η κομητεία της (contado) 36.000 νοικοκυριά και 25.000 δουκάτα, η Πάρμα και η Πιατσέντσα μαζί 50.000 νοικοκυριά και 36.000 δουκάτα κλπ. (η Ρώμη υπολογίζεται σε 15.000 νοικοκυριά και ικανή να πληρώσει 10.000 δουκάτα). Η Φερράρα καταγράφεται χωριστά για 30.000 δουκάτα, η Μόντενα για 6.000 και το Ρέτζιο για 4.000. Λίγες άλλες εκκλησιαστικές κτήσεις καταγράφονται χωρίς να παρέχονται ποσά για αυτές. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 309 και εξής. Φυσικά τα έσοδα από τα ορυχεία στυπτηρίας θεωρείτο επίσης ότι προορίζονταν κυρίως για τη σταυροφορία [Arm. XLI, τομ. 6, αριθ. 2, φύλλα 4-5]. Tο αρχειακό υλικό είναι άφθονο [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 184-90, τού οποίου τις αναφορές έχω προσέξει να μην αναπαράγω].

[←59]

Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 297 και εξής. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 184, 189, 223-24. Σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο που συγκλήθηκε στις 23 Ιουλίου 1537 στο Παλάτσο Σαν Μάρκο στη Ρώμη, ο Παύλος Γ’ διόρισε τρεις καρδιναλίους «με έργο να φροντίσουν την προετοιμασία των μέσων για να αποκρουστεί ο πόλεμος, τον οποίο φέρνουν στην Ιταλία και στο χριστιανικό όνομα αυτοί οι Τούρκοι…» (ut ea que parare opus erit ad propulsandum bellum quod infertur Italie et Christiano nomini ab ipsis Turcis provideant…) [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 98-99].

[←60]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙ, τομ. 1 (Pauli III Brevium Minutae), αριθ. 3, φύλλα 6-7, «γραμμένο στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο κλπ., στις 11 Ιανουαρίου 1536, κατά το δεύτερο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae apud Sanctum Petrum, etc., die 11 Januarii 1536, anno secundo), όπου διασώζονται τόσο το ιταλικό πρακτικό όσο και αντίγραφο τού λατινικού σημειώματος. Ο Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 23, τομ. xxxii (1878), σελ. 380-81 παρέχει τμήματα τού λατινικού κείμενου, το οποίο χρονολογεί στις 11 Ιανουαρίου. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που συγκλήθηκε στη Ρώμη στις 8 Αυγούστου 1537, ο Παύλος Γ’ χορήγησε στον Σίγκισμουντ, «ο οποίος δέχτηκε επίθεση από τούς Τατάρους» (qui a Tartaris bello lacessitus erat), το ποσό των 10.000 δουκάτων, για να το χρησιμοποιήσει εναντίον των Τατάρων στην υπεράσπιση τής Πολωνίας, τής Μοραβίας και τής Βοημίας [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 110-102 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 63], ενώ τον Οκτώβριο τού ίδιου έτους οι Ενετοί επιδίωκαν να πετύχουν τη συμμετοχή τού Σίγκισμουντ σε εκστρατεία εναντίον τού Τούρκου. [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 90-91].

Ο βασιλιάς Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας πέθανε την 1^η Απριλίου 1548, σε ηλικία ογδονταενός ετών, έχοντας βασιλεύσει για σαρανταένα χρόνια. Όταν ο Martin Cromer, ιστορικός των Πολωνών, ξανακοιτούσε τη μακρά σταδιοδρομία τού Σίγκισμουντ, εντυπωσιαζόταν επίσης με τούς διάφορους πολέμους τού βασιλιά σε δύσκολες και μακρινές χώρες: «Αλλά με ποιους γίνεται ο πόλεμος; Φυσικά με τούς ισχυρότατους Μοσχοβίτες, τούς αγριότατους Τάταρους, τούς οξύτατους Βλάχους, τούς πολύ δυνατούς Γερμανούς, τέλος με τούς Τούρκους, νίκη τρομερή στο διηνεκές» (Cum quibus vero bella is gessit? Nempe cum potentissimis Moschis, ferocissimis Tattaris, acerrimis Valachis, fortissimis Germanis, cum Turcis denique vel ipsa victoriarum perpetuitate formidabilibus) [από το Oratio funebris Sigismundi I, στο M. Cromer, De origine et rebus gestis Polanorum…, Bασιλεία, 1568, σελ. 455 και εξής].

[←61]

Tα μάτια των αξιωματούχων τής κούρτης ήσαν πάντοτε στραμμένα στην Ουγγαρία: «…όπου ο βασιλιάς των Ρωμαίων και ο βοεβοδας Ιωάννης τού βασίλειου τής Ουγγαρίας διαφωνούν, η οποία διαφωνία έχει ανοίξει τον δρόμο στον Τούρκο κοινό εχθρό για την καταστροφή μας…» (…ubi rex Romanorum et Ioannes Vayoda de regno Hungariae dissident, qua dissensione via communi hosti Turcae ad nostrum exitium patefacta est…) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 6, αριθ. 212, φύλλο 222].

[←62]

Στο ίδιο, αριθ. 107, φύλλο 120, «γραμμένο στη Ρώμη το 1636, 15 ημέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου…» (datum Romae.. 1536, XV Kal. Martii…).

[←63]

Οι σχετικές πράξεις τού εκκλησιαστικού συμβουλίου καθώς και η βούλλα «Προς το ποίμνιο τού Κυρίου» (Ad dominici gregis), που συγκαλούσε τη σύνοδο στη Μάντουα (με ημερομηνία «4 non. Ιunii», δηλαδή 2 Ιουνίου 1536) έχουν τυπωθεί στον Ehses, Conc. Trident., iv, 1-6, με τη διάταξη για δημοσίευση, όπως αναφέρεται πιο πάνω. Βλέπε επίσης Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 51-52, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 33-34, τομ. xxxii (1878), σελ. 386-87, Pastor, Hist. Popes, xi, 77-80, 255-56 και Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 56-59, 180-81, Jedin, Konzil von Trient, I (1949, ανατυπ. 1951), 251-52 και Council of Trent, I (1957), 311-12, Keniston, Francisco de los Cobos (1958), σελ. 182-83. Ο Βεργκέριο είχε την αποστολή νούντσιου στην Αυστρία (και τη Γερμανία) για τρία χρόνια, από το 1533 μέχρι τo 1536. Σημειώστε επίσης τα Βατικανά Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλα 37, 38: «στη Ρώμη την Παρασκευή 11 Ιουνίου 1536 έγινε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο και σε αυτό αποφασίστηκαν τα εξής» (Romae die Veneris 11 Iunii 1536 fuit consistorium secretum et in eo haec acta):

«…Ο αγιότατος κύριός μας αποφάσισε να επιλεγούν ορισμένοι λεγάτοι, δηλαδή ένας στον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄, άλλος στον Φραγκίσκο, τον χριστιανικότατο βασιλιά και άλλος στον Φερδινάνδο, βασιλιά των Ρωμαίων, οι οποίοι θα φροντίσουν με κάθε επιμέλεια, ώστε να σταματήσουν οι εχθροπραξίες στις οποίες αυτοί οι βασιλείς έχουν εμπλακεί μεταξύ τους και να διακανονίσουν ειρήνη στη χριστιανική κοινοπολιτεία, ειρήνη που είναι εδώ και καιρό απαραίτητη για την αντιμετώπιση τής δύναμης των Τούρκων»

(…Sanctissimus dominus noster statuit decernendos esse aliquot legatos, scilicet unum ad Carolum Quintum imperatorem, alium ad Franciscum regem Christianissimum, alium ad Ferdinandum regem Romanorum, qui omni diligentia curarent ut depositis armis quae iam isti reges contra se sumpserunt pax reipublicae Christianae iam pridem ob Turcorum potentiam necessaria componeretur)

[επίσης στο Ehses, Conc. Trident., iv, 2].

[←64]

Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 2 (Pauli III Brevium Minutae), αριθ. 172, φύλλο 188, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Στέλνουμε στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα τούς αγαπημενους μας γιους Τριβούλτσιο και Καρατσιόλο, για τη συνέχιση των συμβουλών για ομόνοια και ειρήνη, στις οποίες πάνω απ’ όλα προσβλέπει το δικό μας αξίωμα ως πολύ αναγκαίες και χρήσιμες για όλους τούς πιστούς χριστιανούς…»,

(Mittimus ad Caesaream Majestatem dilectos filios nostros Trivultium et Caracciolum ad continuandas suasiones concordiae et pacis, quae nostro officio prae caeteris incumbunt ac valde necessariae et salutares omnibus Christifidelibus sunt…)

από σημείωμα γραμμένο στη Ρώμη στις 14 Ιουνίου 1536. Πρβλ. τα σημειώματα που απευθύνθηκαν την ίδια μέρα προς τη βασίλισσα Ελεονόρα τής Γαλλίας, τον καρδινάλιο τής Λωρραίνης, τον δελφίνο Φραγκίσκο (πέθανε στις 10 Αυγούστου 1536), τον ναύαρχο τής Γαλλίας, τον «μαγιστρο τής Γαλλίας» (Magister Franciae) και άλλους στο ίδιο, αριθ. 174 και εξής, φύλλα 190 και εξής. Για δύο επιστολές τού Παύλου Γ’ προς τον Κάρολο Ε΄ αυτής τής ημερομηνίας (14 Ιουνίου 1536) βλέπε στο ίδιο, αριθ. 92 και 169, δημοσιευμένες από τον Ehses, Conc. Trident., IV, 7-8, με σημείωση για τις Πράξεις Εκκλησιαστικού Συμβουλίου (Acta Consistorialia) τής 9^ης Ιουνίου, που παρέχουν την παπική απόφαση αποστολής των Τριβούλτσιο και Καρατσιόλο στη λεγατινή αποστολή, για την οποία βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 52. Πρβλ. επίσης Ehses, «Franz I. von Frankreich und die Konzilsfrage in den Jahren 1536- 1539», στο Römische Quartalschrift, XII (Ρώμη. 1898), 308 και σημειώστε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 14-15, τομ. xxxii (1878), σελ. 376-77. Για την αποστολή τού Τριβούλτσιο βλέπε Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 200-6, 211-27.

[←65]

Arch. Segr. Vaticano, Arm XLI, τομ. 2, αριθ. 173, φύλλο 189, «γραμμένη στη Ρώμη κλπ., 14 Ιουνίου 1536, κατά το δεύτερο έτος» (datum Romae, etc., 14 Iunii 1536, anno secundo), δημοσιευμένη στον Ehses, Conc. Trident., iv, 8-9, η επιδοκιμασία τού Τριβούλτσιο. Εκρός αν σημειώνεται αλλιώς, αναφορές παρέχονται σε σελίδες (και όχι στους αριθμούς που αποδίδει ο Ehses στα έγγραφα) σε αυτόν τον τόμο τού Concilium Tridentinum.

[←66]

Όπως έγραφε ο Παύλος Γ’ στον Κάρολο Ε΄ στις 26 Αυγούστου 1536 [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙ, τομ. 3, αριθ. 105, φύλλο 118 και αλλού]: «…η επιθυμία που έχουμε κυρίως … είναι να επιτευχθεί ειρήνη ανάμεσα στη μεγαλειότητά σας και τον χριστιανικότατο βασιλιά…» (… desiderium quo maxime tenebamur … conficiendi pacem inter Majestatem tuam et Regem Christianissimum…).

Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 17-18, τομ. xxxii (1878), σελ. 378. Για τον πόλεμο βλέπε γενικά τα έγγραφα στο Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, passim. Οι Γάλλοι είχαν ξεκινήσει τον πόλεμο στις αρχές τού 1536 με την εισβολή τους στη Σαβοΐα και το Πεδεμόντιο [Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 193 και εξής].

[←67]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 57, φύλλο 109, από επιστολές γραμμένες στην Αδριανούπολη στις 10-17 Νοεμβρίου 1536: «Ότι ο πρεσβευτής τού χριστιανικότατου βασιλιά έβαλε στα χέρια τού Άρχοντα Τούρκου και τού παρουσίασε μεγάλο ρολόι στολισμένο με πετράδια» (Che l’ambassator del Re Christianissimo era stato a basar la mano al Signor Turco et li havea presentato uno horologio grande zoglielado).

[←68]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 2, αριθ. 339, φύλλο 345, «γραμμένη στη Ρώμη κλπ., 12 Ιουνίου 1536, κατά το δεύτερο έτος» (datum Romae. etc., XII Ιunii, 1536, anno secundo).

[←69]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 3, αριθ. 297, φύλλο 31, με ημερομηνία 6 Ιουλίου 1536:

«Όχι χωρίς έκπληξη μάθαμε ότι κατανέμετε υποχρεώσεις επιδότησης και φόρους δεκάτης επί των εκκλησιαστικών εσόδων αυτών των βασιλείων, που επιβάλλονται από την Αποστολική Έδρα στους συνήθεις ανθρώπους και τόπους αυτών των βασιλείων, περισσότερο απ’ όσο έπρεπε να επιβαρυνθούν…»

(Non sine admiratione intelleximus vos in partiendis subsidiis ac decimis super fructibus ecclesiasticis istorum regnorum per Sedem Apostolicam imposiris personas et loca regularia dictorum regnorum plus quam fieri debeat onerare…).

[←70]

Ta κείμενα αυτά είναι καλύτερα δημοσιευμένα στους Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 8-9, σελ. 10-26 και πρβλ. σελ. 41, 47, 50, 52 και εξής και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann 1536, αριθ. 36 και εξής, τομ. xxxii (1878), σελ. 389 και εξής. Ο Γιόχαν Φάμπρι (1478-1541), γενικός εφημέριος τού επισκόπου Κωνσταντίας (1518) και αργότερα επίσκοπος Βιέννης (1530), έγραψε αριθμό εργασιών θεολογίας και πολεμικής, ιδιαίτερα το Malleus in haeresim Lutheranam (1524), επιμ. Anton Naegele, Corpus Catholicorum: Werke Katholischer Schriftsteller im Zeitalter der Glaubensspaltung, αριθ. 23-26, Μύνστερ Βεστφαλίας, 1941-52. Έχω παρατηρήσει αριθμό επιστολών του, πιθανώς αδημοσίευτων, σε διάφορα μητρώα στο Arch. Segr. Vaticano. Το έργο του Sermones consolatorii εναντίον των Τούρκων δημοσιεύτηκε από τον Ioannes Singrenius στη Βιέννη στις 30 Σεπτεμβρίου 1532, ενώ η πόλη ζούσε μέσα στην έντρομη και ταραχώδη προσδοκία (σύμφωνα με τον Φάμπρι) 500.000 Τούρκων [ό. π., φύλλα 133, 134]. Πρβλ. Leo Helbling, Dr. Johann Fabri …, Beiträge zu seiner Lebensgeschichte, Μύνστερ Βεστφαλίας, 1941, ιδιαίτερα σελ. 71-77, 131, 146 (αριθ. 49) και 180 (αριθ. 278) (Reformationsgeschichtliche Studien und Texte, Heft 67-68).

Αν και o Φάμπρι εμφανίζεται σε κάποιες σύγχρονες εργασίες ως ο Καθολικός ήρωας τής Βιέννης, όπου μόνο ο βασιλιάς Φερδινάνδος και ο ίδιος δεν είχαν γίνει Λουθηρανοί, ο παπικός νούντσιος Τζιοβάννι Μορόνε, που τον ήξερε καλά, τον περιγράφει (σε επιστολή προς τον παπικό γραμματέα Ρικαλκάτι, γραμμένη στην Πράγα στις 6 Μαρτίου 1537) ως τολμηρό και ανδρείο υπερασπιστή τής Καθολικής πίστης, αλλά άπληστο και ακόρεστο στην απληστία του, «όχι τόσο καλό παράδειγμα, όσο όφειλε να είναι και όχι με τόση εξουσία [στην αυλή], απ’ όση μπορεί να συγκεντρωθεί» [Walter Friedensburg (επιμ.), Νuntiatur des Morone (1536-1538), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I (1533-1559), τομ. 2, Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, αριθ. 27, σελ. 123]. Ο Φάμπρι ήταν ο εξομολογητής τού βασιλιά Φερδινάνδου.

[←71]

Ehses, Conc. Trident., IV, 54, γραμμές 3-9. Η επιστολή αυτή εμφανίζεται ως γραμμένη στη Βιέννη στις 14 Δεκεμβρίου 1536. Το κείμενο αυτού τού αποσπάσματος εμφανίζεται επίσης στον Raynaldus, Ann. eccl.. ad ann. 1536, αριθ. 39, τομ. xxxii (1878), σελ. 401b. Οι Τούρκοι είχαν υπάρξει δραστήριοι κατά τη διάρκεια ολόκληρης τής εκστρατευτικής περιόδου τού 1536, εισβάλλοντας μέσω Ουγγαρίας στην Κροατία [Nuntiaturberichte, II-1, αριθ. 233-35, 239-41, σελ. 568-70, 574-78]. Λέγεται ότι είχαν πάρει δώδεκα κάστρα και είχαν πολιορκήσει το Βάραζντιν (Varazdin). Tο επόμενο έτος, τον Οκτώβριο (1537), νίκησαν μεγάλο στρατό τον οποίο ο Φερδινάνδος έβαλε στο πεδίο τής μάχης υπό την ανίκανη διοίκηση τού Γιόχαν (ή Χανς) Κατσιάνερ [C-E. Rothenberg, The Austrian Military Border in Croatia, 1522-1747, Ούρμπανα, 1960, σελ. 23-24].

[←72]

Πρβλ. Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 10-11, σελ. 26-27 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 40, τομ. xxxii (1878), σελ. 403.

[←73]

Ehses, Conc. Trident., iv, 27, σημείωση 1. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 113-14, 135-36, 143-44 και Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923, ανατυπ. 1960), 24 και εξής, 26 και εξής, 27-28. Οι Κονταρίνι, Καράφα, Σαντολέτο, Πολ, Φρεγκόζο, Τζιμπέρτι και Κορτέζε ήσαν όλοι μέλη τής επιτροπής αναμόρφωσης, η οποία υπέβαλε στον Παύλο Γ’ στις 9 Μαρτίου 1537, το δικό της «σχέδιο για τη διόρθωση τής Εκκλησίας» (consilium de emendanda Ecclesia) [Vincenz Schweitzer, Concilium Tridentinum, XII-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1930), 131-45]. Για τη συνεισφορά τού Γκουϊντιτσιόνι πρβλ. στο ίδιο, σελ. 226-59. Βλέπε γενικά Walter Friedensburg, «Das Consilium de emendanda ecclesia, Kardinal Sadolet und Johannes Sturm von Strassburg», Archiv für Reformationsgeschichte, xxxiii (Λειψία, 1936), 1-69, με ανταλλαγή επιστολών μεταξύ Στουρμ και Σαντολέτο στο ίδιο, σελ. 28 και εξής. Σημειώστε επίσης Jedin, Konzil von Trient, i, 339-46 και Council of Trent, i, 423-33.

[←74]

Tα σχετικά έγγραφα έχουν συγκεντρωθεί στον Ehses, Conc. Trident., iv, 29-37, 42, 44-50, 59-69. Πρβλ. F. X. de Ram, «Nonciature de Pierre Vander Vorst d’ Anvers … en 1536 et 1537», στο Nouveaux Mémoires de l’ Académie Royale de Bruxelles, XII (1839), 81 σελίδες και Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 58-60, με παραπομπές. Στις 10 Σεπτεμβρίου (1536) ο Πανφίλο Στρατσόλα, που είχε μόλις γίνει παπικός πρωτονοτάριος, στάλθηκε ως νούντσιος στον Σίγκισμουντ Α’, βασιλιά τής Πολωνίας, «πάντοτε ισχυρότατο αθλητή τού Χριστού» (semper fortissimus Christi athleta), για να τον ενημερώσει για τη σύγκληση τής Συνόδου στη Μάντουα για την απομάκρυνση των αιρέσεων, την τακτοποίηση διάφορων φιλονικιών, την αναμόρφωση τής Εκκλησίας και «έτσι ώστε να αναληφθεί τελικά γενική εκστρατεία εναντίον των ύπουλων Τούρκων» [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 3, αριθ. 92-93, φύλλο 89 και Ehses, iv, 37-40]. Για τη σταδιοδρομία τού Στρατσόλα βλέπε Pio Paschini, «Un Nobile friulano ai servigi di Paolo III, Panfilo Strassoldo», στο Memorie storiche forogiuliesi, XXIII (1927), 109-14. Στις 21 Οκτωβρίου 1536 ο Τζιοβάννι Μορόνε, επίσκοπος Μόντενα (και αργότερα καρδινάλιος) διορίστηκε διάδοχος τού Βεργκέριο ως εγκατεστημένος νούντσιος (continuus nuntius) στην αυλή τού Φερδινάνδου, για το οποίο βλέπε Walter Friedensburg, Nuntiatur des Morone (1536-1538), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I (1533-1559), τομ. 2, Γκότα, 1892, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, αριθ. I και εξής, σελ. 57 και εξής. Ο Μορόνε έφτασε στη Βιέννη στις 29 Νοεμβρίου [στο ίδιο, I-2, αριθ. 5, σελ. 69]. Οι οδηγίες του, με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου (1536), είναι γνωστές [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 6 και εξής, τομ. xxxii (1878), σελ. 411 και εξής]. Ο Ερρίκος Η’ δεν ενδιαφερόταν για τούς Τούρκους και έκανε ό,τι μπορούσε για να αποτρέψει σύγκληση συνόδου στη Μάντουα [πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, i, 244-48 και Council of Trent, i, 303-7].

[←75]

H επιστολή τού Γιόχαν Φρήντριχ προς τον Φορστ είναι γραμμένη στη Grimma την 1^η Φεβρουαρίου 1537 [Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 45, σελ. 68-69]. Έλεγε ότι η Ένωση θα συνεδρίαζε στο Σμαλκάλντεν στις 7 τού μηνός και πρότεινε να αφιχθεί ο Φορστ περίπου στις 12 ή τις 14. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 55, σελ. 89-90 και την περιγραφή τού Ettenius στον F. X. de Ram, «Nonciature», Nouveaux Mémoires de l’Académie Royale de Bruxelles, XII (1839), 10, 16 και εξής.

[←76]

Πρβλ. Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 48, 51, σελ. 71-72, 78-80, διαβήματα τού Ματτίας Χελντ προς τούς Προτεστάντες ηγέτες στο Σμαλκάλντεν στις 15 και 24 Φεβρουαρίου 1537. Σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 53, σελ. 81-87. Στη Βιέννη τον Δεκέμβριο τού 1536 ο Ματτίας Χελντ είχε αναφέρει για τις σοβαρές προετοιμασίες που έκαναν οι Τούρκοι στην Αδριανούπολη και στο Βελιγράδι για σχεδιασμένες επιθέσεις εναντίον τής Ιταλίας και τής Αυστρίας [Nuntiaturberichte, Ι-2, αριθ. 13, σελ. 91, Μορόνε προς πάπα Παύλο Γ, 26 Δεκεμβρίου 1536. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 61-62].

[←77]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. IX, φύλλα 103, 105, 106 και πρβλ. Ehses, Conc. Trident., iv, 108, αλλά ο Φορστ, που έστειλε αυτόν τον κατάλογο στην κούρτη, ανέφερε από Zeitz στις 23 Μαρτίου 1537 ότι οι Λουθηρανοί ισχυρίζονταν μεγαλύτερη εκπροσώπηση στο Σμαλκάλντεν από εκείνη που πραγματικά είχαν [Ehses, iv, αριθ. 61, σελ. 97]. Σύμφωνα με τον Ettenius, o Melanchthon ήταν «πολύ μικροκαμωμένος άνθρωπος, τόσο λεπτός και με αδύνατο σώμα, που φαινόταν να είναι μόνο σκιά» (parvus homuncio tam macilento et exili corpore, ut tantum umbra esse videatur) [de Ram, «Nonciature», σελ. 21].

[←78]

Nuntiaturberichte, μέρος I, τομ. 2 (εφεξής Ι-2), αριθ. 4, σελ. 65-69. Για τη σταδιοδρομία τού Μορόνε βλέπε πιο κάτω, σημείωση 198.

[←79]

Δημοσιευμένη στον Ehses, Conc. Trident., iv, 451-53: «…ξερίζωμα των λοιμογόνων Λουθηρανών και άλλων αιρέσεων…» (…pestiferae Lutheranae et aliarum haeresum extirpatio…). Νούντσιος τού Αδριανού ΣΤ’ στη δίαιτα τής Νυρεμβέργης το 1522 ήταν ο Φραντσέσκο Τσιερεγκάτι. Λεγάτος τού Κλήμεντος Ζ΄ στη δίαιτα τού 1524 ήταν ο Λορέντσο Καμπέτζιο.

[←80]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. IX, φύλλα 75-77, 80-81, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. φύλλα 104-105:

«Η απάντηση των ηγεμόνων και των απεσταλμένων των λουθηρανικών πόλεων, σε συνάντηση που έγινε πρόσφατα με αυτούς στο Σμαλκάλντεν, δόθηκε στον εκπρόσωπο τής αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας στις 24 Φεβρουαρίου 1537 και στη συνέχεια ομοίως στον αποστολικό νούντσιο με τον ίδιο τρόπο».

(Responsum principum et oratorum civitatum Lutheranarum in conventu per eos in Schmalckalden proxime celebrato datum oratori Cesaree Maiestatis die 24 Febr. 1537 et postea nuncio apostolico similiter ab eis traditum)

Αυτό το αντίγραφο τού εγγράφου φέρει τις υπογραφές (όχι πρωτότυπες) τού Γιόχαν Φρήντριχ τής Σαξωνίας και τού Φιλίππου τής Έσσης.

H απάντηση των Προτεσταντών ηγεμόνων στο Σμαλκάλντεν στις 24 Φεβρουαρίου 1537 έχει τυπωθεί στον Ehses, Conc. Trident., iv, 73-78, τού οποίου οι σημειώσεις (αν και ιδιαίτερα αντι-λουθηρανικές) υποδεικνύουν κάποια πραγματικά και χρονολογικά λάθη στη διακήρυξη των ηγεμόνων. Πρβλ. σελ. 75, σημείωση 5, που δείχνει πώς η διακήρυξή τους χρονολογεί λάθος την παπική βούλλα που προέβλεπε την αναμόρφωση τής κούρτης και σελ. 74, σημείωση 1, που δείχνει ότι η αναγνώριση από τον Αδριανό ΣΤ’ τής παπικής ευθύνης και τής ευθύνης τής κούρτης για τα κακά και τις καταχρήσεις στην Εκκλησία δεν ήταν καθόλου τού είδους που δήλωναν οι ηγεμόνες. Ο Ehses, iv, 76, σημείωση 2, έχει μάλλον δίκιο αποδίδοντας τη μακρά επίθεση κατά τού πάπα [σελ. 76-77] στον Λούθηρο, που ήταν παρών στο Σμαλκάλντεν, στην ομάδα που συνόδευε τον εκλέκτορα τής Σαξωνίας, αλλά τού οποίου η δραστηριότητα εκεί ήταν πολύ περιορισμένη λόγω σοβαρής ασθένειας. Ο Ehses, iv, 106-8 δημοσιεύει επίσης τις περιλήψεις τής λουθηρανικής απάντησης στις 24 Φεβρουαρίου και τής επιστολής τού Φορστ στις 2 Μαρτίου, που διαβάστηκε στο εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 20 Απριλίου (1537). Πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 20, Μορόνε προς Ρικαλκάτι από Πράγα στις 16 Μαρτίου 1537, με τις σημειώσεις τού Friedensburg στο ίδιο, σελ. 128-29. Ο Λούθηρος ήταν άρρωστος, «επειδή επί πέντε ημέρες δεν μπορούσε να ουρήσει» (quia per quinque dies non poterat reddere urinam) [de Ram, «Nonciature», σελ. 24].

[←81]

Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 55, 67, σελ. 90, 106.

[←82]

Βλέπε τη μακροσκελή και ενδιαφέρουσα αναφορά, την οποία έγραψε ο Φορστ προς τον πρωτονοτάριο και αποστολικό γραμματέα Αμπρότζιο Ρικαλκάτι από το Σμαλκάλντεν στις 2 Μαρτίου 1537 [Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. IX, φύλλα 83-84, 89-90]:

«…Αυτό, όμως, δεν θα σταματήσω να το γράφω, ότι εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί και καλοί Καθολικοί, αλλά κρυφά, ενώ ήρθαν σε μένα μερικοί μετανοημένοι επιδιώκοντας άφεση αμαρτιών, στους οποίους επέβαλα μετάνοια την οποία δέχτηκαν πρόθυμα, ενώ μού είπαν ότι ο φόβος και η βία τούς δελέασαν να έχουν την άποψή τους, γιατί δεν παύουν να προκαλούν κάθε ενέργεια και να ερεθίζουν το πλήθος εναντίον τής Αποστολικής Έδρας, όπως είναι επίσης εύκολο να δει κανείς από τις επιστολές τού Γιόχαν Χους, τού παλαιού Βοημού αιρετικού, τις οποίες δημοσίευσε πρόσφατα ο Λούθηρος και διαχέονται στη γλώσσα των απλών ανθρώπων, πράγμα που χρωματίζει με εντυπωσιακό τρόπο την απόρριψη τής Συνόδου»

(…Hoc tamen nolui omittere quin scriberem quod adhuc multi sunt boni Catholici sed secreto, et venerunt ad me aliquot resipiscentes et petentes absolutionem quam libenter illis impendi iniuncta penitentia, qui mihi dixerunt quod metu et vi pertracti fuissent ad ipsorum opinionem, nam non cessant omni opera id efficere et vulgus irritare contra Sedem Apostolicam, uti etiam facile videri potest ex epistolis Io. Hus, antiqui heretici Bohemi, quas Lutherus noviter edidit, et in vulgus vernacula lingua sunt sparse, que miris modis recusationem Concilii colorant).

Πρβλ. στο ίδιο, τομ. XII, φύλλα 147 και εξής. Η αναφορά τού Φορστ προς Ρικαλκάτι στις 2 Μαρτίου 1537 έχει δημοσιευτεί στον Ehses, Conc. Trident., iv, 89-92 με κλασσικοποιημένη ορθογραφία, όπου το απόσπασμα που παραθέτω εμφανίζεται στη σελ. 92, στις γραμμές 28-34. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 12-14, τομ. xxxii (1878), σελ. 415-16, Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 65-66 και γενικά Jedin, Konzil von Trent, i, 255-62 και Council of Trent, i, 316-24.

Λαμβάνοντας υπόψη την προεξέχουσα θέση με την οποία ο Αμπρότζιο Ρικαλκάτι εμφανίζεται στα έγγραφα αυτής τής περιόδου, πρέπει πάλι να σημειώσουμε ότι ήταν ιδιαίτερος γραμματέας τού Παύλου Γ’. Όμως έπαιζε προφανώς επικίνδυνο παιχνίδι και φερόταν ότι είχε αποκαλύψει παπικά μυστικά στον αυτοκράτορα και ότι ήταν επίσης ένοχος για εκβιασμό. Προς το τέλος τού 1537 ο Ρικαλκάτι φυλακίστηκε στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο και δεν αναβλήθηκε η εκτέλεση τής ποινής μέχρι το 1544. Από τις αρχές τού 1538 ο νεαρός καρδινάλιος Αλεσσάντρο Φαρνέζε, ο εγγονός τού πάπα, αποκαλούμενος στα έγγραφα «ανηψιός μας από σάρκα» (secundum carnem nepos noster) υπηρετούσε ως είδος παπικού υπουργού εξωτερικών, διαχειριζομενος την αλληλογραφία με τούς λεγάτους και νούντσιους στο εξωτερικό [Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 26].

Ο Αλεσσάντρο Φαρνέζε γεννήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1520 και ήταν γιος τού Πιέρ Λουίτζι Φαρνέζε και τής Τζιρολάμα Ορσίνι. Η προαγωγή του σε καρδινάλιο προτάθηκε στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 15^ης Δεκεμβρίου 1534 και η προαγωγή πραγματοποιήθηκε στις 18 τού μηνός. Έγινε παπικός αντικαγκελλάριος στις 13 Αυγούστου 1535, με τον θάνατο τού καρδινάλιου Ιππόλιτο ντε Μέντιτσι, που κατείχε το αξίωμα. Παρά τον ακραίο νεποτισμό που τον ανύψωσε στην πορφύρα, ο Φαρνέζε ήταν πολύ ικανός άνδρας. Σημειώστε τις παραπομπές στον Pastor, v, 99-101 και για την «νεποτιστική πολιτική» (politica nepotistica) τού Παύλου Γ’ βλέπε Capasso, Paolo III, I (1924), 134 και εξής.

Για την άρνηση τού Γιόχαν Φρήντριχ να αποδεχτεί την παπική βούλλα και τα σημειώματα που απευθύνονταν προς αυτόν, βλέπε την περιγραφή τού Ettenius για την αποστολή τού Φορστ στον de Ram, «Nonciature», σελ. 16-21.

[←83]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 5 (Pauli III Brevium Minutae), αριθ. 131, φύλλο 146:

«Δούκα τής Μάντουα: Αγαπητέ γιε σάς χαιρετώ. Πέρυσι, όπως αναμφίβολα γνωρίζει η εξοχότητά σας, διακηρύξαμε δημοσίως γενική σύνοδο για φέτος, για την εξάλειψη των αιρέσεων, τη μεταρρύθμιση των ηθών, την επίλυση διαφωνιών και τη στροφή τού πολέμου των χριστιανών εναντίον τού κοινού εχθρού. Και όταν εξετάζαμε τον τόπο στον οποίο θα συγκαλούνταν αυτή [η σύνοδος], η σκέψη μας στράφηκε αμέσως στη δική σας πόλη τής Μάντουα, την οποία είδαμε όχι μόνο κατάλληλη και πρόσφορη για μια τέτοια μελλοντική συνάθροιση, αλλά επίσης από την καλή μας διάθεση προς εσάς και προς τον αδελφό σας καρδινάλιο τής Μάντουα, για να ευημερήσετε και να εορτάσετε από αυτή τη συνάθροιση ανθρώπων εσείς καθώς και η επιφανής οικογένειά σας, με τη μνήμη τής οποίας επιθυμούμε να λαμπρύνουμε περισσότερο τη διάσημη σύνοδο. Ελπίζουμε επίσης ότι τα επιχειρήματά μας θα υποκινήσουν στο πνεύμα σας το απονεμόμενο μεγαλείο, που θα συντελέσει στη δική σας τιμή και δόξα, ώστε να προσφέρετε ασφάλεια τόπων, ευκολία καταλυμάτων, αφθονία τροφίμων σε εκείνους που θα συγκεντρωθούν στην εν λόγω πόλη, τόσο κατάληλα στολισμένη από τούς επισκέπτες, παρεχόμενη για χρήση από όλους, όπου από τις άλλες που αγνοήθηκαν μία επιλέχθηκε, στην οποία συνέρχονται όλοι…»

(Duci Mantuae: Dilecte fili salutem. Superiore anno sicut tuae Nobilitati notum esse non ambigimus ad tollendas hereses, mores reformandos, discordias componendas, armaque Christianorum in communem hostem convertenda generale concilium in hunc annum indiximus. Cumque de loco in quo celebrandum esset deliberaremus, flexit statim cogitatio nostra ad tuam civitatem Mantuae, quam non solum aptam et commodam tanto conventui futuram videbamus, verum etiam ex nostra erga te tuumque fratrem Cardinalem Mantuanum benivolentia florentiorem ac celebriorem ex hoc hominum concursu reddi, vosque ac vestram illustrem familiam ex hac celebrati concilii memoria amplius illustrari cupiebamus. Ea etiam nos ratio ac spes impulit in tui animi magnitudine collocata te pro tuo honore et gloria effecturum, ut loci securitas, hospitiorum commoditas, annonae ubertas ipsis convenientibus prestetur, ac dicta civitas tantis decorata hospitibus oportunam se omnium usui prebeat, quae ceteris posthabitis una electa est ad quam omnes convenirent…).

Η ημερομηνία σύγκλησης ήταν η 23 Μαΐου. Το παπικό σημείωμα τής 15^ης Φεβρουαρίου 1537 έχει επίσης δημοσιευτεί στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 4, τομ. xxxii (1878, σελ. 410b) και στον Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 47, σελ. 70-71, με μια ή δύο ελαφρές διαφορές και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 70-71.

[←84]

Ehses, Conc. Trident, iv, αριθ. 49, σελ. 72-73, Friedensburg, Nuntiaturberichte, Ι-2, σελ. 425-26. Πιθανώς ο Φεντερίκο Γκονζάγκα δεν είχε ενημερωθεί επισήμως για την επιλογή τής Μάντουα ως τόπου τής Συνόδου, «για το οποίο πρωτοακούσαμε μόνο από γενικές φήμες…» (che solo per universale voce havea prima inteso), όπως αναφέρει εμφατικά στον πάπα στην επιστολή του τής 24^ης Φεβρουαρίου 1537, αλλά ήδη από τις 8 Απριλίου 1536 ο Τζιοβάννι Ανιέλλο τού είχε γράψει από τη Ρώμη ότι αν γινόταν πραγματικά η σύνοδος, «ο τόπος όπου θα κάνουμε τη Σύνοδο … θα είναι η Μάντουα» (il luogo dove il concilio s’ haverà a fare … sarà Mantova) [Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 19a, σελ. 829].

Ο καρδινάλιος Έρκολε είχε προσφέρει την πόλη τού αδελφού του για τη σύνοδο, όταν η Μάντουα συζητιόταν στο εκκλησιαστικό συμβούλιο ως πιθανός τόπος, και αποδεχόμενος την επιλογή της στο όνομα τού Φεντερίκο, τον είχε ενημερώσει γι’ αυτό με επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 2 Αυγούστου 1536 και διασωζόμενη στο Archivio di Stato di Mantova, Lettere del Card. Ercole [Ehses, Conc. Trident., εισαγωγή, σελ. cxxxi], την οποία ακολούθησε από βδομάδα σε βδομάδα εκτεταμένη αλληλογραφία σχετική με τη σύνοδο [στο ίδιο, σελ. cxxxi–cxxxviii, με παραπομπές]. Παρ΄ όλα αυτά, λαμβάνοντας υπόψη τις άφθονες φήμες για τη σύνοδο (προερχόμενες ιδιαίτερα από λουθηρανικές και γαλλικές πηγές), ο Φεντερίκο μπορούσε κάλλιστα να διστάζει να επιβαρυνθεί με τη μεγάλη δαπάνη, την οποία απαιτούσαν προφανώς οι προετοιμασίες για τη σύνοδο. Η Μάντουα φαινόταν πιθανός τόπος για να έρθουν οι Γερμανοί, επειδή οι Γκονζάγκα ήσαν εν μέρει γερμανικής καταγωγής και διατηρούσαν στενούς δεσμούς με διάφορους Γερμανούς ηγεμόνες.

[←85]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 5, αριθ. 131, φύλλο 146, το σημείωμα με ημερομηνία 21 Μαρτίου 1537 και στο ίδιο, αριθ. 192, φύλλο 146 τής ίδιας ημερομηνίας, που απένειμε το χρυσό ρόδο στον Φεντερίκο. Tο πρώτο σημείωμα παρέχεται στους Ehses, Conc. Trident., IV, αριθ. 59, σελ. 94-95 και Friedensburg, Nuntiaturberichte, I-2, σελ. 426-27. Το ημερολόγιο τού Μπλάζιο ντε Μαρτινέλλι τής Τσεζένα, παπικού τελετάρχη, περιλαμβάνει την ακόλουθη ενδιαφέρουσα εγγραφή [Arm. XII, τομ. 56, φύλλο 520, αναφερόμενη από Ehses, iv, σελ. 95, σημείωση 2]: «Στις 21 Μαρτίου έδωσε εντολή να πάει ρόδο στον δούκα τής Μάντουα κάποιος Τζιανμπατίστα [ντε Γκράσσις] Μαντοβάνος ταμίας» (Die 21 martii dedi instructionem pro rosa portanda duci Mantuae cuidam D. loanni Baptistae [de Grassis] Mantuano camerario).

Αντίγραφα τού ημερολογίου τού Μαρτινέλλι υπάρχουν στη Bibl. Apost. Vaticana, Codd. Βarbb. latt. 2.799 και 2.801. Για άλλα αντίγραφα, ιδιαίτερα στη Bibl. V. Emanuele, Ρώμη, Cod. 2.399 (270 Gesuitico), βλέπε Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 54, σημείωση. O Μπλάζιο (ή Μπιάτζιο) ντε Μαρτινέλλι απαλλάχτηκε από το αξίωμα τού τελετάρχη (ceremoniere) το 1540, σε ηλικία μεγαλύτερη των ογδόντα ετών. Έχοντας υπηρετήσει ως τελετάρχης κάτω από τέσσερις πάπες, πέθανε προς το τέλος τού έτους 1544. Για τη σταδιοδρομία του βλέπε Carlo Grigioni, «Biagio da Cesena», Studi Romagnoli, V (1954), 349-88.

[←86]

Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 62,65-66, σελ. 98-99, 101-4: «…[Όχι] με λιγότερους από εκατό ιππείς τής φρουράς και χίλιους πεντακόσιους πεζούς στρατιώτες…» (… [non] con meno di cento cavalli di guardia et de mille cinquecento fanti…) [σελ. 103, γραμμές 38-39].

Πρβλ. Nuntiaturberichte, I-2, σελ. 428-35 και ιδιαίτερα τη μακροσκελή επιστολή την οποία ο Φεντερίκο έγραψε προς τον αδελφό του Έρκολε από τη Μάντουα στις 24 Μαρτίου 1537, στην οποία παρουσιάζει με σαφήνεια τούς λόγους τής επιφυλακτικότητάς του [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 76-80 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλα 51-53].

[←87]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 6, αριθ. 70-73. Ο Εhses, Conc. Trident., iv, αριθ. 67, 69, σελ. 104-8, 111-12, δημοσιεύει τις πράξεις τού εκκλησιαστικού συμβουλίου τής 20^ης Απριλίου 1537. Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 87 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 56, καθώς και τη βούλλα «Πρέπει ο Ρωμαίος ποντίφηκας» (Decet romanum pontificem). Βλέπε επίσης την επιστολή τού Ρικαλκάτι προς τον Μορόνε, γραμμένη στη Ρώμη στις 21 Απριλίου. Nuntiaturberichte, I-2, αριθ. 36, σελ. 150-51. J. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 21 και εξής, τομ. xxxii (1878), σελ. 419 και εξής. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 71-72. Jedin, Konzil von Trient, i, 263-65, με παραπομπές.

[←88]

Η αλλαγή τού τόπου στη Βιτσέντσα και η δεύτερη αναβολή μέχρι την 1^η Μαΐου 1538 εξαγγέλθηκαν με τη βούλλα «Ευλογητός ο Θεός» (Benedictus Deus) τής 8^ης Οκτωβρίου 1537 [Ehses, Conc. Trident., IV, αριθ. 91-92, σελ. 135-37]. Οι ηγεμόνες ενημερώθηκαν χωριστά στις 18 Οκτωβρίου (1537). Ο Ehses τυπώνει το σημείωμα προς τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄ [στο ίδιο, αριθ. 94, σελ. 138-39]. Σύμφωνα με τις σημειώσεις μου, το σημείωμα προς τον αυτοκράτορα με ημερομηνία 14-18 Οκτωβρίου 1537 [στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 8, αριθ. 81, φύλλα 98-99] δεν στάλθηκε, αλλά πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 82 και εξής και Ehses, iv, σελ. 138-39, σημειώσεις. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 33-34, τομ. xxxii (1878), σελ. 422-23, Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 75-76, Jedin, Konzil von Trient, i, 266-69, με παραπομπές. Η Ενετική Γερουσία παραχώρησε την άδεια για τη σύγκληση τής Συνόδου στη Βιτσέντσα στις 25 Σεπτεμβρίου 1537 [Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 77-78 και πρβλ. φύλλο 84].

[←89]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 14, σελ. 94. Αυτή είναι η τελευταία από τις επιστολές που απεύθυνε ο Μορόνε στον πάπα. Δεν γνώριζε ότι οι νούντσιοι έστελναν συνήθως τις αναφορές τους στον γραμματέα τού πάπα! [στο ίδιο, αριθ. 15, σελ. 96].

[←90]

Nuntiaturberichte, I-2, αριθ. 21, σελ. 110-11.

[←91]

Στο ίδιο, i-2, αριθ. 23, σελ. 114, επιστολή γραμμένη στο Λιντς στις 12 Φεβρουαρίου 1537 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 25, 31.

[←92]

Πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 16, σελ. 99 και passim.

[←93]

Nuntiaturberichte, i-1, αριθ. 106-7, σελ. 283-84, 287-88, επιστολές τού Βεργκέριο προς τον Καρνεζέκκι, γραμμένες στην Πράγα στις 22 και 28 Ιουλίου 1534. Για τα πρώτα στάδια τής πολιορκίας βλέπε Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 56, φύλλα 45, 48-49, 51-52, έγγραφα με ημερομηνία 29 Ιουνίου 4 και 11 Ιουλίου 1534. Βλέπε επίσης στο ίδιο, Reg. 57, φύλλο 86, με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1536, για την επιθυμία τού Παύλου να βοηθήσει τούς κατοίκους τής Κλίσσα (Clissani) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 50, 80 και ιδιαίτερα 127-129, με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1537, που περιλαμβάνουν κατηγορηματικές διαβεβαιώσεις τής Ενετικής Γερουσίας προς τον σουλτάνο και τον σαντζακμπέη τής Βοσνίας, ότι η Δημοκρατία σε καμία περίπτωση δεν θα πρόσφερε βοήθεια στους πολιορκημένους κατοίκους τής Κλίσσα. Ο Βεργκέριο, που ήξερε την Κλίσσα, πίστευε ότι το φρούριο έπρεπε να καταστραφεί, ώστε να μη μπορούν να το κατέχουν ούτε οι Τούρκοι ούτε οι χριστιανοί. Η επιστολή τής 28^ης Ιουλίου ανάγγειλε την άρση τής πολιορκίας, αλλά το μήνυμα πρέπει να ήταν οδυνηρά σαφές για όλους. Περισσότερα από δύο χρόνια αργότερα, στις 21 Οκτωβρίου 1536, ο Παύλος Γ’ έγραψε στους υπερασπιστές τής Κλίσσα, προτρέποντάς τους να επιμείνουν στην ηρωική τους άμυνα εναντίον των Τούρκων, παρά την «έλλειψη πυρίτιδας και τροφίμων» (penuria pulveris et frumenti) [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1536, αριθ. 21, τομ. xxxii (1878), σελ. 380 και πρβλ. Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 31, σελ. 45].

[←94]

Nuntiaturberichte, i–2, σελ. 73, σημείωση 1. Στα τέλη Νοεμβρίου 1536 ο σουλτάνος Σουλεϊμάν έγραψε στον δόγη τής Βενετίας από την Αδριανούπολη, προειδοποιώντας τον ότι η χριστιανική φρουρά στην Κλίσσα (Κλις), που λεηλατούσε οθωμανική επικράτεια, έπαιρνε «τρόφιμα από τη δική σας γειτονική πόλη, σχετική με τη Βενετία» (victualia da le circumvicine cità vestre pertinente a Venezia) και ότι το να εφοδιάζουν Ενετοί υπήκοοι ένα τέτοιο εχθρό με προμήθειες ήταν αντίθετο με τη φιλία που υπήρχε μεταξύ Πύλης και Δημοκρατίας. Αrch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, τουρκικό κείμενο με ιταλική μετάφραση τής εποχής, «γραμμένο στα μέσα τού μήνα Ζουμαντ-αλ-Αχίρ τού έτους Εγείρας 943, που είναι 27 Νοεμβρίου 1536» (scripti nel mezo de la luna de Zemadielachir dell’ anno 943, che fu ali 27 de novembrio vel circa 1536), στην πραγματικότητα 25 Nοεμβρίου – 4 Δεκεμβρίου.

Μια δεκαετία αργότερα ο Σουλεϊμάν διαμαρτυρόταν ακόμη στον δόγη ότι Ενετοί υπήκοοι στη Δαλματία ενοχλούσαν δικούς του υπηκόους και λεηλατούσαν οθωμανικά εδάφη στην περιοχή τής Κλίσσα [στο ίδιο, τουρκικό κείμενο με ιταλική μετάφραση τής εποχής], «γραμμένο στις αρχές τού μήνα Ζουμάντ τού έτους Εγείρας 933, που είναι 2 Ιουλίου 1546» (scritte nel principio della luna de Zemadiel dell’ anno 933, che fu alii do de lugio vel circa 1546), στην πραγματικότητα 30 Ιουνίου – 9 Ιουλίου. Η διαρπαγή ήταν τρόπος ζωής στη Δαλματία και στο ίδιο έγγραφο ο σουλτάνος σημείωνε ότι ο Ενετός βαΐλος είχε διαβιβάσει στην Πύλη τη διαμαρτυρία τού πολιτικού διοικητή τής Ζάρας, ότι οι Τούρκοι είχαν λεηλατήσει την περιοχή που βρισκόταν υπό τις διαταγές του και είχαν υποδουλώσει μερικούς από τούς κατοίκους.

[←95]

Nuntiaturberichte, i–2, αριθ. 26, σελ. 122, Μορόνε προς Ρικαλκάτι από Πράγα την 1^η Μαρτίου 1537.

[←96]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 20-21, με σύγχρονη αρίθμηση.

[←97]

Nuntiaturberichte, i–2, αριθ. 31-33, σελ. 138, 140-42, επιστολές τού Μορόνε προς Ρικαλκάτι γραμμένες στην Πράγα στις 2, 4, 5 Απριλίου 1537.

[←98]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 43, σελ. 171, επιστολή με ημερομηνία 17 Μαΐου 1537. Πρβλ. Louis de Voinovitch, Histoire de Dalmatie, II (Παρίσι, 1934), 584-85, Marko Perojević, Petar Kružić kapetan t knez grada Klisa, Zάγκρεμπ, 1931, αναφερόμενο από G. E. Rothenberg, The Austrian Military Border m Croatia, σελ. 29 και σημειώστε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 46-47, τoμ. xxxii (1878), σελ. 429-30. Η Κλίσσα (Κλις) έγινε ένα από τα κομβικά σημεία τής τουρκικής εξουσίας στη Δαλματία, μέχρις ότου το 1648 ο Ενετός διοικητής Λεονάρντο Φόσκολο κατέλαβε το κάστρο (χτισμένο ψηλά πάνω σε βράχο), που αποτελεί τώρα τουριστικό αξιοθέατο.

Ο Φερδινάνδος είχε στείλει τον Φραντς φον Σπριντσενστάιν, τού οποίου οι οδηγίες γράφτηκαν στη Βιέννη στις 20 Νοεμβρίου 1536, σε χωρίς αποτέλεσμα πρεσβεία στην Πύλη, για να πείσει τούς Τούρκους να άρουν την πολιορκία τής Κλίσσα. O Σπριντσενστάιν έφτασε στην Ισταμπούλ στις 10 Απριλίου (1537) και έφυγε στις 9 Μαΐου. Οι οδηγίες που είχε, η περιγραφή τής αποστολής του και δέκα σχετικά έγγραφα υπάρχουν στο Anton Von Gévay, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte der Verhältnisse zwischen Österreich, Ungern und der Pforte im XVI. und XVII. Jahrhunderte, τομ. iii, μέρος I (Βιέννη, 1842), ιδιαίτερα σελ. 4, 9 και εξής, 20 και έγγραφα με αριθ. iii, ix, σελ. 34, 39-40.

[←99]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 27, σελ. 123-24, επιστολή προς τον Ρικαλκάτι γραμμένη στην Πράγα στις 6 Μαρτίου 1537. Σε επιστολή προς τον Μορόνε, γραμμένη στη Ρώμη στις 17 Μαΐου, ο Ρικαλκάτι ζητούσε να μάθει τα ονόματα των τεσσάρων εν λόγω συμβούλων [στο ίδιο, αριθ. 43, σελ. 171, γραμμές 23-24]. Ο Μορόνε απάντησε από την Πράγα στις 13 Ιουνίου με περιγραφή καθενός από αυτούς, γράφοντας τώρα πιο διακριτικά, αλλά ο Ρικαλκάτι δεν θα δυσκολευόταν να διαβάσει ανάμεσα στις γραμμές [στο ίδιο, αριθ. 46, σελ. 182-83]: Ο Ρόγκεντορφ (Roggendorff) ήταν πολύ πλούσιος και τώρα μάλλον γέρος. Ο Χόφφμανν (Hoffmann) είχε γίνει προσφάτως βαρώνος, στο παρελθόν [όπως λένε (come dicono)] ήταν γραφέας προερχόμενος από πολύ ταπεινή οικογένεια και τελευταία είχε υπηρετήσει για κάποιο διάστημα ως πρόεδρος τού βασιλικού ταμείου (presidente della camera regia), είχε μεγάλο εισόδημα, ήταν περίπου σαρανταπέντε ετών, μεγάλων ικανοτήτων, Λουθηρανός και με εξαίρεση τον καρδινάλιο τού Τρεντ ήταν εκείνος που ασκούσε τη μεγαλύτερη επιρροή στον βασιλιά. Ο Φελς (Fels), «ανηψιός νομίζω τής αδελφής τού καρδινάλιου τού Τρεντ», ήταν τώρα γενικός διοικητής τού στρατού στην Ουγγαρία που αντιτασσόταν στον Ιωάννη Ζαπόλυα, «νέος άνδρας που σε πολύ μικρό διάστημα έγινε πάρα πολύ πλούσιος», έξυπνος και πρακτικός, αλλά αδιάφορος Καθολικός και εχθρός των ιερέων. Εκτός από τον καρδινάλιο δεν υπήρχε κανένας φίλος τού παπισμού ανάμεσά τους [στο ίδιο, σελ. 182-83]. Για τούς συμβούλους που περιτριγύριζαν τον Φερδινάνδο Α’ κατά τη διάρκεια τής μακράς βασιλείας του βλέπε το καλά τεκμηριωμένο άρθρο τού Helmut Goetz, «Die geheimen Ratgeber Ferdinands I. (1503-1564). Ihre Persönlichkeit im Urteil der Nuntien und Gesandten», Quellen und Forsehungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, XLII-XLIII (1963), 453-94 και για το εδώ θέμα σημειώστε ιδιαίτερα στο ίδιο, σελ. 463-74.

[←100]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 19-20 και πρβλ. φύλλα 30 και εξής, 38, 44, 45, 46, 49, κλπ., σχετικά με την προώθηση των νέων προς τούς χριστιανούς ηγεμόνες.

[←101]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 22 και πρβλ. φύλλα 35, 79. Σε επιστολή που ετοιμάστηκε την ίδια μέρα (10 Απριλίου 1537) η Γερουσία υποδείκνυε ότι αν ο πάπας τούς αρνιόταν τούς φόρους δεκάτης ή καθυστερούσε κι άλλο, το κράτος θα αναλάμβανε τη συλλογή τους έτσι κι αλλιώς [στο ίδιο, φύλλο 23 και πρβλ. φύλλα 31-38].

[←102]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 23-25.

[←103]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 27.

[←104]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 25-27.

[←105]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 29, αλλά φυσικά η Γερουσία έκανε κάθε δυνατή διπλωματική χειρονομία για να διατηρήσει την ειρήνη με τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλο 33]. Στις 26 Μαΐου 1537 ο Τζιάκομο ντα Κανάλε παρέλαβε εντολή να πάει ως βαΐλος τής Δημοκρατίας στην Ισταμπούλ [φύλλο 36], αποστολή η οποία, με δεδομένη τη συσσωρευόμενη ένταση, δεν αποτελούσε αξιοζήλευτο καθήκον [φύλλα 53, 55]. Το βράδυ τής 31^ης Μαΐου επιστολές από Ισταμπούλ με ημερομηνία 30 Απριλίου έφτασαν στη Βενετία

«που περιείχαν τη βεβαιότητα τής εξόδου τής αρμάδας τού Άρχοντα Τούρκου, πολυάριθμης και πολύ ισχυρής, καθώς και τον ερχομό τού εν λόγω Άρχοντα πρσοσωπικά στην Αυλώνα με πολύ μεγάλο στρατό…» [φύλλο 38].

(continente la certezza dell’ussir della armata del Signor Turco numerosissima et potentissima, et la venuta de[l] ditto Signor in persona alla Vallona con grossissimo exercito…)

[←106]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 38 και εξής. Ο Πέζαρο προτρέπεται για τη συνήθη σύνεση, να φροντίσει καλά τον ενετικό στόλο, «όντας αυτός [ο στόλος], όπως καλά γνωρίζετε, το θεμέλιο τού κράτους μας» (essendo quella [l’armata], come ben possete intender, il fondamento del stato nostro) [στο ίδιο, φύλλα 40, 41, 59]. Σημειώστε επίσης Ρ. G. Ricci (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, XVII (Ρώμη, 1972), 327, 337 και γενικά Capasso, Paolo III, I (1924), 428 και εξής.

[←107]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 47-48.

[←108]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 49.

[←109]

Στο ίδιο, φύλλα 49, 50, 55.

[←110]

Στο ίδιο, φύλλα 50, 51, 52-53. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1537 η Γερουσία έδωσε την άδεια για την πρόσληψη τού οπλαρχηγού (condottiere) Αλεσσάντρο Βιτέλλο, ο οποίος ήρθε επίσης με απόσπασμα (condotta) αποτελούμενο από οκτώ αξιωματικούς (capi) και 2.000 πεζούς [στο ίδιο, φύλλο 77].

[←111]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 55.

[←112]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 54, 56-57, έγγραφα με ημερομηνία 26 Ιουλίου και 3 Αυγούστου 1537 καιΣτο ίδιο, φύλλα 58-59 με ημερομηνία 23 Αυγούστου: «…όντας πάντοτε εκφρασμένη πρόθεσή μας ότι εκείνοι που διαπράττουν λάθη, πρέπει να τιμωρούνται για δικαιοσύνη …» (…essendo sempre stata intentione nostra che quelli che commetteno li errori, siano per giustitia puniti…) [φύλλο 58].

[←113]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 74, επιστολή τής 15^ης Σεπτεμβρίου 1537, στην οποία η Ενετική Γερουσία περιέγραφε στον Φραγκίσκο Α’ τον τρόπο με τον οποίο ξεκίνησαν οι ανοιχτές εχθροπραξίες μεταξύ των Τούρκων και τής Δημοκρατίας [και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 95-96].

[←114]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 57-58. Στις 6 Σεπτεμβρίου (1537) ο Πιέτρο Μαρτινένγκο ανέλαβε να ηγηθεί αποσπάσματος (condotta) τριάντα πανόπλων ανδρών υπό τον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, δούκα τού Ουρμπίνο και γενικό διοικητή των ενετικών χερσαίων δυνάμεων [στο ίδιο, φύλλο 65].

[←115]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 60 και πρβλ. φύλλα 62-63, με ημερομηνία 28 Αυγούστου, σχετικά με την εκλογή τού Βιντσέντσο Γκριμάνι ως ειδικού απεσταλμένου στον σουλτάνο.

[←116]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 64-65, έγγραφο με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1537.

[←117]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 65-66.

[←118]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 66.

[←119]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 66-68. Δεδομένου ότι ο Παύλος Γ’ είχε επιλέξει αυτή τη φορά να στείλει στρατεύματα (ή ετοιμαζόταν να το κάνει) εναντίον τού Γκουϊντομπάλντο ντέλλα Ρόβερε, τού «δούκα τού Καμερίνο» [βλέπε πιο πάνω, σελ. 402-3] και προφανώς σχεδίαζε επίσης να επιτεθεί στον πατέρα τού Γκουϊντομπάλντο,τον Φραντσέσκο Μαρία, δούκα τού Ουρμπίνο, η Γερουσία συμφώνησε με το αίτημα τού τελευταίου να στείλει απεσταλμένο στη Ρώμη, για να ρωτήσει την Αγιότητά του «κατά πόσον θέλει να απέχει από αυτές τις κινήσεις των όπλων εναντίον τής εξοχότητάς του και τού δούκα τού Καμερίνο» (ad voler desister da questi moti di arme contra sua Excellentia et il Signor Duca di Camerino) [στο ίδιο, φύλλο 68, έγγραφο με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1537 και πρβλ. φύλλα 73-74].

[←120]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 68-70. Στις 13 Σεπτεμβρίου η Γερουσία έγραφε στον Αντρέα Ντόρια,

«ότι ο τουρκικός στόλος έχει αναχωρήσει από την Αυλώνα, μπήκε στον δίαυλο τής Κέρκυρας και εναντίον αυτού τού νησιού μας έχει διαπράξει τις μεγάλες ζημιές που μπόρεσε, πυρπολώντας το χωριό με θάνατο και λεηλασία εκείνων των δύστυχων υπηκόων μας, και ξεκινά πολιορκία από τη στεριά, όπως από τη θάλασσα έτσι κι από τη στεριά, ευρισκόμενος ο Άρχοντας Τούρκος προσωπικά, προσωπικά, με τον στρατό στο Βουθρωτό, τόπο απέναντι από την Κέρκυρα…»

(che l’armata turchesca si levò dalla Valona, intrò in canal de Corfu et contra quella insula nostra ha fatto quelli maggior danni che ha potuto, brusato il borgo con morte et preda di quelli miseri subditi nostri, et alla terra è posto l’assedio sì da mar come da terra, attrovandosi il Signor Turco in persona, in persona, con lo exercito al Butrinto loco all’ incontro di Corfu…)

[στο ίδιο, φύλλο 70 και πρβλ. φύλλο 73]. Για τις ενετικές κινήσεις στρατολόγησης πεζικού 10.000 ανδρών βλέπε στο ίδιο, φύλλο 76.

Η Γερουσία συνέχιζε να καταρτίζει σχέδια για φιλόδοξη επίθεση εναντίον των Τούρκων (ακόμη και μετά την άρση τής πολιορκίας τής Κέρκυρας), δηλώνοντας ότι ο συμμαχικός χριστιανικός στόλος έπρεπε να έχει τουλάχιστον 200 σκάφη και ο στρατός όχι λιγότερους από 50.000 πεζούς στρατιώτες, όπου ο Κάρολος Ε’, ο Παύλος Γ’ και η Βενετία θα παρείχε καθένας 10.000 στρατιώτες και θα μοιράζονταν εξίσου το κόστος πρόσληψης 20.000 Λαντσκνέχτε [στο ίδιο φύλλα 96-97, 101, 117]. Θα χρειαζόταν επίσης ιππικό και πυροβολικό. Ο Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, ο δούκας τού Ουρμπίνο, είπε στη Γερουσία ότι 4.500 ιππείς και εξήντα κανόνια θα αρκούσαν [στο ίδιο] κλπ. Παρά την ανεπαρκή του απόδοση στο πεδίο τής μάχης, θεωρούσαν τον Φραντσέσκο Μαρία (οι Ενετοί τουλάχιστον) ως στρατιωτικό εμπειρογνώμονα. Για τις επιστολές του και τις στρατιωτικές ομιλίες (discorsi militari) βλέπε Bibl. Nazionale Marciana, ΜS. It. VII, 109 (7.805).

Ο Φραντσέσκο Μαρία Α’ ντέλλα Ρόβερε πέθανε στις 21 Οκτωβρίου 1538 και τον διαδέχθηκε στο δουκάτο τού Ουρμπίνο ο γιος τού Γκουϊντομπάλντο [στο ίδιο, Reg. 59, φύλλα 117, 118, 126-127], από τον οποίο, όπως έχουμε σημειώσει περισσότερες από μια φορές, ο Παύλος Γ’ επέμενε να πάρει το Καμερίνο, το οποίο ο Γκουϊντομπάλντο έλεγε ότι ήταν πρόθυμος να παραδώσει στον αυτοκράτορα [στο ίδιο, Reg. 59, φύλλα 132-133]. Η όλη υπόθεση αποτελούσε περισπασμό από τη σταυροφορία, πράγμα που στενοχωρούσε τούς Ενετούς. Αφού τακτοποίησε με τον Γκουϊντομπάλντο τούς οικονομικούς λογαριασμούς τού εκλιπόντος Φραντσέσκο Μαρία, η Γερουσία τον πήρε στην υπηρεσία τής Δημοκρατίας με απόσπασμα (condοtta) 50 πάνοπλων ανδρών, που αυξήθηκε στις 20 Μαρτίου 1539 σε 100 [στο ίδιο, Reg. 60, φύλλο 26, με σύγχρονη αρίθμηση και πρβλ. Reg. 61, φύλλα 28-29 και Reg. 62, φύλλο 123, έγγραφο με ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1542]. Για την ημερομηνία τού θανάτου τού Φραντσέσκο Μαρία, που παρέχεται συχνά εσφαλμένα, βλέπε Walter Friedensburg (επιμ.), Legation Aleanders (1538-39), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I (1533-1559), τομ. 3, Γκότα, 1893, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968, αριθ. 58, σελ. 222 και για την υπόθεση τού ΚαμερίνοΣτο ίδιο, αριθ. 82, 89, 107, 117, σελ. 286, 304, 339-40, 368 και αλλού.

[←121]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 70.

[←122]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 72, 78-79, 86, 92, 104. Στις 17 Νοεμβρίου 1537 η Γερουσία αποφάσισε να μην αντικαταστήσει τον Κονταρίνι ως πρεσβευτή στη Ρώμη [στο ίδιο, φύλλο 102]. Κράτησε τη θέση μέχρι τις 11 Μαρτίου 1539, όταν ο δόγης Πιέτρο Λάντο εξέδωσε επίσημο έγγραφο αποστολής για τον Τζιοβάννι (Ζουάν) Μπαζαντόνα για να τον διαδεχθεί [στο ίδιο, Reg. 60, φύλλα 23 και εξής, με σύγχρονη αρίθμηση].

[←123]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 78-84.

[←124]

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 75.

[←125]

Στο ίδιο, Reg. 58, φύλλο 79.

[←126]

Στο ίδιο, Reg. 58, φύλλο 80.

[←127]

Στο ίδιο, φύλλα 81-89.

[←128]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 91, επιστολή προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, με ημερομηνία 19 Οκτωβρίου 1537. Εύκολα μπορούσε να καταλάβει κανείς, «ότι ο Τούρκος δεν αναμένει ότι την επόμενη χρονιά θα δεχτεί επίθεση στο σπίτι του, αλλά θα βγει την κατάλληλη ώρα με τρομερή δύναμη…» (che ‘l Turco non aspetterà l’anno che viene di essere assalito in casa sua, ma uscirà a bon hora con forze formidabile…). Για την τρέχουσα ανησυχία για τον Τούρκο πρβλ. Giuseppe Canestrini (επιμ.), Legazioni di Averardo Serristori ambasciatore di Cosimo I a Carlo Quinto e in Corte di Roma (1537-1568), Φλωρεντία, 1853, σελ. 29, από επιστολή γραμμένη στη Μονσόν στις 22 Οκτωβρίου 1537 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 38. Οι πολυάριθμες παραλείψεις αποσπασμάτων από τα κείμενα των επιστολών τού Σερριστόρι προς τον Κόσιμο Α’ τής Φλωρεντίας σε αυτή την έκδοση κάνουν τον αναγνώστη να ανησυχεί, οδηγώντας τον πάντοτε να αναρωτιέται τι λείπει.

[←129]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 84-86, έγγραφα με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 87 και εξής, 98 και εξής.

[←130]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 103, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Κονταρίνι στη Ρώμη, με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1537:

«…Αλλά επειδή βλέπουμε να διαρκεί περισσότερο χρόνο η σύναψη τής συμμαχίας από εκείνον που αναζητά η κοινή ανάγκη, φαίνεται ιδιαίτερα απαραίτητο να μη συνεχίζονται πια οι διαφωνίες, έχοντας μάθει από επιστολή από τη Θεσσαλονίκη τής 20ής Οκτωβρίου και από άλλες ειδοποιήσεις, οι οποίες συμφωνούν με τις προαναφερθείσες ειδοποιήσεις ότι ο Άρχοντας Τούρκος αναχώρησε από εκεί στις 16 αυτού τού μήνα και πηγαίνοντας στο σπίτι του, θέλει να διαχειμάσει στην Αδριανούπολη, ενώ μερικές ειδοποιήσεις λένε ότι θα διαχειμάσει πιο εδώ από την Αδριανούπολη, μεταξύ Θεσσαλονίκης και Σκοπίων, και ότι έχει αποφασίσει να έρθει προσωπικά εδώ με 300.000 ιππείς και να στείλει από την πλευρά τής θάλασσας 500 σκάφη, από τα οποία, πέρα από τον δικό του στόλο, κατασκευάζονται εξαρχής 70 για την ανοιχτή θάλασσα και θα φτιαχτούν άλλα 100 με την κάθε δυνατή επιμέλεια για να συμπληρωθούν τα 500, και ότι τα πάντα στη στεριά και τη θάλασσα θα είναι πλήρως σε τάξη τον προσεχή Ιανουάριο. Επίσης ότι ο Μπαρμπαρόσσα έχει μείνει έξω με 120 γαλέρες από τις πιο έτοιμες και καλύτερες σε τάξη»

(…Ma perchè vedemo esser scorso più tempo alla conclusion della liga di quello ricerca il commun bisogno, ne par summamente necessario che più non si diferisca, havendo inteso per lettere da Salonichi de 20 ottobre et per altri avisi, li quali si conformano con li avisi preditti, ch’ el Signor Turco era partito de lì a 16 del ditto et andato alla cazza, voleva invernar in Andrinopoli, et alcuni avisi dicono che l’inverneria più in qua di Andrinopoli tra Salonichi et Scopia et che ha deliberà di venir personalmente in qua con 300 m. cavalli et mandar dalla banda da mar vele numero 500, delle qual oltra la sua armata erano da novo fatte 70 nel mar mazor et se ne faceano altre cento con tutta la diligentia possibile per compimento delle cinquecento, et che il tutto da terra et da mar serà ad ordine per tutto zener proximo. Item che Barbarossa è restato fuori con galie 120 delle più preste et meglio ad ordine).

«Επίσης έχουμε ειδοποιηθεί ότι στη Συρία δεν γίνεται καμμία πολεμική κίνηση, μάλιστα ότι ο Άρχοντας Τούρκος έχει εφοδιαστεί από αυτές τις περιοχές και μεθορίους με τέτοιες φρουρές, οι οποίες όχι μόνο θα είναι επαρκείς για να αμυνθούν απέναντι στον σούφι, αλλά επίσης και για να επιτεθούν, και επομένως μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο εν λόγω Άρχοντας Τούρκος θα είναι πολύ σύντομα σε τάξη στη θάλασσα και στη στεριά και θα θεωρείται σχεδόν έτοιμος για να βρίσκεται σε δράση…»

(Sono etiam avisi che in la Soria non si era fatto movimento alcuno da guerra, anzi ch’el Signor Turco havea provisto a quelle bande et frontiere di tal presidii che erano non solum sufficienti a difendersi dal Soffi, ma anche ad offenderlo, onde potemo esser certi ch’ el ditto Signor Turco serà molto presto ad ordine da mar et da terra et quasi si po reputar ch’ el sia in actu…).

Την ίδια μέρα η Γερουσία έγραψε στο ίδιο πνεύμα στον πρεσβευτή της στην αυτοκρατορική αυλή [στο ίδιο, φύλλο 104].

[←131]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλο 104.

[←132]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 95-96, 100-101, 106-107. Πολυάριθμα έγγραφα τού Δεκεμβρίου 1537 δείχνουν την ενετική επιθυμία να προχωρήσουν σε σχέδια για επίθεση εναντίον των Τούρκων, αρκεί να σταματούσε ο ανταγωνισμός μεταξύ Καρόλου Ε΄ και Φραγκίσκου Α’.

[←133]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 127-128 και πρβλ. φύλλα 123-124, 125, 126 και Reg. 59, φύλλο 36 για τις τουρκικές λεηλασίες στο Αρχιπέλαγος (Κυκλάδες).

[←134]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 128-129, έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιανουαρίου 1538. Από το Άστι στις 28 Ιουλίου 1537 ο Αλφόνσο ντε Άβαλος, μαρκήσιος τού Βάστο, είχε δώσει στον Παύλο Γ’ την πολυχρησιμοποιημένη διαβεβαίωση ότι αν οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες παραμέριζαν τις εχθροπραξίες τους ο ένας εναντίον τού άλλου και ενώνονταν εναντίον των Τούρκων, σίγουρα θα ακολουθούσε η νίκη τής χριστιανοσύνης,

«και είμαι περισσότερο από βέβαιος ότι η αυτοκρατορική Μεγαλειότητα θα δείξει στην Αγιότητά σας και σε ολόκληρο τον κόσμο, πόσο πολύ έχει την τάση να υπερασπίζεται τις παγκόσμιες υποθέσεις παρά να φροντίζει για τις ιδιωτικές…»

(et mi rendo più che certo che la Maestà cesarea mostrerà alla Santità vostra et a tutto il mondo quanto più è inclinata a difender le cose universali che attender alle private…)

[Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XIV, φύλλα 207-209 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

[←135]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 130-131, έγγραφο με ημερομηνία 1 Φεβρουαρίου 1538. Το έγγραφο τής αποστολής τού Βιντσέντσο Καπέλλο, που θα αντικαθιστούσε τον Τζιρολάμο Πέζαρο ως ναυτικός γενικός διοικητής (capitaneus generalis maris) έχει ημερομηνία 20 Μαρτίου [στο ίδιο, Reg. 59, φύλλα 33 και εξής]. Είχε το αξίωμα και κατά το παρελθόν [βλέπε πιο πάνω, σελ. 358]. Για τα μνημεία προς τιμήν τού Καπέλλο που διασώζονται ακόμη στην ενετική εκκλησία τής Σάντα Μαρία Φορμόζα βλέπε Giulio Lorenzetti, Venezia e il suo estuario, Τεργέστη, 1963, ανατυπ. 1982, σελ. 379, 381.

[←136]

Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 132-133. H υπογραφή (sigillatione) των άρθρων τής ένωσης πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη στις 8 Φεβρουαρίου 1538 [στο ίδιο, φύλλα 134, 140].

[←137]

Πρβλ. την επιστολή τού Τσέζαρε ντε Νόμπιλι, γραμμένη στo Παρίσι στις 29 Μαΐου 1537, προς τον παπικό πρωτονοτάριο και γραμματέα Αμπρότζιο Ρικαλκάτι, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XII, φύλλα 168-169 και σημειώστε επίσης φύλλα 174, 175 και 181 και εξής, όπου η τελευταία είναι αναφορά σε επιστολές τού Τζιαν Ματτέο Τζιμπέρτι, επισκόπου τής Βερόνας, γραμμένες σε διάφορα μέρη στη Γαλλία κατά τη διάρκεια τής άνοιξης τού 1537. Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 53, 55. Οι φιλο-αυτοκρατορικοί ανέμεναν για κάποιο διάστημα μεγάλη γαλλική επιθετική ενέργεια [πρβλ. Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 447, 462-64, 473-74, 477-78, 479, κλπ.]. Ο Κάρολος Ε΄ είχε επιδιώξει να την αποτρέψει με (ανεπιτυχή) εισβολή στην Προβηγκία, ενώ ο πάπας ως συνήθως προσπαθούσε να κάνει ειρήνη [Weiss, ii, 469-70, 480-82, 484-88, 490, κλπ.].

Όταν ο Ροντόλφο Πίο τού Κάρπι, επίσκοπος τής Φαέντσα και παπικός νούντσιος στη Γαλλία το 1535-1537, έγινε καρδινάλιος και έφυγε από τη Γαλλία για Ιταλία τον Απρίλιο τού 1537, τον διαδέχθηκε ο Τσέζαρε ντε Νόμπιλι ως νούντσιος στη γαλλική αυλή. Ο ντε Νόμπιλι επέστρεψε στη Ρώμη το καλοκαίρι τού 1537, χωρίς να έχει σημειώσει καμμία πρόοδο στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει γαλλική συμμετοχή στη γενική σύνοδο που προσπαθούσε να συγκαλέσει ο πάπας [Ehses, Conc. Trident., iv, 130 και Jedin, Konzil von Trient, i, 268]. Πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 24, σελ. 115-16, επιστολή τού Ρικαλκάτι προς τον Μορόνε, γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Φεβρουαρίου 1537 και Εhses στο Römische Quartalschrift, XII (1898), 310]. Tο υπόβαθρο των γεγονότων και των ζητημάτων μπορεί να διερευνηθεί με λεπτομέρειες στο J. Lestocquoy (επιμ.), Correspondance des nonces en France Carpi et Ferrerio, 1535-1540, et Legations de Carpi et de Farnese, Ρώμη, 1961 (Acta nuntiaturae gallicae, I). Οι Τούρκοι ξεχωρίζουν στην αλληλογραφία των παπικών νούντσιων στη Γαλλία κατά τη διάρκεια εκείνων των ετών [βλέπε Lestocquoy, ό. π., σελ. XX-XXΙΙ και έγγραφα αριθ. 2-5, 7, 12, 15, 18-19, 23, 31, 37, κλπ., 50 και εξής, 77, 79, 93, 158, 183, 191-92, 194, 198-99, 203, 208, 211, 224-25, 234-35, 237, 241, 244, 246, 248, 250-53, 255, 262, 265-67, 269, 305, 308, 346, 368, 370, 373, 390-91, 397, 402, 407-8, 410, 420, 433, 443, 449, 451, 455, 475,489, 194, 512, 514, 517, 522, 540, 558-59, 569, ενώ έχουν παραλειφθεί διάφορες ευκαιριακές αναφορές στους Τούρκους].

[←138]

Στις 15 Φεβρουαρίου 1537 ο Παύλος Γ’ έγραψε στον Φραγκίσκο Α’ [Arm. XLΙ, τομ. 5, αριθ. 201, φύλλο 208]:

«Αν και έχουμε μιλήσει πολύ συχνά με τη μεγαλειότητά σας γι’ αυτό, και με τον γαληνότατο αυτοκράτορα έχουμε συνάψει ειρήνη, από την οποία εξαρτάται η διεξαγωγή τής γενικής συνόδου, η εξάλειψη των αιρέσεων, η αναμόρφωση τής Εκκλησίας, η απόκρουση των Τούρκων και τελικά η καθολική ασφάλεια και ηρεμία των χριστιανών αυτή την εποχή, όμως, ενθυμούμενοι τον ερχομό τής άνοιξης, κατά την οποία κανείς δεν αμφιβάλλει ότι ολόκληρος ο μηχανισμός των Τούρκων θα εισβάλει στη δύστυχη Ιταλία, μάταια προσπαθήσαμε τόσο συχνά να επαναλάβουμε αυτή τη δουλειά…»

(Quamvis hoc saepius cum Maiestate tua egimus, ut cum serenissimo Caesare pacem inire velles, a qua concilii generalis celebratio, heresum extinctio, ecclesiae reformatio, Turcarum repulsio, demumque universalis Christianorum salus et tranquillitas hoc tempore dependent. Tamen admonente nos veris adventu in quo nemo dubitat Turcarum tantos apparatus in miseram Italiam erupturos, idem officium per nos totiens frustra tentatum repetere vobiscum statuimus…).

Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 202-6. Με την παράλειψη κάποιων φράσεων, το πιο πάνω απόσπασμα από την επιστολή τού πάπα στις 15 Φεβρουαρίου παρέχεται στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 2, τομ. xxxii (1878), σελ. 409-10. Παπικά έγγραφα αυτής τής περιόδου προσφέρουν άφθονες μαρτυρίες τού φόβου τού πάπα για επίθεση κατά τής Ιταλίας [Arm. XLI, τομ. 6, αριθ. 52, φύλλο 66, σημείωμα προς Τζερόνιμο Γκρόσσο, παπικό επίτροπο στην Αγκώνα, με ημερομηνία 26 Απριλίου 1537 και αριθ. 294, φύλλο 302 προς τον επίσκοπο Σίμον ντε Ζέρενι-Έρντεβντ τού Ζάγκρεμπ, με ημερομηνία 19 Μαΐου 1537]:

«…Υπάρχει επίσης νέος φόβος για τούς Τούρκους, ότι έχουν συγκροτήσει πολυάριθμο στόλο εναντίον τής Ιταλίας. Εμείς με τούς ανθρώπους μας και την ίδια την Ιταλία βρισκόμαστε σε πολύ μεγάλο κίνδυνο και από τις αντίστοιχες φρουρές μας απομακρύνουμε όλους τούς άνδρες»

(… Accessit etiam novus metus a Turca, qui classem numerosissimam contra Italiam habet instructam, nosque cum populis nostris et ipsa Italia in maximo periculo versamur, et in comparandis presidiis nostras vires omnes absumimus)

[από το σημείωμα τής 19^ης Μαΐου, που επίσης εμφανίζεται με ελαφρώς διαφορετικό κείμενο στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, τομ. xxxii (1878), σελ. 438b].

Για τον ιταλικό φόβο για τούς Τούρκους το 1537, πρβλ. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 275-315 και πρβλ. Paolo III, I (1924), 405 και εξής.

[←139]

Weiss, Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, ii, 515-16, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 49, τομ. xxxii (1878), σελ. 431a. Tον επόμενο μήνα (Ιούλιο 1537) ο τουρκικός στόλος όντως αποβίβασε δυνάμεις στη Γη τού Οτράντο (Terra d’ Otranto). Ο Μορόνε, ο παπικός νούντσιος στην αυλή τού Φερδινάνδου, φοβόταν τότε «την ένωση τής Γαλλίας με τον Τούρκο και με τούς Λουθηρανούς» (l’ unione di Franza con il Turco et con lutherani), όπου οι Λουθηρανοί λεγόταν ότι είχαν πάρει 80.000 δουκάτα από τούς Γάλλους, για τη χρηματόδότηση μεγάλης κλίμακας επέμβασης στην Ιταλία [Νuntiaturberichte, I-2, αριθ. 49, σελ. 189, επιστολή προς Ρικαλκάτι με ημερομηνία 12 Ιουλίου. 1537]. Toν Σεπτέμβριο η Ενετική Γερουσία προσπαθούσε επίσης έντονα να φέρει μαζί τούς Κάρολο Ε΄ και Φραγκίσκο Α’ [Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 70-71, 72, 73, 74].

[←140]

Weiss, ii, 517-18.

[←141]

Weiss, ii, 518-22.

[←142]

Στο ίδιο, ii, 525-26.

[←143]

Charrière, Négociations, i, 340-53, ημερολόγιο τής εκστρατείας τού Σαιν Μπλανκάρ στην Ανατολική Μεσόγειο, γραμμένο από τον Jean de Vega που τον συνόδευε και πρβλ. στο ίδιο, i, 357. Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 187-88, 697-98, μεταφρ. J. J. Ηellert, Hist. de l’ empire ottoman, v (1836), 270-72, 525, το ημερολόγιο τού Σουλεϊμάν. Longo, Guerra tra Veneziani e Turchi dall anno 1537 al 1540, στο χειρόγραφο Γενναδείου MS. 80, σελ. 22, που αναφέρει ότι ο Σαιν Μπλανκάρ ρώτησε τον Σουλεϊμάν,

«αν θέλει να κινήσει 100 γαλέρες για να καταστρέψει την Απουλία, τη Σικελία, τις ναυτικές δυνάμεις τού βασιλείου τής Νάπολης, καθώς και εκείνες τού Μάρκε»

(che volesse lasciar 100 galere a danneggiar la Puglia, la Cecilia, le marine del regno di Napoli et quelle della Marca).

Πρβλ. Όμως Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 100-5, 187, που γράφει από το χειρόγραφο στη Bibl. Querini-Stampalia, Cl. iv, Cod. ix, φύλλο 12,

«να καταστρέψει την Απουλία, τη Σικελία, τις ναυτικές δυνάμεις τού βασιλείου τής Νάπολης, καθώς και εκείνες τής Ισπανίας»,

(a dannegiare la Puglia, la Sicilia, le marine del Regno di Napoli, et quello [sic] della Spagna)

το οποίο ήταν μάλλον διαφορετικό ζήτημα. Πρβλ. γενικά Marco Guazzo, Cronica (1553), σελ. 403-5.

Ο λα Φορέ είχε συνοδεύσει τον σουλτάνο στην Αυλώνα, αλλά αρρώστησε σοβαρά τον Σεπτέμβριο τού 1537 [Charrière, I, 354] και πέθανε περί τα μέσα τού μηνός. Μετά τον θάνατο τού λα Φορέ ο Αντόνιο Ρινκόν διορίστηκε και πάλι Γάλλος πρεσβευτής στην Πύλη (τον Ιανουάριο τού 1538), για το οποίο σημειώστε Bourrilly στο Revue historique, CXIII (1913), 285 και εξής. H πολιορκία τής Κέρκυρας από τον Σουλεϊμάν και η παρουσία τού Σαιν Μπλανκάρ στα ανατολικά ύδατα άφησαν το αποτύπωμά τους στις τουρκικές πηγές [πρβλ. Ludwig Forrer, Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, σελ. 95-96]. Σημειώστε Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 309-11 και Paolo III, I (1924), 431-32 για την τουρκική απόβαση στο Κάστρο. Για τις συνθήκες στη Ρώμη και τον τρόμο που ενέπνεε η απόβαση τού Μπαρμπαρόσσα, βλέπε επίσης Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 188-91, τού οποίου η περιγραφή περιλαμβάνει πολυάριθμες αρχειακές αναφορές. Πέντε χρόνια αργότερα ο ίδιος ο πάπας Παύλος Γ’ θυμόταν τον μεγάλο φόβο που είχαν προκαλέσει οι τουρκικές επιθέσεις σε διάφορους τόπους κατά μήκος τής ακτής τής Απουλίας, στη βούλλα τής 22ας Μαΐου 1542, που συγκαλούσε τη σύνοδο στο Τρεντ [Ehses, Conc. Trident, iv, αριθ. 184, σελ. 227, γραμμές 25-30].

Ο Μορόνε, ο παπικός νούντσιος στην αυλή τού Φερδινάνδου (τότε στην Πράγα), κρατιόταν καλά ενημερωμένος όσον αφορά την τουρκική απειλή για τη νότια Ιταλία καθώς και για τη Ρώμη [Nuntiaturberichte, Ι-2, αριθ. 49-50, 52-53, σελ. 190, 192, 195 96, 198-99, επιστολές προς Ρικαλκάτι με ημερομηνίες 12 και 16 Ιουλίου, 8 και 20 Αυγούστου 1537 και πρβλ. αριθ. 58. Eπίσης βλέπε Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 48 και εξής. τομ. xxxii (1878), σελ. 430 και εξής, ιδιαίτερα αριθ. 51-53, σελ. 432-34 και αριθ. 60, σελ. 437].

[←144]

Nuntiaturberichte, i–2, αριθ. 3, σελ. 61-65, ετοιμασμένο από τον Τζερόμ Αλεάντερ περίπου στις 24 Οκτωβρίου 1536, παρέχομενο επίσης στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1537, αριθ. 8-10, τομ. xxxii (1878), σελ. 413-14. Δύο μήνες αργότερα, στις 22 Δεκεμβρίου (1536), ο Αλεάντερ έγινε καρδινάλιος, με «κρυφό διορισμό» (reservatus in pectore). Η αναγόρευσή του δημοσιεύτηκε στις 13 Μαρτίου 1538 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg. Hierarchia catholica, ΙΙΙ (1923), 25].

[←145]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 54, σελ. 201, επιστολή προς Ρικαλκάτι, γραμμένη στην Πράγα στις 25 Αυγούστου 1557. Η συζήτηση τού Μορόνε με τον Φερδινάνδο είχε πραγματοποιηθεί την προηγούμενη μέρα. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 57, σελ. 200, αριθ. 58, σελ. 211, αριθ. 60, σελ. 215, αριθ. 61, σελ. 219-20, αριθ. 76, σελ. 249-50 και αλλού. Στις 13 Οκτωβρίου (1537) ο Μορόνε ανέφερε ότι ο Φερδινάνδος φαινόταν έτοιμος να διαπραγματευτεί «αέναο» αντι-τουρκικό σύμφωνο με τη Βενετία για τα κληρονομικά του εδάφη τού Τυρόλο, τής Καρνιόλα, τής Στυρίας, τής Καρινθίας, τής Γκορίτσια και τής Αυστρίας [στο ίδιο, αριθ. 62, σελ. 223].

Ο Παύλος Γ’ έστειλε τον Φάμπιο Μινιανέλλι, για τον οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 197, στη Βενετία,

«να συνάψει συμμαχία ανάμεσα στη Μακαριότητά του, την αυτοκρατορική Μεγαλειότητα, και τη Σινιορία μας ενάντια στους απίστους, για την από κοινού υπεράσπιση των ναυτικών δυνάμεων και των κρατών, που έχει ο καθένας στην Ιταλία…»

(a far liga tra la Beatitudine soa, la Cesarea Maestà et la Signoria nostra contra infideli a commune defension delle marine et stati che cadauno ha in Italia…),

στο οποίο ο δόγης και η Γερουσία απάντησαν ότι έστελναν συνεχώς στην Αγία Έδρα αληθινές αναφορές για τις τουρκικές ναυτικές προετοιμασίες, για τις οποίες σε κάποιο σημείο ο Παύλος είχε υποθέσει ότι οι Ενετοί πιθανώς μεγαλοποιούσαν τα πράγματα, αλλά η Αγιότητά του κατανοούσε πλήρως, όπως και η Σινιορία, τη σημασία κάθε μέτρου που έπρεπε τώρα να πάρουν,

«αφού είναι αλήθεια ότι από την πολύ μεγάλη δύναμη τού Άρχοντα Τούρκου, ο οποίος έχει τέτοια δύναμη και ευπείθεια, όπως καθένας γνωρίζει, είμαστε αναγκασμένοι να εξετάσουμε επιμελώς και να μάθουμε καλά, με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να μπούμε σε έναν πόλεμο τόσο επικίνδυνο, ο οποίος, χωρίς καμία αμφιβολία, θα είναι για τη Σινιορία μας συνεχής και διαρκής. … Αυτό είναι το μόνο που χρειάζεται να πω προς το παρόν…»

(essendo verissimo che per la grandissima potentia del Signor Turco, il quale ha quelle forza et obedientia che ad ognuno è noto, siamo necessitati diligentemente considerar et ben advertir con qual modo dovemo intrar in una guerra così pericolosa, la quale senza alcun dubio saria alla Signoria nostra continua et perpetua. … questo è quanto ne occorre dir al presente…)

[Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 61-62, έγγραφο με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1537]. Η τουρκική επίθεση εναντίον τής Κέρκυρας είχε φυσικά βοηθήσει τούς Ενετούς να αλλάξουν άποψη [στο ίδιο, φύλλα 68 και εξής, 71 και εξής, 74].

[←146]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 107 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 66:

«Στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, την Παρασκευή 7 Σεπτεμβρίου, έγινε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο έγιναν τα εξής: διαβάστηκε επιστολή τού επιφανέστατου πρίγκηπα Αντρέα Ντόρια προς τον εκπρόσωπο τού αυτοκράτορα, για την αποχώρηση τού τουρκικού στρατού από την Ιταλία, στην οποία είχε εισβάλει μεγάλος στόλος»

(Rome die Veneris septima Septembris apud Sanctum Marcum fuit consistorium secretum et in eo hec acta: Littere illustrissimi principis Andree Aurie lecte sunt ad oratorem imperatoris de discessu exercitus Turcarum ex Italia quam ingenti classe invaserat).

«Στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, την Τετάρτη 19 Σεπτεμβρίου, έγινε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο έγιναν τα εξής: Ο Αγιότατος Κύριός μας μίλησε για τη συμμαχία που ξεκίνησε, ανάμεσα στην Αγιότητά του, την αυτοκρατορική μεγαλειότητα και τούς επιφανείς Ενετους άρχοντες εναντίον τού κοινού εχθρού, τού τυράννου των Τούρκων, ο οποίος, παραβιάζοντας το δίκαιο των εθνών, πολιόρκησε το ενετικό νησί τής Κέρκυρας, ενώ ύστερα, αφού δεν μπόρεσε να βρεθεί στην Ιταλία, αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Έτσι αποφασίστηκαν οι ευχαριστίες εκ μέρους αυτής τής Ένωσης»

(Rome die Mercurii XIX Septembris apud Sanctum Petrum fuit consistorium secretum et in eo hec acta: Sanctissimus dominus noster retulit de foedere inito inter Sanctitatem suam, Cesaream Maiestatem, et illustrissimos dominos Venetos contra tyrannum Turcarum communem hostem qui violato iure gentium Corcyram insulam Venetorum obsidebat postquam ab Italia nequaquam a se petita pedem referre cogeretur itaque pro huiusmodi foedere supplicaciones decrete sunt).

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 191-92, με παραπομπές και Charrière, Négociations, i, 339-40, που παρέχει μέρος τής αναφοράς τού Σαρλ ντε Εμάρ ντε Ντενονβίλ, καρδινάλιου επισκόπου τής Μακόν, Γάλλου πρεσβευτή στη Ρώμη, προς Ανν ντε Μονμορενσύ, με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου (1537) όσον αφορά την «παπική λειτουργία για να ευχαριστήσει τον Θεό για την ένωση που έγινε μεταξύ τού πάπα, τού αυτοκράτορα και των Ενετών» (messe papale pour remercier Dieu de la ligue faicte entre le pape, l’empereur et les Vénitiens), καθώς και την άφιξη των νέων (που έφερε ενετική φρεγάτα από την Κέρκυρα στο Οτράντο) για την εγκατάλειψη από τον Σουλεϊμάν τής πολιορκίας τής Κέρκυρας. Ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη είχε επίσης πάρει επιστολές από τον κυβερνήτη τού κερκυραϊκού φρουρίου με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου «που επιβεβαιώνουν την υποχώρηση τού Τούρκου» (qui confirment la retraicte du Turcq). Πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 65, σελ. 226-27, αριθ. 71, σελ. 239-40 και αλλού και Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 318-27, που υπογραμμίζει την ενετική απροθυμία συμμετοχής σε οποιοδήποτε σύμφωνα κατευθυνόμενο εναντίον τής Πύλης.

[←147]

Σύμφωνα με τον Μορόνε, που πρεπει να γνώριζε τα γεγονότα, τον στρατό τού Φερδινάνδου στη «Σκλαβονία» (Schiavonia) αποτελούσαν 5.000 πάνοπλοι άνδρες, 7.000 ελαφρά οπλισμένοι ιππείς και 12.000 καλό πεζικό [Nuntiaturberichte, I-2, αριθ. 56, σελ. 204, επιστολή προς Ρικαλκάτι, γραμμένη στη Βιέννη στις 14 Σεπτεμβρίου 1537]. Ο Φερδινάνδος είχε σπεύσει από την Πράγα στη Βιέννη, για να φροντίσει για τις ανάγκες τού στρατού του,

«επειδή ο στρατός του εφοδιάζεται μόνο με χρήματα και άλλα απαραίτητα πράγματα κατά τα μέσα τού μήνα Οκτωβρίου» [στο ίδιο].

(perchè l’exercito suo è provisto solum de denari et altre cose necessarie per la mità del mese d’ottobre)

Για δύο μέρες ο Φερδινάνδος προέτρεπε τον Μορόνε με τη μεγαλύτερη επιμονή, να στείλει έκκληση στον πάπα για βοήθεια. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 57, σελ. 208-9, αριθ. 59, σελ. 213, αριθ. 60, σελ. 214-15, αριθ. 61, σελ. 218-19, γραμμένη στη Βιέννη στις 12 Οκτωβρίου. Ο στρατός τού Φερδινάνδου, με ελλείψεις σε τρόφιμα, είχε στρατοπεδεύσει επτά ιταλικά μίλια από το Έσσεγκ (Όσιγιεκ), ενώ οι πολιορκούμενοι Τούρκοι στο Έσσεγκ είχαν υποχρεωθεί να τρώνε τα άλογά τους.

Στις 16 Οκτωβρίου ο Μορόνε ανέφερε στoν Ρικαλκάτι την ολοκληρωτική ήττα τού στρατού τού Φερδινάνδου και τη φυγή τού Κατζιάνερ και των κύριων διοικητών. Η καταστροφή είχε συμβεί στις 9 τού μηνός και ο Μορόνε τη θεωρούσε χειρότερη από εκείνη τού Μόχατς, επειδή οι 24.000 άνδρες στον στρατό ήσαν «το άνθος όλων των επαρχιών τής μεγαλειότητάς του [του Φερδινάνδου]» (del fiore de tutte le provincie di questa Maestà), ενώ η απώλεια πυροβολικού και όπλων στους Τούρκους ήταν σχεδόν εξίσου σοβαρή [στο ίδιο, αριθ. 63, σελ. 223-24]. Ο Μορόνε συνέχιζε να εφοδιάζει την κούρτη με κάθε πληροφορία που έφτανε στη Βιέννη. Στις 19 Οκτωβρίου έγραφε ότι ένας αυτόπτης μάρτυρας είχε τώρα εμφανιστεί στην αυλή τού Φερδινάνδου, αναφέροντας ότι μετά τη φυγή τού Κατσιάνερ και των άλλων διοικητών με τμήμα τού ιππικού, ο υπόλοιπος στρατός είχε ενωθεί με την απόφαση να σωθούν μαζί ή να πεθάνουν και είχαν κατορθώσει ασφαλή υποχώρηση σε οχυρωμένη πόλη ονομαζόμενη Βάλπο (Βάλποβο, δεκατέσσερια μίλια βορειοδυτικά τού Όσιγιεκ), ενώ λεγόταν ότι ήσαν καλά εφοδιασμένοι με τρόφιμα [στο ίδιο, αριθ. 64, σελ. 224-25]. Στις 22 τού μηνός ήσαν «πολύ μπερδεμένοι» στη Βιέννη και άρχιζαν να αμφιβάλουν για αυτή την αισιόδοξη αναφορά [αριθ. 65, σελ. 226]. Στις 15 Νοεμβρίου ο Μορόνε ανέφερε ότι σχεδόν όλο το ιππικό είχε ακολουθήσει τον Κατσιάνερ στη φυγή, αλλά κατά τα άλλα οι απώλειες σε άνδρες και πυροβολικό ήσαν πολύ βαριές [αριθ. 70, σελ. 238-39]. Πρβλ. C. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 339-40 και C. E. Rothenberg, The Αustrian Military Border in Croatia, σελ. 23-24, που για κάποιοn ανεξήγητο λόγο δεν έχει χρησιμοποιήσει το Nuntiaturberichte aus Deutschland πουθενά στο βιβλίο του.

[←148]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1538, αριθ. 3-4, τομ. xxxii (1878), σελ. 442-44. Friedensburg, Nuntiaturberichte, i–2, σελ. 254, σημείωση 1, καταγράφοντας τις πράξεις τού εκκλησιαστικού συμβουλίου για τις 8 Φεβρουαρίου 1538. Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. vi, Reg. 39, φύλλα 175 και εξής. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 58, φύλλα 134, 140 και Reg. 59, φύλλο 24 και αλλού. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xxii, αριθ. 24-25, σελ. 231-32 και πρβλ. αριθ. 34, σελ. 234. Capasso, La Politica di Papa Paolo III, i, 330-39 και Paolo III, i, (1924), 433, 449-51, 454 και εξής.

[←149]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 25, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ενετό πρεσβευτή στη γαλλική αυλή με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1538:

«…Σας επαινούμε που έχετε διαβεβαιώσει τον επιφανή Μεγάλο Κοντόσταυλο [Ανν ντε Μονμορενσύ] ότι η Ένωση που έγινε στη Ρώμη δεν είναι εναντίον τής χριστιανικότατης μεγαλειότητάς του, όπως πραγματικά δεν είναι, αλλά μόνο αμυντική και επιθετική εναντίον των Τούρκων, την οποία έχουμε κάνει προς όφελος τής χριστιανοσύνης και για την υπεράσπιση τού κράτους μας…»

(…Vi laudamo che habiate affirmà al illustrissimo Gran Contestable che la liga fatta a Roma non sia contra sua Christianissima Maestà, come veramente non è, ma solamente defensiva et offensiva contra Turchi, la qual nui habiamo fatta per beneficio alla Christianità et per conservatione del stato nostro…).

[←150]

Nuntiaturberichte, 12, αριθ. 84, σελ. 269-70, με σημειώσεις 1 και 2 και πρβλ. αριθ. 85, 97. Τόσο ο Φερδινάνδος όσο και ο Ζαπόλυα θα έφεραν τον βασιλικό τίτλο τής Ουγγαρίας [στο ίδιο, αριθ. 97, σελ. 299]. Βλέπε γενικά Arpad Károlyi (επιμ.), Frater György Levelezése (Codex epistolaris Fratris Georgii Utyesenovics (Martinuzzi dicti), episcopi Magno Varadiensis, S.R.E. cardinalis, … 1535-1551), Βουδαπέστη, 1881, αριθ. ii-iii, v-vi, σελ. 4-6, 8-9. Σε επιστολή τού 15 Ιανουαρίου (1538) προς τον αδελφό Γεώργιο Μαρτινούτσι, ο Φερδινάνδος είχε αναφερθεί στον Ζαπόλυα ως βασιλιά Ουγγαρίας (rex Ηungariae) [στο ίδιο, αριθ. v, σελ. 8]. Ο Γιόχαν φον Βήτσε (Johann von Weeze), αρχιεπίσκοπος τού Λουντ (Lund), είχε από καιρό εμπλακεί σε διπλωματικές διαπραγματεύσεις με τον Ζαπόλυα για λογαριασμό τού Καρόλου Ε΄ [βλέπε τις αναφορές του προς τον Κάρολο στον Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., ii, αριθ. 400, 441, 443, 445, σελ. 167 και εξής]. H Βενετία φυσικά έβλεπε ότι θα προέκυπτε μεγάλο πλεονεκτημα για τη χριστιανική υπόθεση από την ειρήνη μεταξύ Φερδινάνδου και Ζαπόλυα [Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 29]. Πρβλ. επίσης Og. (M.) Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović genannt Martinusius, Βιέννη, 1881, σελ. 45-47 και βλέπε στο ίδιο το παράρτημα, έγγραφα ii-iii, σελ. 2-15 για το κείμενο τής συνθήκης τού Γκροσσβαρντάιν, «που συνήφθη τη μέρα τής γιορτής τού Αποστόλου Αγίου Ματθαίου, το έτος Κυρίου 1538, κατά το δωδέκατο έτος τής βασιλείας μας…» (datum Waradini in festo beati Mathiae Apostoli anno domini 1538, regnorum vero nostrorum duodecimo…).

Στις 25 Μαρτίου (1538) ο Μορόνε έγραφε στον καρδινάλιο Φαρνέζε από την Πράγα ότι oι Τούρκοι είχαν προσφάτως αλώσει την ουγγρική πόλη Σέγκεντ (Szeged) που ανήκε στον Ζαπόλυα και είχαν πάρει μαζί τους 10.000 αιχμαλώτους [Arch. Segr. Vaticano, Carte Famesiane, τομ, i, μέρος 2, φύλλο 661, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, δημοσιευμένο στο Friedensburg, Nuntiaturberichte, I-2, αριθ. 82, σελ. 262-66, ιδιαίτερα σελ. 264, έγγραφο με λάθος ημερομηνία 23 Μαρτίου].

[←151]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 88, σελ. 279, επιστολή γραμμένη στην Πράγα στις 27 Απριλίου 1538. Ο Ρικαλάτι είχε απομακρυνθεί από το αξίωμα για σιμωνιακές πρακτικές στις 28 Δεκεμβρίου 1537 και φυλακίστηκε στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο [στο ίδιο, σελ. 248, σημείωση 2 και πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 82]. Για τα δεινά τού Ζαπόλυα σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 90, σελ. 285, αριθ. 98, σελ. 304.

[←152]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 86, σελ. 274-75 και σημείωση 1, Μορόνε προς Φαρνέζε από Πράγα, 12 Απριλίου 1538.

[←153]

Στο ίδιο, i-2, αριθ. 89, σελ. 283, Μορόνε προς Φαρνέζε από Πράγα, 28 Απριλίου 1538.

[←154]

Στο ίδιο, αριθ. 90, σελ. 284 και σημείωση 2, Μορόνε προς Φαρνέζε από Πράγα, 2 Μαΐου 1538.

[←155]

Στο ίδιο, i-2, σελ. 285. Σημειώνει επίσης ότι «οι ειδοποιήσεις για την έλευση τού Τούρκου προς την Ουγγαρία συνεχίζουν να έρχονται…» (li avisi della venuta del Turco verso Hongeria vano continuando) και αν ο Τούρκος έπαιρνε τη Βούδα, «όχι μόνο η Βιέννη, αλλά και όλες οι άλλες επαρχίες αυτού τού γαληνότατου βασιλιά [Φερδινάνδου] θα βρεθούν σε πολύ μεγάλο κίνδυνο» (non solo Vienna, ma tutte le altre provincie di questo serenissimo re sarebbero in grandissimo pericolo). Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 94, σελ. 293, αλλά ο Παύλος Γ’ ήταν πολύ απρόθυμος να χορηγήσει στον Φερδινάνδο τούς γερμανικούς φόρους δεκάτης [στο ίδιο, αριθ. 100, σελ. 310].

[←156]

Στο ίδιο, i-2, αριθ. 91, σελ. 286, Μορόνε προς Φαρνέζε από Πράγα, 10 Μαΐου 1538 και πρβλ. επίσης σελ. 447-50.

[←157]

Στο ίδιο, i-2, αριθ. 91, σελ. 286. Ο Φερδινάνδος έφυγε από την Πράγα στις 16 Μαίου (1538) και πέρασε την 18^η και τη 19^η τού μηνός στη Δρέσδη με τον δούκα Γεώργιο τής Σαξωνίας, ο οποίος ανανέωσε την υπόσχεσή του για βοήθεια. Περνώντας τις 21-24 Mαΐου στο Μπάουτσεν (Bautzen) στη Λουσατία, ο Φερδινάνδος πήγε στη συνέχεια στο Γκέρλιτς (Görlitz) στις 25-26 Mαΐου και μέσω Μπούντσλαου (Bunzlau), τού πολωνικού τώρα Μπολεσταβίτσε (Bolestawice), στις 27 τού μηνός στο Μπρέσλαου (Breslau), τώρα Βρότσλαβ (Wroclaw) στη Σιλεσία (30 Mαΐου-17 Ιουνίου). Από το Μπρέσλαου η αυλή πήγε μέσω Νάισσε (Neisse) στο Όλμυτς (Olmütz), τώρα Όλομουτς (Olomouc) στις 23-30 Ιουνίου και έφτασε στο Λιντς στις 7 Ιουλίου. Ο Μορόνε ταξίδευε με τον Φερδινάνδο στη διάρκεια όλης αυτής τής περιόδου. Tο δρομολόγιο τού βασιλιά μπορεί σχεδόν να κατασκευαστεί από τις ημερολογιακές αναφορές στις επιστολές τού Μορόνε προς τον Αλεσσάντρο Φαρνέζε.

[←158]

Nuntiaturberichte, i–2, αριθ. 94, σελ. 291, Μορόνε προς Φαρνέζε από Γκέρλιτς, 26 Μαΐου 1538.

[←159]

Nuntiaturberichte, i–2, αριθ. 95, σελ. 293-95, Μορόνε προς Φαρνέζε από Μπρέσλαου, 2 Ιουνίου 1538.

[←160]

Πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 87, σελ. 277, Μορόνε προς Φαρνέζε από Πράγα, 16 Απριλίου 1538 και σημειώστε την εκτίμηση τού Τζερόμ Αλεάντερ για τον Λάσκι, σε επιστολή προς τον καρδινάλιο Αλεσσάντρο Φαρνέζε, γραμμένη στη Βιέννη στις 19 Αυγούστου 1539 [στο ίδιο, μέρος I, τομ. 4, αριθ. 240, σελ. 171 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 380-82].

[←161]

Στο ίδιο, 12, αριθ. 95, σελ. 296.

[←162]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 96, σελ. 297, Μορόνε προς Φαρνέζε από Μπρέσλαου, 3 Ιουνίου 1538.

[←163]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 97, σελ. 299, Μορόνε προς Φαρνέζε από Μπρέσλαου, 7 Ιουνίου 1538.

[←164]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 98, σελ. 302-4, Μορόνε προς Φαρνέζε από Μπρέσλαου, 10 Ιουνίου 1538.

[←165]

Στο ίδιο, Ι-2, σελ. 302.

[←166]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 10, αριθ. 584, φύλλο 304:

«Όταν μάς αναφέρθηκε πρόσφατα η ομόνοια και η ειρήνη που έχει προκύψει ανάμεσα σε εσάς και τον Γαληνότατο βασιλιά των Ρωμαίων, κ.λπ., αυτή ακολούθησε ωε δώρο τού Θεού. Πρέπει λοιπόν να είμαστε πολύ ευγνώμονες στον Θεό, που αναβίωσε συμφιλιώνοντας με την καλοσύνη του αυτό το βασίλειο που σπαρασσόταν από διαμάχες…»

(Cum esset nuper allatum ad nos de concordia et pace que inter te et serenissimum regem Romanorum, etc., Dei munere secuta est, et egimus eidem Deo maximas gratias quod istud regnum discordiis afflictum beneficio vestre conciliationis recreasset…).

Πρβλ. επίσης στο ίδιο, αριθ. 585 προς τον καρδινάλιο Τζερόμ Αλεάντερ, παπικό λεγάτο (legatus de latere) για την Ουγγαρία και «για τα μέρη τής Γερμανίας» (ad partes Gemaniae) καιΣτο ίδιο, αριθ. 634, πάλι προς Ζαπόλυα στις 8 Αυγούστου 1538. Βλέπε γενικά Brandi, Kaiser Karl V., I, 333 και II, 267 και σημειώστε τις οδηγίες προς παπικό νούντσιο, που πήγαινε στην Ουγγαρία και την Πολωνία τον Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο τού 1539 [Weiss, ii, 537-40]. Οι οδηγίες αυτές είναι χωρίς ημερομηνία, αλλά ο νούντσιος αναμενόταν να βρίσκεται στην Πολωνία τα Χριστούγεννα και γίνεται αναφορά στον θάνατο τού Μπέρναρντ φον Κλες (Bernard Clesius), καρδινάλιου τού Τρεντ και καγκελλάριου τής Βοημίας (πέθανε στις 28 Ιουλίου 1539).

[←167]

O Παύλος Γ’ όντως επικύρωσε τις εκλογές στις διάφορες ουγγρικές έδρες, όπως σημειώνεται στη δεύτερη επιστολή που έγραψε ο Μορόνε από το Βίνερ Νόιστατ, καθώς ξεκινούσε τη δεύτερη αυστρο-γερμανική του αποστολή ως νούντσιος (nuntiature). Franz Dittrich (επιμ.), Nuntiaturberichte Giovanni Marones vom deutschen Königshofe (1539-1540), Πάντερμπορν, 1892, έγγραφο με αριθ. 2, σελ. 3, με ημερομηνία 13 Ιουλίου 1539, η οποία επιστολή έφερνε επίσης στη Ρώμη τα νέα επιδρομής, όπως αναφέρεται, 10.000 Τούρκων ιππέων στην αυστριακή «Σκλαβονία» (Sclavοnia).

[←168]

Nuntiaturberichte, Ι-2, αριθ. 98, σελ. 305, 306 και πρβλ. αριθ. 99, σελ. 308.

[←169]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 22, 23, με σύγχρονη αρίθμηση.

[←170]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 27-28.

[←171]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 32:

«…λέμε λοιπόν ότι δεν πρέπει πια να γίνεται καμμία συζήτηση για δάνειο, αλλά απαιτούμε αυτά που έχουμε ζητήσει, που είναι 200.000 δουκάτα ετησίως, για πέντε χρόνια…».

(…però vi dicemo che non dobbiate più far alcuna parola de imprestedo, ma dimandarli quello vi havemo commesso, che sono ducati 200 m. allanno per anni cinque…)

Στις 28 Μαρτίου 1538 προτάθηκε στη Γερουσία η συλλογή 150.000 δουκάτων από τον κλήρο και η διάθεση 40.000 για τις ανάγκες τής Δαλματίας, 40.000 στον Ναύσταθμο και των υπόλοιπων στον ενετικό στόλο, στο πυροβολικό και σε εφόδια πλοίων (biscotti) [στο ίδιο, φύλλο 38]. Αν και οι Ενετοί προσπαθούσαν έτσι να προωθήσουν τον πόλεμο, υπήρχαν όπως πάντοτε συνήγοροι υπέρ τής προσπάθειας να καταλήξουν σε κάποιου είδους συμφωνία με τούς Τούρκους. Ίσως ο πόλεμος ήταν καλός κάτω από ευνοϊκές συνθήκες, «αλλά δεν μπορεί κανείς να πει πόση είναι η δύναμη των Τούρκων» (ma della potenza de’ Turchi quante cοse si potrebbono dire), όπως υπενθύμιζε ο Μάρκο Φόσκαρι στη Γερουσία, ίσως εκείνη την εποχή, σε ομιλία στην οποία έκανε έκκληση για ειρήνη:

«Πολύ μεγάλη αυτοκρατορία, πολυάριθμες στρατιές, απόθεμα χρυσού, αφθονία σε όλα τα απαραίτητα τού πολέμου και, πράγμα που λυπάμαι που λέω με ειλικρίνεια, υπακοή και στρατιωτική πειθαρχία, πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που επιθυμούμε και παρατηρούμε στους χριστιανούς»

(Imperio grandissimo, esserciti numerosissimi, copia d’oro, abbondanza di tutte le cose necessarie alla guerra, et ciò che m’incresce poter dire con verità, tale ubidienza et disciplina militare, quale più tosto si desidera che si osservi presso Christiani)

[«Oratione di Marco Foscari», στο Simeon Ljubic (επιμ.), Commissiones et Relationes venetae, ii (Zάγκρεμπ, 1877), 131-36, στο Monumenta spectantia historiam slavorum meridionalium, VIII].

[←172]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 35, με σύγχρονη αρίθμηση.

[←173]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 48-49, έγγραφα με ημερομηνία 16 Απριλίου 1538 και πρβλ. επιστολή τής ίδιας ημερομηνίας προς τον Ενετό γραμματέα στην Αγγλία, που ενημερωνόταν ότι η Βενετία άρχιζε να αισθάνεται τις επιδράσεις των τεράστιων τουρκικών προετοιμασιών, «επειδή στην επαρχία μας τής Δαλματίας τα τουρκικά γένη κάνουν αμέτρητες ζημιές, και ήδη έχουν θέσει υπό πολιορκία μερικά σημαντικά κάστρα» (perchè nella provincia nostra de Dalmatia le genti turchesche fano infiniti danni, et già sono posti all’assedio di alcuni di quelli castelli de importantia) [στο ίδιο, φύλλο 50 και πρβλ. φύλλα 50, 51].

[←174]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 51:

«…λέγοντάς και προβάλλοντας ότι αν κατά το προηγούμενο έτος, που βρισκόμασταν σε ειρήνη με τον Τούρκο, [η Αγιότητά του] χορήγησε 90.000 χρυσά δουκάτα, φέτος, που είμαστε σε τέτοιο πόλεμο με τόσο δυνατό εχθρό, και που μέχρι τώρα έχουμε ξοδέψει εδώ σε μια χρονιά περισσότερο από ενάμιση εκατομμύριο σε χρυσό, και που συμφωνούμε να δαπανήσουμε πολύ μεγαλύτερο ποσό, είμαστε βέβαιοι ότι η Μακαριότητά του θα χορηγήσει τα 200.000 δουκάτα από το παπικό ταμείο, από τα οποία το 10% θα είναι δωρεά και επομένως θα έρθουν να απομείνουν 180.000….»

(…dicendoli et supplicandoli che se l’anno preterito che eremo in pace con il Turco la [Santità] sua ne concesse ducati doro 90 m. il presente anno che siamo in tanta guerra cum cusì potente inimico et che fin qui havemo speso da uno anno in qua più de un milion et mezo di oro et che ne convenimo spender molto maggior summa siamo certi che la Beatitudine sua ne concederà li ducati 200 m. di camera de i qual se da X per cento di don, sichè venirano ad restar 180 m….)

Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στην Αλεσσάντρια τη Δευτέρα 6 Μαΐου 1538, ο Παύλος Γ’ χορήγησε στους Ενετούς έξι φόρους δεκάτης, που υποτίθεται ότι θα απέφεραν 180.000 δουκάτα το 1538-1539, αλλά η κούρτη ήθελε 30.000 από αυτά «για επείγουσες ανάγκες τής Αγιότητάς του και τής Αποστολικής Έδρας» (pro Sanctitatis sue et Sedis Apostolice urgentibus necessitatibus) [Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 80, πρωτότυπες εγγραφές για το εκκλησιαστικό συμβούλιο από τον Αύγουστο τού 1535 μέχρι τον Οκτώβριο τού 1546].

[←175]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 51 και πρβλ. φύλλο 59.

[←176]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 36, από το έγγραφο τής αποστολής τού Καπέλλο ως ναυτικού γενικού διοικητή, με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1538:

«Γνωρίζετε τις καταστροφές που έχουν ήδη γίνει στα νησιά τού Αρχιπελάγους από τον τουρκικό στόλο, και ο ευγενής Φραντσέσκο Κουρίνι, για λογαριασμό τού δικού του νησιού τής Σταμπάλια [Αστυπάλαιας] αγανακτεί πολύ με κάποιον Μάρκο Τζιλάρντο, ο οποίος, όπως έχει δείξει, μη όντας ευχαριστημένος με τη μικρή υπακοή που τού πρόσφεραν οι καστελλάνοι, έχοντας θελήσει να σκοτώσει έναν και έχοντας διώξει τον τελευταίο που βρισκόταν σε αυτό το νησί, και έχει λεηλατήσει την περιουσία του με την επιθυμία να γίνει ο ίδιος κύριος τού νησιού, πληρώνοντας χαράτσι στον Άρχοντα Τoύρκο, υπόθεση που είναι πολύ δυσάρεστη…»

(Ti sono note le ruine che sono stà fatte nelle isole del Arcipelago dall’armata turchescha, et il nobil nostro Franceso Querini per conto dela sua isola de Stampalia si risente molto de uno Marco Gilardo, il quale come ne ha exposto non contento della pocca obedientia che l’ ha prestato alli castellani, havendone voluto amazar uno, et lo ultimo che se ritrovava in ditta isola ha dismesso, et li ha sachizà la sua robba cum animo de volersi lui far signor, pagando carazo al Signor Turco, la qual cosa ne è de molta displicentia…).

Τον Νοέμβριο τού 1540 οι Τούρκοι κακώς διεκδίκησαν την Αστυπάλαια (Stampalia) ως μέρος τής ειρήνης που είχε τότε γίνει προσφάτως μεταξύ Βενετίας και Πύλης [στο ίδιο, Reg. 61, φύλλα 73-74] και ένα χρόνο αργότερα ο Ενετός πρεσβευτής στην Ισταμπούλ έπαιρνε εντολή

«ότι πρέπει να φροντίσετε για την επιστροφή τού νησιού τής Αστυπάλαιας στον ευγενή μας Φραντσέσκο Κουρίνι και μέχρι εκείνη την ώρα δεν θα γίνει τίποτε, γιατί έχοντας εμείς τέτοια ανταπόδοση στην καρδιά τόσο για το δημόσιο όφελος όσο και για το ιδιαίτερο τού προαναφερθέντος ευγενούς μας [δηλαδή τού Τζιρολάμο Ζάνε, που πήγαινε τότε στην Ισταμπούλ ως Ενετός βαΐλος], σάς αναθέτουμε ότι σύμφωνα με τις οδηγίες που έχουν δοθεί στον προαναφερθέντα εκπρόσωπο [Λουίτζι Μπαντοέρ], πρέπει με κάθε δυνατή προσοχή και επιδεξιότητα να φροντίσετε για αυτή την επιστροφή…»

(che dovesse procurar la restitutione de l’ isola di Stampalia del nobel nostro Francesco Querini et fino a quest’ hora non si è fatto cosa alcuna, però havendo noi questa restitutione a core et per beneficio publico et per il particular del preditto nobel nostro, ti commettemo che secondo le instruttioni date al preditto orator debbi cum ogni studio et desterità possibile procurar essa restitutione…)

[στο ίδιο, φύλλα 133-134, έγγραφο με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1541, που αναφέρεται επίσης στην τουρκική παρουσία και λεηλασία άλλων νησιών, ως αποτέλεσμα τού τότε πρόσφατου πολέμου].

[←177]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 69, έγγραφα με ημερομηνία 17 Μαΐου 1538.

[←178]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 40-41, 48, με σύγχρονη αρίθμηση.

[←179]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 41-42.

[←180]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 46.

[←181]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 47, 48.

[←182]

Στο ίδιο, Reg. 59, φύλλα 80, 81, 82, 84, 85-87. Οι Λαντσκνέχτε, «ευρισκόμενοι καθ’ οδόν» (essendo in camino), δεν είχαν ακόμη φτάσει στο Φριούλι και η Γερουσία ανησυχούσε πολύ ότι δεν θα έφταναν [φύλλα 82, 85].

[←183]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 79.

[←184]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 108 και εξής, 114-115, 117, 119-120, 126, ιδιαίτερα φύλλα 130-131 και πρβλ. Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλα 67-68, 79. Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 116-18, σελ. 161-63. Πολλές επιστολές τού Μορόνε προς Ρώμη αναφέρονται στην ανάγκη για ειρήνη μεταξύ Καρόλου και Φραγκίσκου ως προοίμιου για την αντι-τουρκική δραστηριότητα τής Συμμαχίας [Nuntiaturberichte, Ι-2, αριθ. 80-85, 88 89, 91-94, 97 και αλλού]. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl.. ad ann. 1538, αριθ. 8-10, τομ. xxxii (1878), σελ. 445-46, Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 81-82, Jedin, Konz. von Trient, i, 273-74.

Υπήρξε περαιτέρω αναβολή τής Συνόδου σε εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 28^ης Ιουνίου 1538 [Conc. Trident., iv, αριθ. 125, σελ. 167-68. Pastor, Gesch. d. Päpste, v, 83-84. Jedin, I, 274-75] και αυτή αναβλήθηκε επ’ αόριστον σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 21 Μαΐου 1539, όπως αναγγέλθηκε στους ηγεμόνες με σημειώματα με ημερομηνία 10 Ιουνίου [Conc. Trident., IV, αριθ. 137-38, σελ. 178-70. Pastor, v, 93-94 και πρβλ. Jedin, I, 278-79]. H σύνοδος αναστελλόταν τώρα κατά την κρίση (ad beneplacitum) τής Αποστολικής Έδρας, για το οποίο σημειώστε Walter Friedensburg, Kaiser Karl V. und Papst Paul III., (1534-1549), Λειψία, 1932, σελ. 41, Πρβλ. Ehses, στο Römische Quartalschrift, xii, 321-23. Οι Ehses, Pastor, C. Capasso και Jedin ισχυρίζονται όλοι ότι ο Παύλος Γ’ είχε ειλικρινή επιθυμία να δει να πραγματοποιείται η γενική σύνοδος, ιδιαίτερα μέχρι το 1539, ενώ οι Friedensburg, πρβλ. ό. π., σελ. 18-20, L. Cardauns και A. Korte το αμφισβητούν πάρα πολύ, πιστεύοντας ότι η κούρτη φοβόταν πάρα πολύ τα προηγούμενα τής Κωνσταντίας και τής Βασιλείας και ότι ο Παύλος πίεζε για σύνοδο μόνο όταν γνώριζε ότι υπήρχαν μικρές πιθανότητες να πραγματοποιηθεί. Για τη διάσκεψη τής Νίκαιας (Νις) βλέπε Capasso, La Politica di Papa Paolo III, 1, 372 και εξής, 392 και εξής και Paolo III, I (1924), 487 και εξής, 493 και εξής.

[←185]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 53 και εξής, 57, 71 και εξής, 74 και εξής, 77, 83 και εξής και βλέπε ιδιαίτερα τις αναφορές των Ενετών απεσταλμένων στο Gustav Turba (επιμ.), Venetianische Depeschen vom Kaiserhofe (Dispacci di Germania), 3 τόμοι, Βιέννη, 1889-95, i, αριθ. 9-33, σελ. 30-153, έγγραφα με ημερομηνία από 11 Mαΐου μέχρι 18 Ιουνίου 1538.

[←186]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 10 (Pauli III Brevium Minutae), αριθ. 413, φύλλο 93, «εκδόθηκε στον οίκο τού Τιμίου Σταυρού έξω από τα τείχη τής Νικαίας, την τελευταία ημέρα τού Μαΐου τού 1538, κατά το τέταρτο έτος» (datum in domo Sancte Crucis extra muros Nicienses, ultimo Maii 1538, anno quarto):

«Προς τον αγαπημένο μας γιο, ευγενή Κόσιμο Μέδικο, δούκα τής Δημοκρατίας τής Φλωρεντίας: Σήμερα, όταν μάθαμε τις μεγάλες δαπάνες που έπρεπε να κάνετε, για την ενίσχυση των λιμένων και άλλων παράκτιων τόπων τού κράτους τής Φλωρεντίας, ώστε να προστατευτούν από τις επιθέσεις και τη βία τού ασεβέστατου τύραννου των Τούρκων, και επιθυμώντας να αναφέρουμε σε εσάς ότι για την ασφάλεια τού εν λόγω κράτους οι κληρικοί θα συνεισφέρουν σε αυτό όχι λιγότερο από τούς λαϊκούς, με την επιβολή στα εκκλησιαστικά άτομα αυτού τού κράτους κάποιας αποζημίωσης, δεσμεύουμε και αναθέτουμε στον αγαπημένο μας γιο Τζιανμπαττίστα Ρικαζόλι, εφημέριο τής Φλωρεντίας με άλλες επιστολές μας, συνοπτικές στη μορφή, να απαιτήσει μέχρι δύο φόρους δεκάτης από εκκλησιαστικά άτομα τού εν λόγω κράτους … που θα διατεθούν για αποζημίωσή σας. Η εξοχότητά σας θα απαιτήσει χρήματα από αυτούς τούς φόρους δεκάτης, όπως προαναφέρθηκε, που θα εισπράττονται με αυτόν τον τρόπο ως αποζημίωση, με άδεια και δυνατότητα την οποία χορηγούμε με αποστολική εξουσία με την παρούσα, παρά τα ανωτέρω και τις συντακτικές και κανονιστικές αποστολικές διατάξεις και όλα τα άλλα αντίθετα κλπ.»

(Dilecto filio nobili viro Cosmo de Medicis, duci reipublice Florentine: Hodie cum accepissemus te maximas impensas in muniendis portubus et aliis locis maritimis dominii Florentini preservandis ab incursibus et impetu implissimi Turcharum tyranni facere oportuisse, et volentes te, qui in hoc non minus clericorum quam laicorum dicti dominii securitati consulueras, a personis ecclesiasticis dicti dominii aliquam recompensam reportare, dilecto filio Ιo. Baptiste Ricasolo, canonico Florentino, per alias nostras in forma brevis litteras commissimus et mandavimus quatenus duas decimas quas a personis ecclesiasticis dicti dominii exigeret, in recompensam … tibi consignaret. Nobilitati itaque tue pecunias ex dictis decimis, ut prefertur, exigendas in recompensam huiusmodi recipiendi auctoritate apostolica licentiam et facultatem concedimus per presentes non obstantibus premissis ac constitutionibus et ordinationibus apostolicis ceterisque contrariis quibuscumque etc.).

Το σημείωμα τού πάπα προς τον Ρικαζόλι, τής ίδιας ημερομηνίας, υπάρχει στο ίδιο, αριθ. 412, φύλλο 92:

«Πέρυσι, για να αντισταθούμε στη μανία τού ασεβέστατου Τούρκου τύραννου, επιβάλαμε επί των εκκλησιαστικών κερδών, ενοικίων και εσόδων στο κράτος τής Φλωρεντίας και σε διάφορες άλλες επαρχίες τής Ιταλίας επιδότηση δύο φόρων δεκάτης…»

(Superiori anno ad resistendum furori impiissimi Turcharum tyranni in dominio Florentino et diversis aliis Italie provinciis subsidium duarum decimarum super fructibus, redditibus et proventibus beneficiorum ecclesiasticorum imposuimus…).

Αν και είναι γνωστό ότι ο Κόσιμο Μέδικος και οι Φαρνέζε ήσαν εχθροί, ο Pastor φαίνεται ότι έχει οδηγηθεί να πιστεύει ότι από το 1537 μέχρι το 1540 ο Κόσιμο, που είχε προσφάτως γίνει δούκας τής Φλωρεντίας, «…δεν ήθελε να ξέρει τίποτε για έναν ξεσηκωμό στην Τασκάνη για τούρκικους φόρους δεκάτης» (…von einer Erhebung des Türkenzehnten in Toskana wollte er nichts wissen) [Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 222-23, 225-26, 230-31, 238, σημείωση 8]. Τα βατικανά έγγραφα υποδεικνύουν ότι όχι μόνο θα είχε ανεχθεί τον φόρο τής δεκάτης, αλλά ότι είχε δεχτεί επιστροφή από αυτόν για τις δικές του δαπάνες.

Οι επιβολές για την άμυνα εναντίον των Τούρκων είχαν υπάρξει πολύ υψηλές στη Βενετία, γιατί στις 12 Δεκεμβρίου 1537 ο Παύλος Γ’ είχε συμφωνήσει στην επιβολή ενάμιση δεκάτου, που θα προστίθετο στον τριπλό φόρο δεκάτης (τρία δέκατα), για τον οποίο είχε προηγουμένως δώσει την άδεια για συλλογή στη Βενετία λόγω τού τουρκικού πολέμου [Arm. XLΙ, τομ. 8, αριθ. 109]. Για τις παραχωρήσεις που γίνονταν τώρα στον ενετικό κλήρο, βλέπε την αναφορά στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 6^ης Μαΐου 1538, στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 131-132 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 80 και το σημείωμα τού Παύλου προς τον παπικό νούντσιο στη Βενετία, στο Arm. XLI, τομ. 10, αριθ. 339, φύλλο 12, «που εκδόθηκε στην πόλη τής Aρλ στις 7 Μαΐου 1538, κατά το τέταρτο έτος» (datum in civitate Aquensi VII Maii 1538, anno quarto). Έγιναν κι άλλες παραχωρήσεις προς την Ενετική Σινιορία [στο ίδιο, αριθ. 388, φύλλα 65-67], «εκδόθηκε στον οίκο τού Aγίου Φραγκίσκου έξω από τα τείχη τής Νικαίας, στις 26 Μαΐου 1538» (datum in domo Sancti Francisci extra muros Nicienses, etc., die 26 Maii 1538). Ο πάπας υποχρεώθηκε να καταλύσει στο φραγκισκανικό μοναστήρι έξω από τα τείχη τής Νις, επειδή ο δούκας Κάρολος τής Σαβοΐας και οι κάτοικοι τής Νις αρνήθηκαν να δεχτούν την παπική αυλή μέσα στο φρούριο.

[←187]

Tα δέκα χρόνια ειρήνης μεταξύ Καρόλου και Φραγκίσκου έβαλαν τον Αντόνιο Ρινκόν, που είχε επιστρέψει στην Πύλη ως Γάλλος πρεσβευτής μετά τον θάνατο τού λα Φορέ, σε απρόσμενα και τρομερά δύσκολη θέση. Αφημένος για μήνες χωρίς χρήματα ή νέα, ο Ρινκόν κατάφερε να συντηρήσει (σε αξιοσημείωτη έκταση) την αξιοπιστία των Γάλλων στην Ισταμπούλ [Bourrilly, στο Revue historique, CXIII (1913), 286-304].

[←188]

Lanz, Correspondent d. Kaisers Karl V., ii, αριθ. 458, σελ. 285-87, από τον Κάρολο προς την αδελφή του Μαρία τής Ουγγαρίας, επιστολή με ημερομηνία 18 Ιουλίου 1538. Charrière, Négociations, i, 359-71, 386-87. Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 140-44. Nuntiaturberichte, I-2, αριθ. 101, σελ. 313 και πρβλ. αριθ. 104, 106, 110. Paolo Giovio, Historiae sui temporis, Bασιλεία: Perna, 1578, βιβλίο xxxviι, σελ. 359 και εξής. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), σελ. 105-6, 108, 180-88. Brandi, Kaiser Karl V. , i, 333-35, 355 και εξής και ii, 267-70. C. Capasso, Paolo III, I (1924), 503 και εξής για τα δέκα χρόνια ειρήνης.

Ο γαλλικός στόλος υπό τον βαρώνο ντε Σαιν Μπλανκάρ είχε περάσει τον χειμώνα τού 1537-1538 σε τουρκικά ύδατα, παίρνοντας προμήθειες στην Ισταμπούλ από τις 28 Φεβρουαρίου μέχρι τις 11 Απριλίου 1538 [Charrière, I, 374-80, από το ημερολόγιο τής εκστρατείας τού Σαιν Μπλανκάρ], επιστρέφοντας στη Γαλλία τον Ιούνιο [στο ίδιο, i, 383]. Ένας γαλλικός στόλος είχε διαχειμάσει στην Ανατολική Μεσόγειο σχεδόν μια δεκαετία πριν από αυτό [Sanudo, Diarii, lii, 621].

Για τις συμβάσεις που έδεναν τον Παύλο Γ, τον Κάρολο Ε΄ και τον δόγη Αντρέα Γκρίττι στην ονομαζόμενη Ιερά Συμμαχία, βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. vi, τομ. 39, φύλλα 175-84. Λειτούργησαν ως μοντέλλο από πολλές απόψεις για την πιο διάσημη συνθήκη τού 1570 [πρβλ., στο ίδιο φύλλα 2021, 204], που οδήγησε στη χριστιανική νίκη στη Ναύπακτο. Πρβλ. επίσης Arm. XLI, τομ. 8, αριθ. 178-86, φύλλα 201-6, σημειώματα με ημερομηνία 21-22 Δεκεμβρίου 1537, προς τον καρδινάλιο Ροντόλφο Πίο τού Κάρπι, τον Κάρολο Ε΄, τον Φραγκίσκο Α’ και πολυάριθμα άλλα και ιδιαίτερα Arm XLI, τομ. 10, αριθ. 583, φύλλο 303, επιστολή γραμμένη στη Λούκκα στις 4 Ιουλίου 1538 προς τον καρδινάλιο Τζερόμ Αλεάντερ, τότε παπικό λεγάτο στην Ουγγαρία:

«…παραμερίζοντας τις ταλαιπωρίες τού χερσαίου και τού θαλάσσιου ταξιδιού, συναντηθήκαμε στη Νίκαια με τούς αγαπητούς εν Χριστώ γιους μας, τον Κάρολο αυτοκράτορα των Ρωμαίων, πάντοτε Αύγουστο και τον Φραγκίσκο, χριστιανικότατο βασιλιά τής Γαλλίας, για να τούς συμβουλεύσουμε για ειρήνη…»

(…postpositis terrestrium et maritimorum itinerum incommodis charissimos in Christo filios nostros, Carolum Romanorum imperatorem semper Augustum et Franciscum Francorum regem Christianissimum, Niciae conveniremus pacemque eis suaderemus…).

Αν και υπήρχαν κάποιες επιφυλάξεις για αυτή την ειρήνη, όπως υποδεικνύει ο πάπας (…in totum concludere non potuimus), φαινόταν ότι σήμαινε το τέλος τού πολέμου μεταξύ Καρόλου και Φραγκίσκου για δέκα χρόνια. Πρβλ. επίσης Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1538, αριθ. 11-17, τομ. xxxii (1878), σελ. 446-48 και Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 131, 134, 141 και εξής και ιδιαίτερα φύλλο 144:

«Ο αγιότατος κύριός μας επέστρεψε από την πόλη τής Νίκαιας και μπήκε στη Ρώμη από την Πόρτα ντελ Πόπολο την Τετάρτη 24 Ιουνίου με πολλές επευφημίες από τη γερουσία και τον λαό τής Ρώμης, επειδή είχε συμφιλιώσει σε ειρήνη και είχε φροντίσει να καταθέσουν τα όπλα ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε΄ και ο βασιλιάς των Γάλλων Φραγκίσκος, που ήσαν στο παρελθόν εχθρικοί μεταξύ τους. … Στη Ρώμη, στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο, έγινε τη Δευτέρα 29 Ιουλίου 1538 εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο συνέβησαν τα εξής: Διαβάστηκαν επιστολές των αποστολικών νούντσιων προς τον αυτοκράτορα και τον βασιλιά των Γάλλων, στις οποίες επισημαινόταν σε αυτούς τούς βασιλείς το έργο τού ιερότατου Κυρίου μας, που είχε συγχρόνως φιλική συνομιλία και είχε αγκαλιάσει με αγάπη στο λιμάνι των Νεκρών Νερών (Aquas Μarianas, Aigues Mortes) στην Προβηγκία…»

(Sanctissimus dominus noster rediit ex Nicea urbe et ingressus est Romam per Portam Populi die Mercurii XXIIII Iulii cum magno plausu S.P.Q.R., qui pacem inter Carolum V Imperatorem et Franciscum Gallorum Regem antea inter se inimicissimos conciliasset et arma deponi curasset. … Rome in Arce Sancti Angeli die Lune XXIX Iulii 1538 fuit consisiorium et in eo hec acta: Lecte fuerunt littere nuntiorum apostolicorum apud imperatorem et regem Gallorum in quibus significabatur ipsos reges opera sanctissimi domini nostri iam pacatos collocutos simul fuisse et amanter amplexos in portu ad Aquas Marianas in Provincia…).

[←189]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 48 και εξής, 51, 54 και εξής, 56, 58, 60 και εξής, 81.

[←190]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 86 και βλέπε την προηγούμενη σημείωση.

[←191]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 101, σελ. 313-14, Μορόνε προς Φαρνέζε από Λιντς στις 13 Ιουλίου 1538 και για την τουρκική προσέγγιση στην Ουγγαρία, πρβλ. Ehses, Conc. Trident., iv, αριθ. 129, σελ. 172, έγγραφο με ημερομηνία 14 Ιουλίου.

[←192]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 106, σελ. 322-23, Μορόνε προς Φαρνέζε από Λιντς, 30 Ιουλίου 1538.

[←193]

Στο ίδιο, Ι-2, αριθ. 107, σελ. 324-25.

[←194]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 108, σελ. 327-29, Μορόνε προς Φαρνέζε από Λιντς, 10 Αυγούστου 1538. Ο Φερδινάνδος όντως έστειλε 5.000 πεζικό στoν Ζαπόλυα [στο ίδιο, αριθ. 110, σελ. 334].

[←195]

Στο ίδιο, Ι-2, αριθ. 109, σελ. 330, Μορόνε προς Φαρνέζε από Λιντς, 16 Αυγούστου 1538.

[←196]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 110, σελ. 331, σταλμένη από Εμς στις 20 Αυγούστου 1538 και πρβλ. αριθ. 111.

[←197]

Οι επιστολές τού Τζερόμ Αλεάντερ μέχρι τα μέσα Απριλίου 1539 έχουν δημοσιευτεί από τον Walter Friedensburg (επιμ.), Legation Aleanders (1538-1539), στο Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος 1 (1533-1559), τομ. 3, Γκότα, 1893, ανατυπ. Φρανκφούρτη α. Μάιν, 1968 και μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου 1539, ανάμικτες με άλλο υλικό, στο ίδιο, τομ. 4, επίσης ανατυπ. 1968. Για τη σταδιοδρομία τού Aλεάντερ (γεν. το 1480) μέχρι την εξύψωσή του σε καρδινάλιο τον Μάρτιο τού 1538 βλέπε στο ίδιο, τομ. 3, σελ. 28 και εξής. O Φάμπιο Μινιανέλλι (Fabio Mignanelli), που θα γινόταν επίσης καρδινάλιος (το 1551), διορίστηκε να διαδεχθεί τον Μορόνε ως νούντσιος. Ο Μινιανέλλι θα υπηρετούσε αργότερα μαζί με τον Αλεάντερ στην αυλή τού Φερδινάνδου [στο ίδιο, τομ. 3, αριθ. 22, σελ. 138-45, πρβλ. αριθ. 32, 39, σελ. 173, 181 και αριθ. 42, σελ. 187]. Για την αρχική σταδιοδρομία τού Μινιανέλλι (που γεννήθηκε το 1496) βλέπε στο ίδιο, σελ. 41 και εξής και σημειώστε την ανθολογία που εκδόθηκε από τον Benedetto Nicolini, Lettere di negozi del pieno Cinquecento, Μπολώνια, 1965, passim.

O Αλεάντερ έφτασε στο Λιντς πριν από τις 4 Σεπτεμβρίου 1538 και έγραψε από εκεί στον καρδινάλιο Αλεσσάντρο Φαρνέζε στις 7 τού μηνός [στο ίδιο, τομ. 3, αριθ. 25, σελ. 147-51]. Δεν είχε φτάσει στη Βιέννη μέχρι τις 19 Οκτωβρίου [αριθ. 52, σελ. 210-11]. Τις επιστολές του, όπως και εκείνες τού Μορόνε, απασχολεί πολύ ο τουρκικός κίνδυνος, ιδιαίτερα η Μολδαβική εκστρατεία τού δόγη και οι επιπτώσεις της, «…οι προφανείς κίνδυνοι των οποίων αποτελούν υπόθεση των χριστιανών» (…li manifesti pericoli nelli quali stanno le cose di Christiani) [αριθ. 37, σελ. 179].

[←198]

Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 112, σελ. 337, Μορόνε προς Φαρνέζε από Λιντς στις 7 Σεπτεμβρίου 1538. Ο Τζιοβάννι Μορόνε, γιος τού Μιλανέζου πολιτικού Τζιρολάμο, γεννήθηκε το 1509. Η πρώτη του αποστολή ως νούντσιος στην αυλή τού Φερδινάνδου διήρκεσε από τον Νοέμβριο τού 1536 μέχρι τον Σεπτέμβριο τού 1538, όπου η παρούσα επιστολή σηματοδοτεί το τέλος αυτής τής αποστολής. Επέστρεψε στη Γερμανία την περίοδο 1539-1542, κατά τη διάρκεια τής οποίας έπαιξε προεξέχοντα ρόλο στις δίαιτες. Ο Μορόνε έγινε καρδινάλιος στις έβδομες προαγωγές τού Παύλου Γ’ στις 2 Ιουνίου 1542, διορίστηκε λεγάτος στη Μπολώνια τον Απρίλιο τού 1544 και υπηρέτησε μέχρι τα μέσα Ιουλίου 1548, οπότε διορίστηκε λεγάτος στον Φερδινάνδο (τον Ιανουάριο τού 1555) και συμμετείχε στη δίαιτα τού Άουγκσμπουργκ.

Υπό τον απίθανο Παύλο Δ’ Καράφα ο Μορόνε συνελήφθη και φυλακίστηκε στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο την άνοιξη τού 1557 με κατηγορίες για αίρεση (και βάσει τού συμπεράσματος ότι ήταν φιλο-αυτοκρατορικός, αφού αυτοκράτορας ήταν τώρα ο φίλος του Φερδινάνδος). Ο Μορόνε ήταν ευσεβής Καθολικός αλλά όχι θεολόγος και τον υποψιάζονταν ότι υποστήριζε το λουθηρανικό δόγμα για δικαίωση μέσω πίστης και ότι είχε μετριάσει την αποτελεσματικότητα των καλών έργων. Η φυλάκισή του κράτησε μέχρι μετά τον θάνατο τού Παύλου Δ’ τον Αύγουστο τού 1559, ενώ η πλήρης απαλλαγή του διακηρύχθηκε από τον Πίο Δ’ στις 13 Μαρτίου 1560 [Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 528-41 και βλέπε πιο κάτω, Τόμος IV, Κεφάλαιο 17, περιοχή σημ. 68-69].

Τον Μάρτιο τού 1563 ο Μορόνε διορίστηκε, μαζί με τον Ενετό καρδινάλιο Μπερνάρντο Ναβαγκέρο, παπικός λεγάτος (legatus de latere) στη Σύνοδο τού Τρεντ, όπου η διπλωματική του επιδεξιότητα βοήθησε να οδηγηθεί η σύνοδος σε εκείνο που ο Πίος Δ’ θεωρούσε ως πιο ικανοποιητική κατάληξη. Με τον θάνατό του (την 1^η Δεκεμβρίου 1580) ο Μορόνε τάφηκε στη Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα, «με ολόκληρη την πόλη να θρηνεί» (tota urbe collacrimante). Για λεπτομέρειες τής εκκλησιαστικής του σταδιοδρομίας (cursus hοnorum) βλέπε Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii( 1923) 27-28 με αποσπάσματα στις σημειώσεις από τα Acta Vicecancellarii και τα Acta Camerarii.

[←199]

Υπάρχει αντίγραφο τής εποχής αυτής τής επιστολής στη Βιβλιοθήκη τού Πανεπιστημίου Πεννσυλβανίας, που «γράφτηκε στην Οράντεα στις 16 Αυγούστου 1538» (datum Varadini 16 mensis Αugusti anno Domini 1538). Έχει δημοσιευτεί στον Arpad Károlyi, Codex epistolaris Fratris Georgii, Βουδαπέστη, 1881, αριθ. XI, σελ. 15-17. Στις 15 Αυγούστου (1538) ο Μαρτινούτσι είχε ήδη προειδοποιήσει τον Παύλο ντε Βάρντα (Κισβάρντα), αρχιεπίσκοπο τού Γκραν (Έστεργκομ), γεννημένο λεγάτο (legatus natus) και πριμάτο τής Ουγγαρίας, για την τουρκική προέλαση [στο ίδιο, αριθ. X, σελ. 14]. Για τον ρόλο τού Μαρτινούτσι στις χωρίς τέλος διαμάχες και διασκέψεις ειρήνης μεταξύ Φερδινάνδου και Ζαπόλυα, πρβλ. Nuntiaturberichte, i-2, αριθ. 74, σελ. 244, Μορόνε προς Ρικαλκάτι, επιστολή με ημερομηνία 16 Δεκεμβρίου 1537. Ο Μαρτινούτσι ήταν «άνθρωπος μεγάλης εξουσίας με τον βασιλιά Ιωάννη [Ζαπόλυα]» (homo di gran autorità presso re Giovanni) [Friedensburg, Nuntiaturberichte aus Deutschland, Ι-3, αριθ. 105, σελ. 331]. Για την άποψη τού Παύλου ντε Βάρντα για τούς Ούγγρους επισκόπους, βλέπε στο ίδιο, i-4, σελ. 239-43, 294-96. Μισούσε τον Στατίλιους. Για ζοφερές εικόνες τού Ζαπόλυα και τού Μαρτινούτσι, σημειώστε στο ίδιο, i-4, σελ. 384, 385-86. Στις ιταλικές καθώς και στις λατινικές πηγές αυτής τής περιόδου «Varadino» μπορεί να σημαίνει Βάραζντιν (Varazdin, στη βορειοδυτική Γιουγκοσλαβία) καθώς και Γκροσσβαρντάιν (Nagyvarad, τώρα Oradea, όπως σημειώθηκε πιο πάνω).

Στις 22 Αυγούστου (1538) ο Φερδινάνδος απάντησε στην επιστολή τού Μαρτινούτσι τής 16^ης τού μηνός, εκφράζοντας βαθιά ανησυχία και στέλνοντας τη διαβεβαίωση ότι είχε ήδη διατάξει την αποστολή 5.000 πεζών στρατιωτών καθώς και κανονιών για την υπεράσπιση τής Βούδας. Αν η Βούδα δεν δεχόταν επίθεση, θα βοηθούσε τον Ζαπόλυα στην Τρανσυλβανία, αλλά ο Φερδινάνδος έλεγε ότι οι ανιχνευτές του τον είχαν προειδοποιήσει να αναμένει τουρκική επίθεση στη Σλαβονία και την Κροατία [Károlyi, αριθ. XΙΙ, σελ. 18, επιστολή γραμμένη στο Στάγιερ στην Αυστρία]. Από όλες τις πλευρές οι πηγές πιστοποιούν τον χριστιανικό κίνδυνο και φόβο κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1538, αλλά οι Ούγγροι βαρώνοι διαπληκτίζονταν ακόμη μεταξύ τους και με τούς Αυστριακούς γείτονές τους. Ο βασιλιάς Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας έκανε ειρήνη με τον Ζαπόλυα, όπως έμαθε η παπική κούρτη από επιστολές που διαβάστηκαν σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο στις 7 Οκτωβρίου 1538 [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 154].

Όταν λίγους μήνες αργότερα έγιναν ρυθμίσεις για γάμο τού Ζαπόλυα με κόρη τού Σίγκισμουντ, η κατάσταση περιπλεκόταν από το γεγονός ότι, με βάση το σύμφωνο τού Ζαπόλυα με τούς Αψβούργους, οι γιοι του (αν αποκτούσε) δεν θα μπορούσαν να κληρονομήσουν το δικό του μερίδιο τού βασίλειου τής Ουγγαρίας. Όμως αν ο Ζαπόλυα επέστρεφε στην κατανόησή του με τούς Τούρκους, το πρόβλημα τής ουγγρικής κληρονομιάς θα εξαφανιζόταν, όπως και η ανάγκη του για «βοήθεια από τη Γερμανία εναντίον των Τούρκων» (subsidio di Germania contra Turchi) [Nuntiaturberichte, 1-3, αριθ. 103, 119, 126, σελ. 326, 372-73, 400 και πρβλ. αριθ. 145].

Ο Ζαπόλυα προσκάλεσε τον Φερδινάνδο να στείλει απεσταλμένο στον γάμο του και εκείνος έστειλε, αλλά ο απεσταλμένος επέστρεψε αμέσως (στις 22 Φεβρουαρίου 1539) όταν ανακάλυψε ότι ο Ζαπόλυα είχε επίσης ζητήσει από τον Σουλεϊμάν να τιμήσει τον γάμο του με Τούρκο απεσταλμένο: «δεν συνάδει με την αξιοπρέπεια αυτής τής μεγαλειότητας [Φερδινάνδου], όντας χριστιανός ηγεμόνας, να βρεθεί ο απεσταλμένος του μαζί με εκείνον τού Τούρκου στο εν λόγω γεγονός…» (non è parso condecente a questa Maestà, essendo principe Christiano, che ‘l suo orator se trovasse insieme cum quello dil Turco a detto atto) [στο ίδιο, αριθ. 153, σελ. 467 και πρβλ. αριθ. 155, σελ. 471-72].

Για τη δύσκολη θέση τού Ζαπόλυα απέναντι στους Τούρκους και την καχυποψία τού Φερδινάνδου, βλέπε Nuntiaturberichte, I-4, αριθ. 224, 227, 239, 249, σελ. 116-17, 131-32, 166-68, 189 και αλλού.

[←200]

Βλέπε J. Ursu, Petru Rareș, Βουκουρέστι, 1927 και ιδιαίτερα M. Guboglu, «L’ Inscription turque de Bender relative a l’expedition de Soliman le Magnifique en Moldavie (1538/945)», στο Studia et acta orientalia, I (Βουκουρέστι, 1958), 175-87, με πολυάριθμες παραπομπές στις τουρκικές πηγές. (Bender ή Bendery είναι το μολδαβικό τελωνειακό φρούριο στην Tighina). Πρβλ. γενικά Ehses, Conc. Trident., iv, 172 και ιδιαίτερα την πλούσια και σημαντική αλληλογραφία τού Μαρτινούτσι στο A. Károlyi, Codex epistolaris Fratris Georgii (1881), αριθ. xiv–xxi, σελ. 22-31. O Παύλος Γ’ είχε ενημερώσει μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο, που έγινε στον Άγιο Πέτρο στις 25 Οκτωβρίου (1538), ότι ο Σουλεϊμάν είχε ήδη φύγει κατά την ημερομηνία εκείνη από την Μολδαβία, για να επιστρέψει στην Ισταμπούλ [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλο 157 και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 92].

[←201]

Friedensburg, Nuntiaturberichte, 13, αριθ. 73, σελ. 265.

[←202]

Όπως έγραφε ο Αλεάντερ στον καρδινάλιο Φαρνέζε, ο Φερδινάνδος μικρή τύχη είχε να συγκεντρώσει «την επιδότηση εναντίον των Τούρκων» (il subsidio contra Turchi) στη Γερμανία, όπου οι ηγεμόνες φοβούνταν τούς γείτονές τους όσο φοβούνταν τούς Τούρκους [Nuntiaturberichte, Ι-3, αριθ. 26, σελ. 152 και πρβλ. αριθ. 35, 43, σελ. 176-77, 189 και αλλού]. Ο Λουθηρανισμός είχε υπερισχύσει [στο ίδιο, αριθ. 28, σελ. 161]. Ο Μεγάλος Τούρκος (Gran Turco) είχε εισέλθει στη Μολδαβία και είχε γίνει ομόφωνα αποδεκτός [στο ίδιο, αριθ. 29, 35, 37, 41, 46, ιδιαίτερα 51-54, 56, 59, 64, 66, 73-74 και αλλού]. Για τη νέα συμφωνία τού Ζαπόλυα με τούς Τούρκους, βλέπε στο ίδιο, σελ. 234-35 (κείμενα στις σημειώσεις) και για την προταθείσα πληρωμή 300.000 δουκάτων,Στο ίδιο, αριθ. 53-54, 76, σελ. 212, 214, 272-73. Υπήρχε όμως η φήμη ότι ο Ζαπόλυα μάζευε τα χρήματα χωρίς πρόθεση να τα παραδώσει στους Τούρκους, πράγμα που ήταν προφανώς αναληθές [αριθ. 171, σελ. 500-1]. Είχε εκδιώξει τούς Εβραίους από το δικό του τμήμα τής Ουγγαρίας, επειδή (λεγόταν) υπηρετούσαν ως κατάσκοποι των Τούρκων [αριθ. 97, 103, σελ. 318, 326].

[←203]

Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 77 και εξής, 79, 82, 90-92, 94. Ο Φερράντε Γκονζάγκα, για τον οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 206, ήταν γιος τού Φραντσέσκο Γκονζάγκα (πέθανε το 1519) και τής Ισαβέλλας ντ’ Έστε (πέθανε το 1539). Ήταν αδελφός τού Φεντερίκο, τότε δούκα τής Μάντουα (πέθανε το 1540).

[←204]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 10, αριθ. 598, φύλλο 319, γραμμένη στο Βιτέρμπο στις 18 Ιουλίου 1538:

«Αγαπημένε μου γιε, ευγενή άνδρα Φερράντε Γκονζάγκα, αντιβασιλέα τής Σικελίας: Όταν ο αγαπητός εν Χριστώ γιος μας, ο αυτοκράτορας Κάρολος, και ο ηγέτης Αντρέα Ντόρια και οι τριήρεις του, που προορίζονται για εκστρατεία εναντίον των Τούρκων, απαιτήθηκε να επιστρέψουν στην Ισπανία, χωρίς στο μεταξύ να υποστεί ζημιά η Χριστιανική υπόθεση, πρώτα στη Νίκαια και στη συνέχεια στη Γένουα συμφωνήθηκε ανάμεσα σε εμάς, τη μεγαλειότητά του και το κράτος των Ενετών, ότι το βάρος τού όλου εγχειρήματος θα επιβληθεί στους ώμους των εξοχοτήτων σας. Θα ήταν πολύ κατάλληλο στη συγκεκριμένη περίπτωση να χρησιμοποιήσετε πρόσφορο νησί, όπου θα συγκεντρωθούν από όλες τις πλευρές τα ιστιοφόρα πλοία και οι γαλέρες τού στόλου, που θα μπορούσε να είναι στο βασίλειο τής Νάπολης ή τής Σικελίας, ή αλλού υπό τη δικαιοδοσία τού αυτοκράτορα, όπου θα προστεθούν χωρίς καθυστέρηση ο στόλος μας και εκείνος των Ενετών στον δικό σας, όπως σάς επισήμαναν κάποτε επιστολές δικές μας και τής μεγαλειότητάς του».

(Dilecto filio nobili viro Ferdinando de Gonzaga, viceregi Siciliae: Cum carissimus in Christo filius noster Carolus imperator, et Αndrea Auria duce et triremibus eius ad expeditionem contra Turcas destinatis, ob suum in Hispanias reditum indigeret, ne res interea Christiana detrimentum pateretur, Niciae primum deinde Genuae inter nos et Maiestatem eius dominiumque Venetorum convenit ut totius expeditionis onus nobilitatis tuae humeris imponeretur. Atque uti insula opportunissima et quasi in rem praesentem promptissimus eras, collecta undique navium et triremium classe, quotquot in regno Neapolitano aut Sicilia aut alibi Caesareae ditionis forent, classi nostrae et Venetorum te sine mora adiungeres, quod nostris et Maiestatis suae litteris tibi illico significatum est).

«Αλλά μετά την αναχώρησή του για την Ισπανία και τη δική μας οπισθοδρόμηση προς την πόλη, έχουν φτάσει σε εμάς πρόσφατα νέα. Οι Τούρκοι απολαμβάνουν το πλεονέκτημα τού χρόνου, η Κρήτη είναι επικείμενη. Όσο περισσότεροι είμαστε, και μάς ακολουθήσουν λόγω τής αγάπης που έχουμε πάντοτε δείξει, αλλά και λόγω τής αναγκαιότητας, που δεν επιδέχεται καθυστέρηση, πρέπει να επιμείνουμε πάλι στη φλογερή μελέτη, ώστε συγκεντρώνοντας όσο μεγαλύτερο αριθμό ιστιοφόρων πλοίων και γαλερών μπορούμε, να επισπεύσουμε την ένωση τού δικού μας στόλου και εκείνου των Ενετών με τον δικό σας, πράγμα που θα απομακρύνει έναν τόσο μεγάλο κίνδυνο από τον λαιμό μας. Και αν στο μεταξύ δεν μπορέσει να ολοκληρωθεί τέτοια επιφανής πράξη, όπως επιθυμούμε ιδιαιτέρως, τουλάχιστον θα διατηρηθεί η ανανέωση τού ζητήματος για το επόμενο έτος, όπου με τη βοήθεια τού Θεού θα συγκεντρωθεί η εκστρατεία, όπως ελπίζουμε, στον πλήρη αριθμό της. Θα είναι τώρα η δική σας σοφία και το θάρρος σας, ώστε διατεθειμένος για τη δόξα να καταβάλετε κάθε δυνατή προσπάθεια και έχω τη γνώμη και ελπίζω σε εσάς, ότι δεν σάς λείπει η αντίληψη»

(Post autem illius discessum in Hispanias et nostram versus urbem regressionem, recentibus nuntiis nobis allatum est. Turcas opportunitate temporis usos, Cretae imminere. Quo magis nobis et pro amore quo nos semper eximio prosecutus es atque pro rei necessitate, quae moram non admittit, visum est denuo ardentiori studio instare ut collecta quanta maxime potes navium triremiumque multitudine, classi nostrae et Venetorum te coniungere properes, quo tantum periculi a cervicibus nostris depellatur. Et si quid illustrioris facinoris interea perfici non poterit, quod summe cuperemus, saltem res integra in sequentem annum servetur, quo Deo favente expeditio, ut speramus, omnibus numeris suis constabit. Tuae prudentiae et fortitudinis in praesentia erit ut ad paratum gloriae locum omni conatu nitaris et opinioni ac spei de te conceptae non desis).

Ελαφρώς διαφορετικό κείμενο αυτού τού εγγράφου δημοσιεύτηκε από τον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1538, αριθ. 22, τομ. xxxii (1878), σελ. 451. Πρβλ. Arm. XLI, τομ. 12, αριθ. 200, φύλλο 276 με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1539. Πολυάριθμα σημειώματα τού 1538-1539 έχουν σχέση με τον εφοδιασμό με τρόφιμα τής παπικής-αυτοκρατορικής-ενετικής αρμάδας. Ο πάπας Παύλος Γ’ ξόδεψε πολλά για τον δικό του στόλο, γιατί σύμφωνα με τούς όρους τής συμφωνίας με τη Βενετία και τον αυτοκράτορα δεσμευόταν να διαθέσει τριανταέξι γαλέρες σε προβλεπόμενη αρμάδα περίπου διακοσίων [Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 195-96].

Ο Τζιοβάννι Ρίτσι τού Μοντεπουλκιάνο, που αργότερα απέκτησε το κόκκινο καπέλλο (το 1551), υπηρέτησε ως ταμίας τού πάπα για ναυτικές υποθέσεις και κατά το έθιμο τής εποχής διατηρούσε στην κατοχή του δικά του αρχεία. Ειδικός στα τραπεζικά και τη χρηματοδότηση, ο Τζιοβάννι Ρίτσι είχε ακολουθήσει τον δικό του τρόπο στη ζωή. Τον Μάιο τού 1957 ο αείμνηστος μαρκήσιος Τζούλιο Ρίτσι Παρακκιάνι μού έδειξε δύο ή τρία μητρώα τού Τζιοβάννι Ρίτσι (σχετικά με την προετοιμασία τού στόλου τού Παύλου Γ’ το 1538), που τότε φυλάσσονταν στο Παλάτσο Ρίτσι στο Μοντεπουλκιάνο, απ’ όπου τα Αρχεία Ρίτσι έχουν μετακινηθεί από την εποχή που τα χρησιμοποίησε ο Pastor. Δυστυχώς ο σκοπός μου τότε στο Μοντεπουλκιάνο δεν ήταν επιστημονικός και δεν είχα την ευκαιρία να μελετήσω αυτά τα μητρώα, που (αν θυμάμαι καλά) προσδιόριζαν τα ονόματα πλοίων, διοικητών και τα παρόμοια, μαζί με περιγραφές των χορηγουμένων χρημάτων κλπ. Ο Alberto Guglielmotti, Storia della marina pontificia, IV (Ρώμη, 1887) (= la guerra dei pirati, τομ. ΙΙ), σελ. 31 και εξής έχει χρησιμοποιήσει το υλικό στο Archivio Ricci, το οποίο κατά την εποχή του και εκείνη τού Pastor τηρούνταν στη Ρώμη. Το υλικό Ρίτσι στο Μοντεπουλκιάνο έχει χρησιμοποιηθεί από τον Hubert Jedin, στο Geschichte d. Konzils von Trient και στην περιγραφή του για τη ζωή τού Τζιοβάννι Ρίτσι, «Kardinal Giovanni Ricci (1497-1574)», στο Miscellanea Pio Paschini, ii (= Lateranum, νέα σειρά, XV, Ρώμη, 1949), 269-358, με τρία έγγραφα όπου (στη σελ. 280-86) υπάρχει συνοπτική συζήτηση για τον Ρίτσι και τον παπικό στόλο.

Ενετικά έγγραφα τής άνοιξης τού 1538 αντανακλούν την αγωνία που ένιωθαν στη λιμνοθάλασσα, καθώς συνέχιζαν να έρχονται νέα για την τουρκική ναυτική ισχύ και την έλλειψη προετοιμασίας τής Ιεράς Συμμαχίας για να την αντιμετωπίσει,

«…μπορώντας να πιστέψουμε από τις ειδοποιήσεις που έχουμε τελευταία από την Κωνσταντινούπολη, ότι ο Μπαρμπαρόσσα με τις γαλέρες του είναι έξω και ότι ο υπόλοιπος στόλος θα βγει …. εναντίον των οποίων, αν δεν είναι ο στόλος τής ένωσης ενωμένος, πρέπει να αναμένουμε πολύ μεγάλη ζημιά, αφού είναι αδύνατο να μπορέσουμε μόνοι μας να αντισταθούμε σε τόσο μεγάλη δύναμη»

(… possendosi creder per li advisi ultimamente habuti da Constantinopoli che Barbarossa cum le sue galie sii fuori, et il restante del’armata uscirà …. contra la qual non vi essendo le armate della liga unite potemo expettar grandissimo danno, essendo impossible a noi soli poter resister a tanta potentia)

[Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 30]. Λεγόταν ότι ο Μπαρμπαρόσσα είχε αποπλεύσει περί τις 14 Mαΐου με 300 σκάφη «που περιλάμβαναν γαλέρες, φούστες και γαλεάσες σε καλή τάξη» (tra galie, fuste, et galeote ben ad ordine) [στο ίδιο, φύλλα 78, 79, 82, 83].

[←205]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 90, 91, 92, 94-95 για τούς ενετικούς φόβους για την Κρήτη.

[←206]

Paolo Paruta, Historia Vinetiana, βιβλίο ix, στο Degl’ istorici delle cose Veneziane, IV (Βενετία, 1718), σελ. 56. Ο Μάρκο Γκριμάνι είχε διοριστεί διοικητής τού παπικού στόλου σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 7 Ιανουαρίου 1538 [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8, φύλλα 119, 120]:

«[Ο αγιότατος κύριός μας] τοποθέτησε επικεφαλής τού στόλου, που ετοιμάστηκε από την Αγιότητά του και την Αποστολική Έδρα εναντίον των Τούρκων, τον κύριο Μάρκο Γκριμάνι, πατριάρχη Ακουιλέια, με τις συνηθισμένες τιμές και υποχρεώσεις»

([Sanctissimus dominus noster] prefecit classi parande per Sanctitatem suam et Sedem Apostolicam contra Turchas dominum Marcum Grimanum, patriarcham Aquilegiensem, cum honoribus et oneribus consuetis).

O Ντόρια είχε φύγει από τη Νάπολη στις 21 Αυγούστου και από τη Μεσσίνα την 1^η Σεπτεμβρίου. Έφτασε στην Καλλίπολη (Gallipoli) στη χερσόνησο τού Σαλέντο, με τον αυτοκρατορικό στόλο την 1^η Σεπτεμβρίου, αποπλέοντας την επόμενη μέρα για Κέρκυρα, για να ενωθεί με τον παπικό και τον ενετικό στόλο [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 105, 106, 107]. Για την καθυστέρηση τού Φερράντε Γκονζάγκα, αναμένοντας τις γαλέρες τού Ντόρια, σημειώστε την επιστολή τού καρδινάλιου Αλεσσάντρο Φαρνέζε στις 4 Αυγούστου 1538 προς τον παπικό νούντσιο Φιλμπέρτο Φερτέριο στη Γαλλία, που παρέχεται στον J. Lestocquoy (επιμ.), Correspondance des nonces en France: Carpi et Ferrerio, 1535-1540…, Ρώμη, 1961, έγγραφο με αριθ. 368, σελ. 391 και για τη ναυμαχία τής Πρέβεζας βλέπε στο ίδιο, αριθ. 390, 397, σελ. 405, 413.

Ο Φερράντε Γκονζάγκα (1507-1557), τον οποίο ο Κάρολος Ε΄ είχε κάνει αντιβασιλέα τής Σικελίας μετά την τυνησιακή εκστρατεία (το 1535), έγινε ο πρώτος τής γραμμής Γκονζάγκα κόμητων και δουκών τής Γκουαστάλλα (από το 1539), για το οποίο βλέπε J. S. Εrsch και J. G. Gruber (επιμ.), Allgemeine Enzyklopädie d. Wissenschaften u. Künste, τομ. 74 (1862, ανατυπ. 1974), σελ. 163-67 και εξής. Ήταν ίσως ο πιο έμπιστος από όλους τούς Ιταλούς διοικητές τού Καρόλου. Για τη σταδιοδρομία τού Φερράντε κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, βλέπε τη λεπτομερή μελέτη τού Gaetano Capasso, (πατέρα τού Carlo, ιστορικού τής παπικής θητείας τού Παύλου Γ’), «Il Governo di Don Ferrante Gonzaga in Sicilia dal 1535 al 1543», Archivio storico siciliano, νέα σειρά, xxx (1905), 405-70 και xxxi (1906), 1-112, 337-461 με δεκαοκτώ έγγραφα από τα Αρχεία τής Πάρμας. Επιστολές και άλλα έγγραφα τού Φερράντε (από Νοέμβριο και Δεκέμβριο 1535 και από Μάρτιο και Απρίλιο 1537) έχουν δημοσιευτεί από τον Emilio Costa, Registri di lettere di Ferrante Gonzaga, vicerè di Sicilia, I (Πάρμα, 1889), όπου γίνεται συχνά αναφορά στον Αντρέα Ντόρια και στον τουρκικό κίνδυνο [στο ίδιο, σελ. XIV, 38-40, 48-50, 58, 67-70, 74-82, 86 και εξής]. Όπως όλοι οι φιλο-αυτοκρατορικοί, ο Φερράντε έβλεπε το κύριο τότε πρόβλημα τού Καρόλου Ε΄ στην πιθανή γαλλο-τουρκική συνεννόηση, «…πρέπει να εκτιμηθεί ότι ίσως συμβεί από τη μία πλευρά ο Τούρκος και από την άλλη ο βασιλιάς τής Γαλλίας να εισβάλουν στα κράτη του [δηλαδή τού Καρόλου Ε΄], καθένας από την πλευρά του…» (…com’ è da stimar che forse accaderà che da l’un canto il Turco et da l’altro il Re di Francia siano per invadere gli stati suoi, ciascuno dalla sua banda…) [στο ίδιο, σελ. 78].

Αριθμός επιστολών τού Φερράντε διασώζονται στη Biblioteca Εstense στη Μόντενα, Autografoteca (Cesare) Campori. Μια επιστολή στο ίδιο με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1533 προς τον γραμματέα του, τον Τζιοβάννι Μαχόνα, αποκαλύπτει τον θαυμασμό τού Φερράντε και την εμπιστοσύνη του στον Αντρέα Ντόρια:

«Υπέροχε κύριε Τζιοβάννι, πολύ αγαπητέ μου: Χθες το βράδυ έφτασε η επιστολή σας τής 27ης τού μηνός, με το εσώκλειστο αντίγραφο τής επιστολής που ήρθε από τον κύριο Αντρέα Ντόρια, με την είδηση τής ευτυχούς επιτυχίας τής μετάβασής του, η οποία πραγματικά με ευχαρίστησε πολύ και επαινώ τη σύνεση που χρησιμοποιήσατε για να μού στείλετε τέτοια νέα, που θεωρούνται αγαπητά από ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη…»

(Magnifico messer Giovanni, moi carissimo: Hieri sera arrivò la vostra di XXVII con la inserta copia della lettera venuta del Signor Andrea Doria in aviso del felice successo dell’andata sua, della quale ho preso veramente appiacer non picolo, et ne commendo la diligentia usata per voi in mandarmi simile nuova, da essere tenuta cara da tutta Christianità…).

Tο πρώτο σχέδιο (minuta) στο ίδιο, επιστολής τού Φερράντε προς τον Δον Λόπε ντε Σορία, με ημερομηνία 10 Απριλίου 1539, δείχνει ότι ο Φερράντε δεν διέθετε τούς πόρους για να πληρώσει μερικές φορές στασιάζοντες στρατιώτες. Άλλες επιστολές στη συλλογή Campori δείχνουν ότι η στενότητα πόρων αποτελούσε συχνή εμπειρία και είχε αναμφίβολα παρεμποδίσει τις προετοιμασίες τού Φερράντε πριν από την Πρέβεζα. Πρβλ. G. Capasso στο Arch. storico siciliano, xxxi, 4 και εξής, 29 και εξής, 48-51, όπου για την απόδοση τού Ντόρια «δεν θα έδειχνε αγάπη το σύνολο τής χριστιανοσύνης».

[←207]

Στις 7 Σεπτεμβρίου (1538) η Γερουσία έγραφε στον Κονταρίνι ότι οι Ενετοί ήσαν βέβαιοι,

«ότι η Αγιότητά του θα έχει μάθει την επιτυχία τής επιχείρησης, την οποία έχει αποσπάσει ο αιδεσιμότατος πατριάρχης λεγάτος απέναντι από την Πρέβεζα, που δεν χάθηκε από την αιδεσιμότατη αφεντιά του, γιατί αν η υπόθεση δεν ήταν επιτυχής, σύμφωνα με την κοινή επιθυμία, δεν θα μπορούσε πια…»

(che sua Santità harà inteso il successo della impresa che ha tolto il reverendissimo patriarcha legato contra la Prevesa, da sua reverendissima Signoria non è manchato, se la cosa non è successa secundo il desiderio commune non si po più…)

[Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 102].

[←208]

H ναυτική σύγκρουση στην Πρέβεζα και τα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτήν έχουν πάντοτε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον. Βλέπε Antonio Longo, Istoria della guerra tra Veneziani e Turchi dall’ anno 1537 al 1540 (Γεννάδειος, χειρόγραφο αριθ. 80 και διάφορα άλλα χειρόγραφα), Νuntiaturberichte, I-3, αριθ. 40, 48, σελ. 184-85, 201-2, Paolo Giovio, Historiae sui temporis, Βασιλεία: Perna, 1578, βιβλίο xxxvii, σελ. 355, 365, 370-76, P. Paruta, Hist. Vinetiana, βιβλίο IX, στο Degl’ istorici delle cose Veneziane, iv, 52-70, πολύ προκατειλημμένο εναντίον τού Γενουάτη Αντρέα Ντόρια, που αναμφίβολα έχασε μέρος τής μεγάλης φήμης του στην Πρέβεζα, Vandenesse, επιμ. Gachard, ii, 145-48, Giacomo Bosio, Dell istoria della sacra Religione et illustrissima Militia di San Giovanni Gierosolimitano, iii (Ρώμη, 1602), 177-82, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1538, αριθ. 26, τομ. xxxii (1878), σελ. 453, Guglielmotti, Storia della marina pontificia, iv (Ρώμη, 1887), 31-62, πλήρης περιγραφή, Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 207-8, με παραπομπές, Brandi, Kaiser Karl V., i, 357-59 και II, 285, C. Capasso, Paolo III, I (1924), 548-72 και τού ιδίου, «Barbarossa e Carlo V», στη Rivista storica italiana, xlix (1932), 169-209, 304-48, ιδιαίτερα σελ. 182 και εξής, 203 και εξής, 304 και εξής και έγγραφο με αριθ. III, σελ. 336 και εξής. O Wm. Miller, Latins in Levant, Λονδίνο, 1908, σελ. 509 φαίνεται ότι τοποθετεί τη ναυμαχία τής Πρέβεζας το 1539.

Για την κατάληψη τού Καστελνουόβο από τον Μπαρμπαρόσσα, σημειώστε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 8 (από το Archivum Consistoriale), φύλλο 195, και Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 111:

«Στη Ρώμη στις 18 Αυγούστου 1539, στον Άγιο Μάρκο, έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο συνέβησαν τα εξής: Διαβάστηκε επιστολή από τον σεβασμιώτατο κύριο καρδινάλιο Τσεζαρίνι, με την οποία σημειωνόταν ότι ο Μπαρμπαρόσα κατέλαβε το Καστελνουόβο και σκότωσε όλους σχεδόν τούς χριστιανούς»

(Rome die lune xviii Augusti 1539 apud Sanctum Marcum fuit consistorium et in eo hec acta: Lecte fuerunt littere per reverendissimum dominum Cardinalem Cesarinum quibus significabatur Barbarosam Castrum Novum cepisse ac omnes Christianos pene interfecisse).

Στο Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 60, φύλλα 53, 54, 55, 57-58, 60-61, 62 και εξής και ιδιαίτερα φύλλα 64-69, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την προέλαση τού Μπαρμπαρόσσα προς το Καστελνουόβο και την αυξανόμενη αγωνία τής Ενετικής Γερουσίας. Η πτώση τού Καστελνουόβο έγινε γνωστή στη Βενετία στις 23 Αυγούστου 1539 [στο ίδιο, φύλλα 74, 75]. Φήμη για την απώλειά του είχε φτάσει στη Βενετία στις 17 τού μηνός. Οι Τούρκοι πήραν το φρούριο κάτω από έντονη βροχή στις 7 Αυγούστου κατά την «τρίτη ώρα τής ημέρας» [στο ίδιο, φύλλο 79 και πρβλ. Friedensburg, Nuntiaturberichte, I-4, αριθ. 237, σελ. 161-62].

Δεν υπάρχει εγγραφή στο Senatus Secreta, Reg. 59 μεταξύ 19 Σεπτεμβρίου και 10 Οκτωβρίου 1538. Πριν από την ατυχία στην Πρέβεζα, ο Κάρολος Ε΄ έλεγε ότι θα έμπαινε ο ίδιος επικεφαλής εκστρατείας εναντίον των Τούρκων το επόμενο έτος και αναφερόταν ότι ο Ντόρια είχε

«στο μυαλό του την επιχείρηση τής Ναυπάκτου ή τού Νεγκροπόντε ή τού Κόλπου τής Άρτας και να θρέψει αυτόν τον χειμώνα τον στρατό πάνω σε εχθρική χώρα»

(in animo de far la impresa di Lepanto o di Negroponte overo del Colfo dell’Arta et nutrir questa invernata l’exercito sopra il paese inimico)

[στο ίδιο, Reg. 59, φύλλα 109, 110 και εξής. έγγραφα με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου].

Φυσικά η Γερουσία εξέφραζε μεγάλη εμπιστοσύνη για τον Ντόρια [στο ίδιο, φύλλο 112]. Tα οριστικά νέα τής χριστιανικής αποτυχίας στην Πρέβεζα άργησαν να φτάσουν στη Βενετία. Το βράδυ στις 10 ή 11 Οκτωβρίου η Γερουσία πήρε από τον Καπέλλο επιστολές, γραμμένες από 23 έως 30 Σεπτεμβρίου,

«που περιλαμβάνουν την απόφαση τού επιφανούς κυρίου πρίγκηπα [Ντόρια] ότι θέλει να πολεμήσει τον εχθρικό στόλο με όλες τις δυνάμεις, τόσο με τις γαλέρες [εκ των οποίων ο αυτοκρατορικός στόλος, που διοικούσε ο Ντόρια, είχε 52] όσο και με τα πλοία μεταφοράς [και από τα οποία ο Ντόρια είχε επίσης φέρει 52, για το οποίο βλέπε στο ίδιο, φύλλο 107], που θα πάνε γι’ αυτόν τον σκοπό, και οι επιτυχίες που ακολούθησαν στις 26 και 27 ημερών αυτού τού μήνα [Σεπτέμβριου] με τη βέλτιστη πρόθεση και διάθεσή σας, και με ολόκληρο τον στόλο μας διατεθειμένο να επιδείξει το σθένος του, τόσο πολύ, που αν οι ουρανοί ήσαν ευνοϊκοί, επιτρέποντας στα [ιστιοφόρα] πλοία να εκτελέσουν την εντολή τού Κυρίου πρίγκηπα, θα μπορούσαμε να αναμένουμε βέβαιη νίκη…»

(continente la deliberatione dello illustrissimo Signor Principe de voler combater l’armata inimica con tutte le forze così delle galie come delle nave, lo andar al ditto effetto, et li successi seguiti li giorni de 26 et 27 del ditto mese [settembre] cum l’ottima intention et disposition vostra, et de tutta l’armada nostra dispositissima a dimostrar il vigor suo, adeo che se li cieli ne fusseno stati propitii concedendo alle nave de poter exequir l’ordine del Signor Principe potevemo expettar certa victoria….)

[στο ίδιο, φύλλο 113, επιστολή προς Καπέλλο με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1538].

Γράφοντας σε παρόμοιο ύφος προς τον Ντόρια, η Γερουσία απέδιδε το φιάσκο στην Πρέβεζα στην αποτυχία τού ανέμου, γιατί ο Ντόρια είχε επιδείξει

«σύνεση και βέλτιστη διοίκηση …. αλλά έχοντας κάνει αντίθετους κύκλους λόγω τής άπνοιας των ανέμων επί των [ιστιοφόρων] πλοίων, τα οποία δεν μπορούσαν να εκτελέσουν την εντολή του να πολεμήσουν τούς εχθρούς, η Εξοχότητά σας προσκαλώντας όλη τη μέρα σε ναυμαχία, θέλοντας να παραμείνει με τις δυνάμεις ανέπαφες, για να μη βάλει σε κίνδυνο ολόκληρη τη χριστιανική θρησκεία, μη θέλοντας να προχωρήσουν οι εχθροί πιο μπροστά, κυρίως όταν είδαν το γαλιόνι τής Εξοχότητάς σας και το δικό μας γαλιόνι και το σκάφος, που ήσαν μπροστά από τη μάζα των ιστιοφόρων πλοίων, έχοντας πολεμήσει με σφρίγος και έχοντας κάνει μεγάλη ζημιά και αναμένοντας η Εξοχότητά σας τη ναυμαχία…»

(la prudentia et l’optimo guberno …. però che havendo habuto li cicli contrarii per il bonazar del vento alle nave, le qual non potero exequir l’ordine suo di combater con li inimici, la Excellentia vostra invitandoli tutto il giorno alla bataglia volendola far cum le forze integre per non metter in pericolo tutta la religion Christiana, non havendo voluto venir li inimici più inanti, massimamente che videro il galion della Excellentia vostra et il galion et barza nostra, che erano avanti la massa delle nave, haver gagliardamente combatuto et fattoli molti danni et la Excellentia vostra expectarli alla bataglia…),

αλλά οι Τούρκοι φέρονταν ότι είχαν αρνηθεί να προσεγγίσουν τον συμμαχικό στόλο, που είχε ακινητοποιηθεί από έλλειψη ευνοϊκού άνεμου και όταν ήρθαν τα σύννεφα τής καταιγίδας «η Εξοχότητά σας ήθελε συνετότατα να αναμένει καλύτερη ευκαιρία…» (la Excellentia vostra ha voluto prudentissimamente expettar meglior occasione…) [στο ίδιο, φύλλο 114, επιστολή με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου].

Την ίδια μέρα η Γερουσία έγραψε στον Ενετό απεσταλμένο στην αυτοκρατορική αυλή, για να αποκρούσει ενδεχόμενη κατηγορία ότι η αποτυχία να εμπλέξουν τούς Τούρκους στην Πρέβεζα θα μπορούσε καθ’ οιονδήποτε τρόπο να οφείλεται σε σφάλμα τού Καπέλλο ή τού στόλου τής Δημοκρατίας [στο ίδιο, φύλλο 114]. Μετά την Πρέβεζα ο Κάρολος Ε’ εξακολούθησε να δηλώνει την πρόθεσή του να ηγηθεί προσωπικά εκστρατείας εναντίον των Τούρκων [στο ίδιο, φύλλο 116].

Στις 16 Ιανουαρίου (1539) ο Ντόρια έφτασε στη Ρώμη από τη Νάπολη καθ’ οδόν προς Γένουα. Εμφανίστηκε ενώπιον τού Παύλου Γ’ την επόμενη μέρα, μαζί με τον Μάρκο Γκριμάνι και τον αυτοκρατορικό και τον Ενετό πρεσβευτή «…και [ο Ντόρια] μίλησε με μεγάλη θέρμη και ετοιμότητα πνεύματος για τις προβλέψεις που έπρεπε να κάνει για την επιθετική επιχείρηση στην Ανατολική Μεσόγειο» (…et discorse con molta caldezza et prontezza d’animo le provisioni che si dovevan fare per la impresa offensiva di Levante) [Νuntiaturberichte, I-3, αριθ. 117, σελ. 367, καρδινάλιος Φαρνέζε προς Αλεάντερ από Ρώμη, 19 Ιανουαρίου 1539]. Όμως χρειάζονταν περισσότερα από λόγια και λίγα ή τίποτε δεν επρόκειτο να γίνουν.

[←209]

Pastor, Gesch. d. Päpste, v (ανατυπ. 1956), 208, σημείωση 2, Capasso, Paolo III, I (1924), 574 και βλέπε γενικά Pio Paschini, «La Flotta papale alla Prevesa (1538)», Rivista di storia della Chiesa in Italia, v (1951), 53-74.

[←210]

Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλο 116. Υπήρχαν οι συνήθεις χωρίς τέλος συζητήσεις για εξοπλισμό περισσότερων γαλερών, για την πρόσληψη περισσότερου πεζικού και για τη δαπάνη περισσοτέρων χρημάτων [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 125 και εξής, 138 και εξής, 145 και εξής, με σύγχρονη αρίθμηση].

[←211]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLI, τομ. 11, αριθ. 898, φύλλα 266-67, «γραμμένο στη Ρώμη στις 15 Οκτωβρίου 1538, κατά το τέταρτο έτος» (datum Rome XV Octobris, 1538, anno quarto). Το κείμενο έχει δημοσιευτεί από τον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1538, αριθ. 24, τομ. xxxii (1878), σελ. 451-52. Τον Νοέμβριο γινόταν λόγος για χρησιμοποίηση τού στόλου τής Ιεράς Συμμαχίας σε επίθεση κατά τού Δυρραχίου [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 59, φύλλα 119 και εξής].

Οι επιστολές των Αλεάντερ και Μινιανέλλι από τη Βιέννη προς τον καρδινάλιο Φαρνέζε στη Ρώμη είναι γεμάτες από το «εγχείρημα στην Ανατολική Μεσόγειο εναντίον τού Τούρκου» (l’ impresa contra il Turco per mar et per terra) στη διάρκεια όλων των πρώτων μηνών τού 1539, όπως καθιστά σαφές ακόμη και περιστασιακό διάβασμα των Νuntiaturberichte [μέρος I, τομ. 3], αλλά (όπως έγραψε ο Αλεάντερ στις 24 Ιανουαρίου) η σταυροφορία ήταν πολύ πιο δύσκολο να οργανωθεί κατά την εποχή τους, απ’ όσο κατά τις παλιές καλές ημέρες τού Ούρμπαν Β΄ και τού Γοδεφρείδου τής Μπουγιόν! [στο ίδιο, αριθ. 123, σελ. 389-90]. Ταυτόχρονα λεγόταν ότι ο Σουλεϊμάν ετοίμαζε τεράστια ταταρο-τουρκική εκστρατεία για να καταλάβει την Ουγγαρία και να εξολοθρεύσει όλους τούς Ούγγρους, γιατί προβαλλόταν ο ισχυρισμός, «ότι ο Τούρκος έχει πει ότι όλοι είναι προδότες» (che ‘l Turco habbii detto che tutti sono traditori) [στο ίδιο, αριθ. 135, σελ. 417]. Υπήρχε η άποψη ότι ο Σουλεϊμάν σχεδίαζε την υποταγή ολόκληρης τής Κεντρικής Ευρώπης [σελ. 418, για το οποίο βλέπε επίσης Νuntiaturberichte, I-4, σελ. 274-75].

[←212]

Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, τουρκικό κείμενο γραμμένο στην Ισταμπούλ το πρώτο δεκαήμερο τού μήνα Χουμάντ τού έτους Εγείρας 946, με σύγχρονη ιταλική μετάφραση, «γραμμένο στις αρχές τού μήνα Ζουμάντ-αλ-Ουλά τού έτους 946, που είναι στις 15 Σεπτεμβρίου 1539» (scritti nel principio della luna de Zemadielevvel del anno 946, che fu alli 15 di settembre vel circa 1539), στην πραγματικότητα από τις 14 μέχρι τις 23: «…με τη χάρη τού Θεού δεν φοβάμαι τη μη-φιλία κανενός, ούτε έχω ανάγκη τη φιλία κάποιου» (…per gracia di esso Iddio nè della iminicitia [sic] de alcuno ho paura, nè della amicitia de alcuno ho bisogno).

Μια αποστολή τού Λορέντσο Γκρίττι, φυσικού γιου τού δόγη Αντρέα, είχε υπάρξει λίγο περισσότερο επιτυχής κατά τον προηγούμενο χειμώνα. Είχε αναφέρει στη Βενετία στους Κυρίους Επικεφαλής (Signori Capi) στις 8 Απριλίου 1539 [στο ίδιο], τουρκικό κείμενο επιστολής τού δόγη με ημερομηνία το τρίτο δεκαήμερο τού μήνα Σαουάλ τού έτους Εγείρας 945, με σύγχρονη ιταλική μετάφραση, «γραμμένο στις αρχές τού μήνα Σαουάλ τού έτους 945, που είναι στις 13 Μαρτίου 1539» (scripta ne la fine de la luna de Sewal dell’ anno 945, che fu a li 13 de marzo vel circa 1539), στην πραγματικότητα 12-21 Mαρτίου. Παρά τις ενετικές προσπάθειες να διατηρηθεί μυστικότητα, ο σκοπός τής μετάβασης τού Λορέντσο Γκρίττι στην Ισταμπούλ γινόταν καλά κατανοητός στη Ρώμη και στη Βιέννη [Nuntiaturberichte, Ι-3, αριθ. 172, 178, 180, σελ. 503, 527, 535 και στο ίδιο, Ι-4, αριθ. 190, 194-95, 219, 228, 234, 236, 252, 259, σελ. 24-26, 34-36, 94-95, 135, 150-51, 158, 195, 210 και αλλού. Πρβλ. επίσης P. G. Ricci, Carteggi di Francesco Guicciardini, XVII (Ρώμη, 1972), αριθ. 279, 281, σελ. 345, 347].

Ο Γκρίττι είχε εξασφαλίσει τρίμηνη «αναστολή των όπλων», την οποία η Γερουσία ήταν ευτυχής να δεχτεί και τον διέταξε να επιστρέψει στην Ισταμπούλ για να μεταφέρει στην Πύλη την επικύρωση τής Δημοκρατίας, «για να γίνει … κατανοητό ότι αποδεχόμαστε την προαναφερθείσα αναστολή [των όπλων]» (per far … intender che accettamo la prefata suspensione [d’arme]) [Sen. Secreta, Reg. 60, φύλλα 31-42, 43 και εξής, 60-61].

Η εκεχειρία έληξε στις 20 Ιουνίου και παρατάθηκε για άλλους τρεις μήνες, για να τελειώσει στις 20 Σεπτεμβρίου [στο ίδιο, φύλλα 70, 77, 78]. Ο Πιέτρο Ζεν είχε αρχικά οριστεί πρεσβευτής για να συνοδεύσει τον Γκρίττι, όταν ο τελευταίος επέστρεψε στην τουρκική πρωτεύουσα [η αποστολή του με ημερομηνία 24 Απριλίου 1539, στο ίδιο, φύλλα 43-45]. Αλλά ο Ζεν αρρώστησε βαριά όταν ξεκίνησε. Στις 14 Ιουνίου η Γερουσία εξέλεξε τον Τομμάζο Κονταρίνι για να τον αντικαταστήσει, δίνοντάς του εντολή να αναχωρήσει για τον Βόσπορο μέσα σε τέσσερις ημέρες [στο ίδιο, φύλλα 56-57, 58]. Ο Λορέντσο Γκρίττι πέθανε από την πανούκλα στην Ισταμπούλ [φύλλο 119].

Άλλες τουρκικές επιστολές [βλέπε πιο πάνω, σημείωση 6] από αξιωματούχους τής Πύλης προς τον δόγη υπογραμμίζουν το θυμό τού δόγη με τούς Ενετούς, που προκαλούσαν πόλεμο, έκαναν ζημιές σε Οθωμανούς υπηκόους, κατέστρεφαν την περιουσία τους και συγκροτούσαν συμμαχία με την Ισπανία, τής οποίας οι φίλοι ήσαν παράξενα προορισμένοι να χαθούν. Για την αποτυχία τής αποστολής τού Κονταρίνι στην Ισταμπούλ, παρά τη βοήθεια τού Αντόνιο Ρινκόν, τού απεσταλμένου τού Φραγκίσκου Α’ στον σουλτάνο, βλέπε επίσης Sen. Secreta, Reg. 60, φύλλα 86-87, 89 και εξής, 110 και εξής. Οι Τούρκοι επέμεναν, μεταξύ άλλων πραγμάτων, «να επανορθώσουμε τις ζημιές μέχρι να φτάσει ο στόλος του κάτω από την Κέρκυρα, και ότι πρέπει να τούς δώσουμε τη Νάπολι ντι Ρομάνια [Ναύπλιο] και τη Μαλβάζια [Μονεμβασία]» (refation di danni fin che l’armata sua andò sotto Corphu, et che li habiamo a dar Napoli di Romania et Malvasia), αλλά η Γερουσία δεν είχε εξουσιοδοτήσει τον Κονταρίνι να κάνει τέτοιες παραχωρήσεις, «γιατί πραγματικά κρίναμε ότι η ειρήνη μας έπρεπε να συναφθεί με τα συνήθη άρθρα» (perchè veramente iudicavemo che la pace nostra si havesse a concluder cum li capitoli consueti) [φύλλο 89], δηλαδή να επιστρέψουν στο στάτους κβο προ τού 1502-1537, πράγμα το οποίο ο Σουλεϊμάν προφανώς δεν επρόκειτο να χορηγήσει. Πρβλ. γενικά C. Capasso, Paolo III, ii (1923), 39-50.

[←213]

Επίσημο και προφανώς πρωτότυπο τουρκικό κείμενο τής συνθήκης τής 2^ας Οκτωβρίου 1540 (του οποίου προκαταρκτικό προσχέδιο είχε ετοιμαστεί στις 28 Ιουλίου) διασώζεται ακόμη στο Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, με σύγχρονη ιταλική μετάφραση, περιλαμβάνοντας «τη θεία και υψηλή αυτοκρατορική σφραγίδα…» (El sigillo divo et excelso imperial…) και εξηγώντας ότι

«…από την Κωνσταντινούπολη και έτσι να γίνει γνωστό και στην υψηλή σφραγίδα και να μη συνδέει ο κόσμος αν πρέπει να πιστέψει και να δώσει αδιαμφισβήτητη πίστη».

(…de Constantinopoli et così sia noto et allo excelso sigillo che non apar al mondo se ha da creder et prestarli indubitata fede)

Υποθέτω ότι το αντίγραφο τής συνθήκης που βρίσκεται τώρα στη Βενετία είναι ακριβώς εκείνο που υπανίσσεται η Γερουσία σε επιστολή τής 20^ής Νοεμβρίου 1540 προς τον Αλοΐζιο (Αλβίζε) Μπαντοέρ, τον Ενετό πρεσβευτή στην Ισταμπούλ, ο οποίος είχε διαπραγματευτεί τη συνθήκη [Sen. Secreta, Reg. 61, φύλλο 69, με σύγχρονη αρίθμηση]:

«Με την επιστροφή τού [δραγουμάνου μας] Zενεσίνι, που έφτασε εδώ στις 12 τού μηνός, παραλάβαμε τις δικές σας [επιστολές] από τις 8 μέχρι τις 13 τού προηγούμενου μήνα, μαζί με τα αυθεντικά άρθρα στην τουρκική γλώσσα και με το αντίγραφό τους στη γλώσσα μας, τής ειρήνης που συνήφθη στο όνομα τού Θεού και συμφωνήθηκε από εσάς με δική μας εντολή στις 2 Οκτωβρίου με αυτόν τον γαληνότατο Μεγάλο Άρχοντα…»

(Per il ritorno de Zenesin [nostro dragoman] gionto qui alli XII recevessemo le vostre [lettre] de 8 fin 13 del mese passato con li capitoli autentici in lingua turca et cum la copia de quelli in lingua nostra della pace con il nome de Dio conclusa et per voi stipulata per ordine nostro a dì 2 ottubrio con quel serenissimo Gran Signor…).

Σημείωση στο περιθώριο, ό. π., γράφει ότι «οι όροι τής ειρήνης είναι καταγεγραμμένοι στο Comm., xxii ad c. 34» (capitula pacis sunt registrata in Comm., xxii ad c. 34), ενώ περίληψη των άρθρων τής ειρήνης υπάρχει στο Regesti dei Commemoriali, επιμ. R. Predelli, vi (Βενετία, 1903), βιβλίο xxii, αριθ. 43-44, σελ. 236-38.

Τον Απρίλιο τού 1541 η Σινιορία επικύρωσε τυπικά τη συνθήκη, που προέβλεπε όχι μόνο την παράδοση από τούς Ενετούς τού «…κάστρου που ονομάζεται Ναύπλιο … και μαζί τού κάστρου που ονομάζεται Μονεμβασία, μαζί με τα κανόνια και τις καμπάνες…» (…[el] castello nominato Napoli … et insieme el castello nominato Monovasia insieme le artellerie et campane…), αλλά επίσης εκείνων διάφορων νησιών τού Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης τής Άνδρου, καθώς και τη συνέχιση τής καταβολής τού ετήσιου φόρου υποτέλειας 500 δουκάτων για τη Ζάκυνθο και 8.000 για την Κύπρο (Documenti Turchi, κείμενο που αναφέρθηκε, φύλλα 1, 5]. Μετά τις δαπάνες τού πολέμου, η πληρωμή των 300.000 χρυσών δουκάτων δεν αποτελούσε μικρή δυσκολία: «…στην Υψηλή μου Πύλη, που είναι καταφύγιο τού κόσμου, θα παραδοθούν, μάλιστα στην πλευρά τού αυτοκρατορικού μου θησαυρού, τριακόσιες χιλιάδες χρυσά δουκάτα γαλλικής κοπής…» (…alla Sublime mia Porta qual è reffugio del mondo li farano consegnare et ancora alla banda dello imperial thesoro mio trecento millia ducati d’oro de stampa franca…) [φύλλο 1].

Πριν από χρόνια ο Wilhelm Lehmann, Der Friedensvertrag zwischen Venedig und der Türkei vom 2. Oktober 1540, Στουτγκάρδη, 1936 (Bonner Orientalistische Studien, Heft 16) δημοσίευσε το τουρκικό κείμενο, με γερμανική μετάφραση, αυτής τής συνθήκης από (τώρα γνωστό) αντίγραφο στη δημοτική βιβλιοθήκη τού Καρπεντρά (Carpentras) στη νότια Γαλλία. Ο Lehmann πίστευε λανθασμένα ότι το κείμενο τού Carpentras ήταν το «πρωτότυπο», πράγμα το οποίο δεν ίσχυε, όπως έδειξε ο Alessio Bombaci, «Ancora sul Trattato turco-veneto del 2 ottobre 1540», στο Rivista degli studi orientali, xx, fasc. 3-4 (1943), 373-81.

Όμως στις 20-21 Νοεμβρίου (1540) ο Κασίμ πασάς, ο σαντζακμπέης τού Μοριά, είχε ήδη αναγνωρίσει την παραλαβή τού φρουρίου τού Ναυπλίου από τον Ενετό γενικό επιστάτη (provveditor generale) Aλεσσάντρο Κονταρίνι, ο οποίος είχε επίσης παραδώσει τη Μονεμβασία στις 23 τού μηνός στον υπαρχηγό τού Κασίμ, τον σούμπαση Γιουνούς. Documenti turchi, Busta 20, στο «Regesti Bombaci». Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xxii, αριθ. 46-47, 50, σελ. 238-39. Luigi Bonelli, «Il Trattato turco-veneto del 1540», στο Centenario della nascita di Michele Amari (1806-1889), 2 τόμοι, Παλέρμο, 1910, ii, 332-63, ιδιαίτερα σελ. 353-54, με πανομοιότυπο τού τουρκικού κειμένου στην επόμενη σελίδα, μετάφραση και σημειώσεις.

Επιστολές από τον σουλτάνο προς τον δόγη [στο Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi] δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια τής αποστολής τού Μπαντοέρ ως πρεσβευτή στην Ισταμπούλ, η Δημοκρατία έκανε έγκαιρη καταβολή των 100.000 δουκάτων τής λεγόμενης αποζημίωσης [για το οποίο πρβλ. επίσης Sen. Secreta, Reg. 61, φύλλα 38-39, 47]. Η Γερουσία πρότεινε να πληρώσει τα υπόλοιπα 200.000 δουκάτα σε αναλογία 50.000 δουκάτων τον χρόνο για τέσσερα χρόνια [στο ίδιο, φύλλα 39, 47, 50].

Ο σουλτάνος Σουλεϊμάν, όπως και ο πατέρας του Σελήμ πριν από αυτόν, απαιτούσε αυστηρή λογιστική παρακολούθηση των ετήσιων φόρων υποτέλειας για την Κύπρο και τη Ζάκυνθο, όπως ακόμη μαρτυρούν πολλά τουρκικά έγγραφα. Βλέπε γενικά τα άφθονα κείμενα από τον Ιανουάριο τού 1540, στο Sen. Secreta, Reg. 60, φύλλα 118 και εξής, με σύγχρονη αρίθμηση και Reg. 61, φύλλα 21, 22-24, ιδιαίτερα 31-41 και εξής και σημειώστε επίσης Letters and Papers of Henry VIII, XVI (Λονδίνο, 1898), αριθ. 289, σελ. 122, επιστολή τού Φραγκίσκου Α’ προς τον Σαρλ ντε Μαριγιάκ, τον πρεσβευτή του στην Αγγλία, με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1540.

Παρά την καθυστερημένη ημερομηνία τόσο τού προσχεδίου όσο και τής ίδιας τής συνθήκης, ο Μπαντοέρ είχε ουσιαστικά κάνει ειρήνη με την Πύλη από τις αρχές Μαΐου 1540, όπως φαίνεται από επιστολές που η Γερουσία έγραψε στον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη στις 28-29 Μαΐου [στο ίδιο, Reg. 61, φύλλο 34, με σύγχρονη αρίθμηση]: «Έχοντας πάρει επιστολές από τον πρέσβη μας στην Κωνσταντινούπολη, με ημερομηνία από τις 21 Απριλίου μέχρι τις 4 τού μήνα, έχουμε θελήσει να σημειώσουμε την αυτοσυγκράτησή τους…» (Havendo riceputo lettere dal ambassator nostro in Constantinopoli de 21 Aprile fin 4 del mese presente, habbiamo voluto significarvi la continentia di quelle….) (Ο Μπαντοέρ έφτασε στην Κωνσταντινούπολη στις 13 Μαρτίου, αλλά ο σουλτάνος Σουλεϊμάν απουσίαζε σε κυνήγι και δεν επέστρεψε στην πρωτεύουσα μέχρι τις 16 Απριλίου. Ο σουλτάνος υποδέχθηκε τον Μπαντοέρ στις 25 Απριλίου και στη συνέχεια τον παρέδωσε στους πασάδες για διαπραγματεύσεις.)

«Για τη διαπραγμάτευση τής ειρήνης, όπως προαναφέρθηκε, οι υπέροχοι πασάδες έχουν θέσει στον πρεσβευτή μας απαίτηση πολύ μεγάλη και σκληρή, και τέλος, για την τελική σύναψη, αποφάσισαν ότι πρέπει να δώσουμε τη Νάπολι ντε Ρομάνια [Ναύπλιο] και τη Μαλβάζια [Μονεμβασία] καθώς και 300.000 δουκάτα, διαφορετικά έπρεπε να φύγουμε αμέσως, να κηρυχθεί πόλεμος, οπότε ο πρεσβευτής μας, παρακινούμενος από την προαναφερθείσα ανάγκη μας, έχει συναινέσει να δοθούν οι εν λόγω δύο τόποι κενοί και το προαναφερθέν χρηματικό ποσό σε δόσεις, με αναμόρφωση των άρθρων τής παλαιάς ειρήνης μας, για το οποίο ο Άρχοντας Τούρκος έχει στείλει εντολές στο κράτος του να αρθούν τα αδικήματα»

(Nella tractation della pace, come è preditto, i magnifici Bassà hanno fatto al ambassator nostro dimande molto grande et dure, et tandem per ultima conclusion si risolsseno che havessamo a darli Napoli de Romania et Malvasia cum ducati 300 m., altramente chel dovesse partir subito, protestandoli la guerra, unde l’ambassator nostro mosso dalla preditta necessità nostra, ha consentito darli le ditte doe terre vacue et la preditta summa de danari in tempi cum refirmation delli nostri capitoli vechi, per il che il Signor Turco ha mandato commandamenti nel stato suo che siano levate le offese)

[από την επιστολή τής 29^ης Μαΐου, σχεδόν ίδια με εκείνη στις 28 τού μηνός, όταν η Γερουσία είχε πάρει τις επιστολές τού ίδιου τού Μπαντοέρ από την Ισταμπούλ].

Ο πόλεμος τελείωσε λοιπόν τον Μάιο τού 1540, όχι τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο και η Γερουσία τοποθετούσε «τη σύναψη τής ειρήνης στις αρχές Μαΐου» (la conclusion della pace nel principio de mazo) [στο ίδιο, φύλλο 47]. Όμως η τελική επικύρωση πράγματι έλαβε χώρα στις 2 Οκτωβρίου 1540, όπως σημειώθηκε πιο πάνω [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 63, 64, 64, 69, κλπ.] και παρά την ειρήνη ή εκεχειρία των αρχών Μαΐου κάποιες μικρότερες εχθρικές συναντήσεις υπήρξαν μεταξύ Ενετών και Τούρκων στη θάλασσα [φύλλα 70 και εξής]. Η τουρκο-ενετική ειρήνη έγινε γνωστή στη Ρώμη στις 7 Ιουνίου 1540, όταν ο Παύλος Γ’ ενημέρωσε το εκκλησιαστικό συμβούλιο [Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 5, φύλλο 128].

[←214]

Πρβλ. Wm. Miller, «The Venetian Revival in Greece, 1684-1718», English Historical Review, XXXV (1920), 343-66.