| 1. Ο Πίος Γ’, ο Ιούλιος Β’ και η Ρομάνια. Η Βενετία, ο σουλτάνος τής Αιγύπτου και οι Τούρκοι (1503-1507)-> |
Πρόλογος τού συγγραφέα στους τόμους 3 και 4
Όπως αναφέρεται στον πρώτο πρόλογο (Τόμοι 1 και 2), το έργο αυτό έπρεπε να βγει σε τρεις τόμους. Έχει αυξηθεί σε τέσσερις. Όπως και άλλα έμβια όντα, τα βιβλία τείνουν να καθίστανται αναπαραγωγικά. Πιστεύουμε ότι τα γράφουμε, αλλά μερικές φορές φαίνονται να γράφονται μόνα τους. Επίσης, ενώ θέλουμε να νομίζουμε ότι κάνουμε πράγματα μόνοι μας, ως επί το πλείστον δεν συμβαίνει αυτό. Χωρίς τη βοήθεια που έχω πάρει, δεν θα μπορούσα ποτέ να τελειώσω αυτό το έργο. Στη διάρκεια των ετών η κ. Τζην Τ. Κάρβερ (Jean T. Carver) έχει ετοιμάσει τη δακτυλογράφηση και έχει διαβάσει τόσο τη στοιχειοθέτηση όσο και τα δοκίμια. Η Δρ Σούζαν Μπάμπιττ (Susan Babbitt) έχει ελέγξει τα δακτυλογραφημένα κείμενα και τα δοκίμια, ενώ έχει φτιάξει και το ευρετήριο σε αυτούς τούς δύο τελευταίους τόμους (lantae molis erat!). Είμαι πολύ ευγνώμων και προς τις δύο. Η αφιέρωση αυτών των τόμων στη σύζυγό μου είναι κάτι πολύ περισσότερο από ευγνώμων χειρονομία. Έχει μπει στα αρχεία μαζί μου, έχει αντιγράψει έγγραφα, έχει κριτικάρει το δακτυλογραφημένο κείμενο και διαβάσει τα δοκίμια. Πέρα από όλα αυτά, έχει μεταγράψει το κείμενο τού πολέμου τής Κύπρου (Guerra di Cipro) τού Πιέτρο Βαλντέριο (Pietro Valderio), έργο το οποίο (νομίζω) δεν έχει χρησιμοποιηθεί μέχρι τώρα για τα κρίσιμα χρόνια 1570-1571.
Πρέπει και πάλι να αναγνωρίσω το πολύχρονο χρέος μου προς τούς αρχειονόμους και βιβλιοθηκονόμους στο Βατικανό και στη Βενετία, στην Μάντοβα και στη Μάλτα, στη Μόντενα και στο Μιλάνο, στη Σιένα και στη Φλωρεντία. Θυμάμαι με μεγάλη ευχαρίστηση την μακρά παραμονή μου στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τής Αθήνας, ενώ με την ίδια ευχαρίστηση αναγνωρίζω το χρέος μου προς τον Δρα Χάρρυ Γουλφ (Harry Woolf), διευθυντή τού Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study), τον Δρα Χέρμαν Γκόλντσιν (Herman H. Goldstine), εκτελεστικό προϊστάμενο και επιμελητή τής Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (The American Philosophical Society), την κ. Κάρολ Ν. Λεφαίβρ (Carole N. LeFaivre), συνεπιμελητή τής ίδιας Εταιρείας και τον Δρα Χάρρυ Ου. Χάζαρντ (Harry W. Hazard), τον συνεπιμελητή τού βιβλίου μας Μια Ιστορία των Σταυροφοριών (A History of the Crusades).
Όπως και στους προηγούμενους τόμους, οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι περιγραφικοί, σχεδιασμένοι να υποδεικνύουν το περιεχόμενο και τη χρονική περίοδο που καλύπτει κάθε κεφάλαιο. Στις σελίδες που ακολουθούν συζητούνται πάρα πολλά σημαντικά θέματα, περιγράφονται πάρα πολλά γεγονότα, έτσι ώστε να μην είναι σκόπιμο να ξεχωριστούν κάποια από αυτά για σχολιασμό. Πρέπει όμως να δοθεί κάποια έμφαση στο γεγονός ότι κατά τον 16ο αιώνα η Αγία Έδρα είχε να αντιμετωπίσει όχι μόνο την Προτεσταντική εξέγερση, αλλά και τον τουρκικό κίνδυνο, και ότι τα δύο προβλήματα ήσαν (όπως θα δούμε) πάντοτε στενά συνδεδεμένα. Οι πάπες έπρεπε επίσης να ασχοληθούν με την εχθρική αντιπαλότητα Γαλλίας και Ισπανίας, στην οποία τόσο οι Λουθηρανοί όσο και οι Τούρκοι ενεπλάκησαν ενεργά.
Η προφανώς χωρίς τέλος διαμάχη μεταξύ των Βαλώνων και των Αψβούργων δεν περιοριζόταν στο πεδίο τής μάχης. Οι φιλο-αυτοκρατορικοί και οι γαλλόφιλοι καρδινάλιοι έπαιρναν τα ρόπαλα στα κογκλάβια, προσπαθώντας κάθε παράταξη να εκλέξει ως πάπα υποψήφιο από τις δικές της τάξεις ή, αν ήταν απαραίτητο, πάπα χωρίς συνδέσεις προς οποιαδήποτε πλευρά. Για τον λόγο αυτόν έχω δώσει εκτεταμένες περιγραφές των κογκλάβιων που έφεραν στον θρόνο τού Αγίου Πέτρου τον Ιούλιο Γ’ και τον Πίο Δ’, των δύο μεγαλύτερων σε διάρκεια και πιο αποκαλυπτικών παπικών εκλογικών αγώνων τού αιώνα.
Οι Τούρκοι δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για κογκλάβια. Σε ό,τι τούς αφορούσε όλοι οι πάπες ήσαν ίδιοι, αλλά αντιμετώπιζαν τις εκκλησιαστικές συνόδους με όχι μικρή καχυποψία. Οι υπέρμαχοι τής θρησκευτικής ενότητας και τής ειρήνης μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων είχαν την υποχρέωση να κηρύττουν τη σταυροφορία. Μάλιστα ο συνοδικός γραμματέας Άντζελο Μασσαρέλλι (Angelo Massarelli) θεωρούσε «την καταστολή τού Τούρκου, τού εχθρού τού ονόματος τού Χριστού» ως έναν από τούς βασικούς λόγους σύγκλησης τής Συνόδου τού Τρεντ. Οι δογματικές αποφάσεις που εκδόθηκαν στο Τρεντ έχουν αντέξει, όπως ο Καθολικισμός, μέχρι σήμερα. Έχω ασχοληθεί εκτενώς με τις τρεις περιόδους τής Συνόδου, ιδιαίτερα με την τρίτη (1561-1563), όχι μόνο για τις διάφορες τουρκικές σκιαγραφήσεις της, αλλά και για την ίδια. Αυτό μπορεί πια να γίνεται με κάποιο μέτρο αντικειμενικότητας, ύστερα από τη δημοσίευση των διαδοχικών τόμων τής Συνόδου τού Τρεντ (Concilium Tridentinum, 1901 και εξής), ενός από τα σημαντικότερα έργα τής σύγχρονης γερμανικής γνώσης.
Σε καθέναν από τούς τέσσερις αυτούς τόμους, από την 4η Σταυροφορία μέχρι τη Ναύπακτο, η Βενετία συνδέεται στενά με τον παπισμό. Κατά τον 16ο αιώνα τόσο η παπική κούρτη (Curia Romana) όσο και η Ενετική Σινιορία (Signoria) υπέστησαν πλήγματα, από τα οποία δεν ήταν δυνατή η επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση. Η Αγία Έδρα δεν μπορούσε να ανακτήσει την προηγούμενη κυριαρχία της στην Ευρώπη μετά τις Προτεσταντικές επιθέσεις, ούτε μπορούσαν οι Ενετοί να ξαναχτίσουν την αυτοκρατορία τους μετά τις ενετο-τουρκικές συνθήκες τού 1540 και τού 1573. Ένας από τούς καλύτερους τρόπους για να μάθουμε τι συνέβαινε στο παρασκήνιο στη Ρώμη και τη Βενετία, είναι η μελέτη των εγγράφων (αδημοσίευτων κατά μεγάλο μέρος τους) τού παπικού εκκλησιαστικού συμβουλίου, τής Ενετικής Γερουσίας και τού Ενετικού Συμβουλίου των Δέκα. Οι εκθέσεις των Ενετών βαΐλων και πρεσβευτών και οι ειδοποιήσεις (avvisi) των εκπροσώπων των τραπεζιτών Φούγκερ (Fugger) και άλλων κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου βοηθούν να κρατηθούμε ενήμεροι για το τι λεγόταν και γινόταν μεταξύ των πασάδων στην Ισταμπούλ. Το κείμενο αυτών των τόμων αποτελεί σε μεγάλο βαθμό αναδιατύπωση των πηγών τής εποχής, αντανάκλαση τής ιστορικής εικόνας που αποκαλύπτουν.
Το τέταρτο και το πέμπτο κεφάλαιο τού Τόμου 3 επανεξετάστηκαν και ανατυπώθηκαν από ένα άρθρο για τον «Λέοντα Ι’ και τον τουρκικό κίνδυνο» (Leo X and the Turkish Peril), στα Πρακτικά τής Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας [Proceedings of the American Philosophical Society, CXIII (1969)]. Για τη λύπη που έχω ήδη εκφράσει στον πρόλογο τού δεύτερου τόμου για την έλλειψη χαρτών, θα ήθελα να προσθέσω εδώ μια λέξη συγνώμης για την απόφαση (που πάρθηκε πριν από μερικά χρόνια) να εγκαταλειφθεί η βιβλιογραφική ενότητα, η οποία είχε αυξηθεί σε τέτοιες διαστάσεις, που θα απαιτούσε από μόνη της ένα μικρό τόμο. Αυτό τελικά, ίσως δυστυχώς, αποδείχτηκε ανέφικτο. Αλλά τώρα είναι καιρός να σταματήσω, γιατί ένας πρόλογος τείνει να γίνεται «δικαιολόγηση τού βιβλίου από τον συγγραφέα του» (apologia pro libro suo). Με απροθυμία λοιπόν, παίρνω άδεια από τούς πολλούς μου φίλους τού 16ου αιώνα και αναγκάζομαι πια να βαδίσω στον δικό μου δρόμο.
Κ. Μ. Setton
Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών
Πρίνστον, Νιού Τζέρσεϋ
17 Ιουνίου 1984
| 1. Ο Πίος Γ’, ο Ιούλιος Β’ και η Ρομάνια. Η Βενετία, ο σουλτάνος τής Αιγύπτου και οι Τούρκοι (1503-1507)-> |