Σημειώσεις Κεφαλαίου 1

[←1]

Για την ειρήνη τού Λόντι και τα επακόλουθά της πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 5, περιοχή σημ. 9-10, περιοχή σημ. 59-60, Κεφ. 9, περιοχή σημ. 72-73 και αλλού.

[←2]

Guicciardini, Storia d’ Italia, i, 9, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 4 τόμοι, 1963, i, 92: “…conducendo seco in Italia i semi di innumerabili calamità, di orribilissimi accidenti, e variazione di quasi tutte le cose: perchè dalla passata sua non solo ebbono principio mutazioni di stati, sovversioni di regni, desolazioni di paesi, eccidii di città, crudelissime uccisioni, ma eziandio nuovi abiti, nuovi costumi, nuovi e sanguinosi modi di guerreggiare, infermità insino a quel dì non conosciute…”. Πρβλ. Storie fiorentine, επιμ. Roberto Palmarocchi, Μπάρι, 1931, XI, σελ. 92-93.

[←3]

Johann Burchard (Burckard), Liber notarum (ή Diarium), επιμ. Louis Thuasne, 3 τόμοι, Παρίσι, 1883-85, iii, 255-56 και επιμ. Enrico Celani, στο νέο Muratori, RISS, τομ. xxxii, μέρος I, 2 τόμοι, Τσιτά ντι Καστέλλο και Μπολώνια, 1907-42, ii, 363-64. Pasquale Villari (επιμ.), Dispacci di Antonio Giustinian, ambasciatore veneto in Roma dal 1502 al 1505, 3 τόμοι, Φλωρεντία, 1876, 173, με παραρτ. αριθ. 5, σελ. 462-65 και στο ίδιο, ii, 191. Επίσης βλέπε γενικά Gustavo Sacerdote, Cesare Borgia, la sua vita, la sua famiglia, i suoi tempi, Μιλάνο, 1950, σελ. 685 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 692 και εξής.

[←4]

Priuli, Diarii di Girolamo Priuli (1494-1512), επιμ. Arturo Segre, τομ. I και Roberto Cessi, τόμοι II και IV, στο Rerum italicarum scriptores, τομ. XXIV, μέρος iii, Τσιτά ντι Καστέλλο και Μπολώνια, 1912-1938, ii, 293-94, 297, 306-7, 335, 372-73, 381-82, για τα προβλήματα των Ενετών εμπόρων στην Αίγυπτο. Sanudo, I Diarii di Marino Sanudo, επιμ. Rinaldo Fulin, Federico Stefani, Nicolò Barozzi, Guglielmo Berchet και άλλοι, 58 τόμοι, Βενετία, 1879-1903, ανατυπ. Μπολώνια, 1969-70, v, 77, 78. Ο Priuli, ii, 284-85 κατηγορεί τον Αλέξανδρο ΣΤ’ για διάφορα εγκλήματα και σφάλματα, τα οποία οι ιστορικοί έχουν υπενθυμίσει στους αναγνώστες τους από τη μία γενιά στην άλλη.

[←5]

Βλέπε Τόμο II, Κεφ. 17, περιοχή σημ. 56-115.

[←6]

Pastor, Hist. Popes, vi, 185-91 με παραρτ. αριθ. 12-14, σελ. 619-20 και Gesch. d. Päpste, iii, μέρος 2 (1924, ανατυπ. 1956), 659-63, με παραρτ. αριθ. 57-59, σελ. 1112: «…αυτοί οι καρδινάλιοι … πηγαινοέρχονται σαν τα μυρμήγκια: όλη τη νύχτα βρίσκονται σε δουλειά» (… questi cardinali… fano come formiche chi va e chi viene: tuta note sono in pratica). Πρβλ. Villari, Dispacci di Antonio Giustinian, ii, 175 και εξής και Priuli, Diarii, ii, 286-87).

[←7]

Sigismondo de’ Conti, Le Storie de’ suoi tempi dal 1475 al 1510, 2 τόμοι, Ρώμη, 1883, ii, 289. Πρβλ. Villari, Dispacci, ii, 133, 134-35, 136, 165-66 και Priuli, Diarii, ii, 291.

[←8]

Thuasne, Burchardi Diarium, iii, παραρτ. αριθ. 15, σελ. 449.

[←9]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, v, 80: «Ώστε, για αυτή τη μετάλλαξη τού δούκα [Τσέζαρε Βοργία], ο οποίος ήταν Ισπανός και τώρα έγινε Γάλλος και για την οποία έχει εκπλαγεί ολόκληρη η Ρώμη…» (Unde, per questa mutation dil ducha, che era spagnol e si à fato francese, e di questo tutta Roma si ha miravegliato…), αλλά σε κάθε περίπτωση πίστευαν ότι ο Τσέζαρε «είχε σώσει τη ζωή του και όλο τον θησαυρό του». Ο Sanudo σημειώνει επίσης ότι το Πιομπίνο, το Ρίμινι και το Πέζαρο είχαν αποτινάξει τον ζυγό τού Τσέζαρε και ότι οι Φλωρεντινοί είχαν στείλει 4.000 πεζούς στρατιώτες εναντίον τής Ίμολα και τής Φαέντσα, σε προσπάθεια να πάρουν αυτούς τούς τόπους, «και ότι οι Ιμολέζοι πήραν φόρα και τούς έκοψαν σε κομμάτια» (e che ymolesi ussirno fora e li tagliono a pezi). Για τη Φαέντσα λεγόταν ότι «αν θέλουν ας τη δώσουν στη Σινιορία μας» (si vol dar a la Signoria nostra) [στο ίδιο, v, 82]. Για τη μετάβαση τού Τσέζαρε στο Νέπι πρβλ. στο ίδιο, στήλες 83, 92 και Villari, Dispacci, ii, 178, ενώ για την έκπληκτη δυσαρέσκεια των Ισπανών ότι ο Τσέζαρε αγκάλιαζε τη γαλλική υπόθεση,Στο ίδιο, ii, 179-80. Για τον Ζωρζ ντ Αμπουάζ, «τον καρδινάλιο τής Ρουέν» (il Cardinale Roam), σημειώστε Priuli, Diarii, ii, 291-92, 294, 295, 299.

[←10]

Thuasne, iii, 450.

[←11]

Sanudo, Diarii, v, 83, αλλά όχι στο Villari, Dispacci, ii, 187 με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου.

[←12]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 192-94 και Gesch. d. Päpste, III-2 (ανατυπ. 1956), 664-65, όπου σημειώνονται οι αριθμοί των καρδιναλίων που συμμετείχαν σε προηγούμενα κογκλάβια: Ο Νικόλαος Ε΄ εκλέχτηκε σε κογκλάβιο στο οποίο συμμετείχαν 18 καρδινάλιοι. Ο Κάλλιστος Γ’ 15, ο Πίος Β΄ 18, ο Παύλος Β΄ 19, ο Σίξτος Δ’ 18, ο Ιννοκέντιος Η’ 25 και ο Αλεξανδρος ΣΤ’ 23 [από την τελευταία γερμανική έκδοση τού Pastor]. Η αγγλική μετάφραση δίνει 20 καρδιναλίους ως συμμετασχόντες στην εκλογή τού Πάυλου Β΄. Για το κογκλάβιο, βλέπε αναφορές τού Τζουστινιάν στο Villari, Dispacci, ii, 197-98.

[←13]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 267-78 και επιμ. Celani, ii, 372-87, Sanudo, Diarii, v, 89-91, 92-94, 100-103, Priuli, Diarii, ii, 300-1.

[←14]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 276-78 και επιμ. Celani, ii, 386-87. Villari, Dispacci, ii, 199-201. Priuli, Diarii, ii, 303-4. Archivio di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 113 (125). Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Clavière, iii (1893), 250-51. Η καλύτερη μελέτη για ολόκληρη τη σταδιοδρομία τού Πίου Γ’ είναι εκείνη τού Alfred A. Strnad, “Francesco Todeschini-Piccolomini: Politik und Mäzenatentum im Quattrocento”, στο Römische historische Mitteilungen, viii-ix (1964-66), 101-425, ενώ για το κογκλάβιο που τον εξέλεξε σημειώστε στο ίδιο, σελ. 387 και εξής.

[←15]

Villari, Dispacci, ii, 207, Priuli, Diarii, ii, 302.

[←16]

Εναντίον τού απορριπτικού (και αστήρικτου) ισχυρισμού τού Gregorovius ότι ο Πίος Γ’ ήταν «ένας ευτυχισμένος πατέρας, που δεν είχε λιγότερα από δώδεκα παιδιά» (ein glücklicher Vater von nicht weniger als zwölf Kindern), βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 670-72, σημείωση.

[←17]

Villari, Dispacci, ii, 208. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 279 και επιμ. Celani, ii, 388, ο οποίος δεν γνώριζε τι είχε ειπωθεί στη «συγκέντρωση όλων των καρδιναλίων» (congregatio omnium cardinalium). Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1503, αριθ. 14, τομ. xix (1693), σελ. 542. Pastor, Hist. Popes, vi, 201 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 672-73.

[←18]

Storie de’ suoi tempi, ii, 291: «…και σκεφτόταν να κηρύξει τον πόλεμο στους Τούρκους» (… et Turcis bellum indicere cogitabat), αλλά υπό τις συνθήκες που υπήρχαν τότε στην Ουγγαρία, θεωρήθηκε καλό να διατηρηθεί η ειρήνη με τούς Τούρκους [Sanudo, Diarii, v, 145, 158].

[←19]

Villari, Dispacci, i, 322-24 και πρβλ. στο ίδιο, ii, 47-49, 239.

[←20]

Villari, Dispacci, ii, 202-3 και πρβλ. παραρτ. αριθ. 5, 9, σελ. 467-69, 475-76. Οι καρδινάλιοι ντ’ Αμπουάζ και Τσέζαρε Βοργίας αντιπαθούσαν ο ένας τον άλλο. Ο Καταλανός καρδινάλιος Φρανσίσκο Ρεμολίνο, ο ιεροεξεταστής τού Σαβοναρόλα, που συμμετείχε στο κογκλάβιο, φερόταν ότι είχε ισχυριστεί ότι ο Τσέζαρε είχε αποσυρθεί από το Νέπι προς Τσιβιταβέκκια «με διάθεση ισπανικής φάρσας» (con animo di farse spagnolo), ενώ, παρά το γεγονός ότι ο Τζουστινιάν δεν μπορούσε να εγγυηθεί την αλήθεια τού ισχυρισμού, θεωρούσε ότι ήταν πολύ πιθανός: «είναι πολύ αξιόπιστο ότι οι Γάλλοι τού δείχνουν μικρή συμπάθεια, ενώ όπως φαίνεται και οι Ισπανοί δεν πρέπει να τού δείχνουν μεγάλη…» (ben è cosa credibile, vedendose esser in poca grazia de Franzesi, et è da iudicar che etiam cum Spagnoli ne debba aver non molta …) [στο ίδιο, ii, 202]. Ο Τσέζαρε βρισκόταν σε αβεβαιότητα για ένα μήνα. Όπως είχε ήδη παρατηρήσει ο Τζουστινιάν στις 19 Αυγούστου, τη μέρα μετά τον θάνατο τού Αλεξάνδρου ΣΤ’, «δεν ξέρει που να στραφεί, ούτε που να ακουμπήσει το κεφάλι του» [ii, 125]. Ο Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε προσπαθούσε να αποκαταστήσει στη Σινιγκάλλια τον ανηψιό του, τον Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε, τώρα γνωστό ως Νομάρχη (Prefetto) [ii, 206].

[←21]

Villari, Dispacci, ii, 208- 9 και παραρτ. αριθ. 9, σελ. 475-76. Sanudo, Diarii, v, 112, 117-18. “Regesto e documenti di storia perugina”, Arch. stor. italiano, XVΙ-2 (Φλωρεντία, 1851), 595, παπικό σημείωμα προς την κοινότητα τής Περούτζια, διαμαρτυρόμενο για τις μηχανορραφίες τού Τζιανπάολο Μπαλιόνι, τού Φάμπιο Ορσίνι, τού Μπαρτολομμέο ντ’ Αλβιάνο και άλλων, εναντίον «του πολυαγαπημένου μας γιου Τσέζαρε Βοργία τής Γαλλίας, δούκα τής Ρομάνια και σημαιοφόρου τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας». Αυτά τα σημειώματα αποδείχθηκαν πολύ ενοχλητικά για τούς εχθρούς τού Τσέζαρε [Villari, ii, 256]. Πρβλ. γενικά Giovanni Soranzo, “Il Clima storico della politica veneziana in Romagna e nelle Marche nel 1503 (Agosto-Dicembre)”, Studi Romagnoli, v (1954), 523 και εξής.

[←22]

Villari, Dispacci, ii, 209 και Sanudo, Diarii, v, 112. Priuli, Diarii, ii, 302-3. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 279 και επιμ. Celani, ii, 388. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Clavière, iii, 252-54, που λέει ότι, σύμφωνα με «εκείνους που ήσαν εκεί», ο γαλλικός στρατός αποτελούνταν από 1.200 περίπου πάνοπλους άνδρες (hommes d’ armes) και 10.000 πεζούς. (O αριθμός τού Τζουστινιάν είναι πιθανώς σωστός, «επειδή είχε υπολογίσει» (perchè li ha contadi), σύμφωνα με την περίληψη τής επιστολής του στο Sanudo, ό. π.). Μια ιταλική «λόγχη» (lancia) αποτελούνταν από τρεις έφιππους άνδρες [πρβλ. Wm. H. Woodward. Cesare Borgia, Λονδίνο, 1913, σελ. 311-12].

[←23]

Villari, Dispacci, ii, 209-10, 222-23.

[←24]

Villari, Dispacci, ii, 217-19, 221, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 281 και επιμ. Celani, ii, 290, Sanudo, Diarii, v, 136-37, 147-48, 150, Priuli, ii, 304, 307-8, 309. Αν και το ανάκτορο τής Σάντα Μαρία στο Πόρτικο, όπου η Λουκρητία Βοργία είχε ζήσει στη Ρώμη, ετοιμάστηκε για τον Τσέζαρε, αυτός προτίμησε να κατοικήσει στο ονμαζόμενο Παλάτσο ντελ Καρντινάλε ντι Σαν Κλεμέντε, που είχε υπάρξει η κατοικία του τόσο ως καρδινάλιος όσο και ως δούκας τού Βαλεντινουά [Sanudo, v, 150 και πρβλ. Woodward, Cesare Borgia, σελ. 44, 48]. Tο δεύτερο αυτό παλάτι είχε χτιστεί περί το 1478-1480 από τον Ποντέλλι για τον Ντομένικο ντέλλα Ρόβερε, καρδινάλιο τού Αγίου Κλήμεντα, ενώ είχε αποκτηθεί από τον Αλέξανδρο ΣΤ’ στα τέλη τού έτους 1492. Σε σύγχρονες εποχές είχε χρησιμοποιηθεί ως Σωφρονιστήριο (Penitenzieria). Σήμερα αποτελεί ιδιοκτησία των Ιπποτών τού Παναγίου Τάφου και στεγάζει το ξενοδοχείο Columbus (στη Via della Conciliazione). Πρβλ. A. Ferri, L’ Architettura in Roma nei secoli XV e XVI, Ρώμη, 1867, σελ. 21.

[←25]

Villari, Dispacci, ii, 223-26, Sanudo, Diarii, v, 160-61.

[←26]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 279-81 και επιμ. Celani, ii, 388-90. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 29 Νοεμβρίου (1503) ο Ιούλιος Β΄ θα επικύρωνε τον διορισμό τού Μπούρχαρτ ως επισκόπου Όρτε και Τσίβιτα Καστελλάνα [στο ίδιο, επιμ. Thuasne, iii, 309 και επιμ. Celani, ii, 414]. Το Όρτε και η Τσίβιτα Καστελλάνα βρίσκονται επί τής σιδηροδρομικής γραμμής Φλωρεντίας-Ρώμης. Ενώθηκαν σε μια επισκοπική έδρα την 1^η Οκτωβρίου 1437.

[←27]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 282-84 και επιμ. Celani, ii, 390-92, Villari, Dispacci, ii, 227, Sanudo, Diarii, v, 167, Priuli, ii, 309. Σε βούλλα τής 8^ης Οκτωβρίου 1503, που διασώζεται στο Arch. Segr. Vaticano, Instrumenta Miscellanea, αριθ. 7056, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου, το χιλιοστό πεντακοσιοστό τρίτο έτος από την ενανθρώπιση τού Κυρίου, οκτώ μέρες πριν από τις καλένδες Οκτωβρίου, κατά το πρώτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo tertio, octavo Kal. Octobris, pontificatus nostri anno primo), o Πίος Γ πληροφορούσε τον επίσκοπο τής Λιέγης για την εκλογή του ως πάπα και κατεύθυνε τον επίσκοπο να ψαλλούν προσευχές στην επισκοπή του εναντίον των «ύπουλων Τούρκων». Το εν λόγω έγγραφο είναι πρωτότυπη βούλλα, από την οποία απουσιάζει η μολύβδινη σφραγίδα, μάλλον προσφάτως αποκαταστημένο, αλλά λεκιασμένο κατά τόπους και δυσανάγνωστο.

[←28]

Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 114-115, 116, 119 και εξής, 125 και εξής (από φύλλο 126 με σύγχρονη αρίθμηση) και αλλού και Villari, Dispacci, ΙΙ, 228 και εξής. Ο πιο λυσσαλέος και αποφασισμένος αντίπαλος τού Τσέζαρε ήταν ο διάσημος οπλαρχηγός (condottiere) Μπαρτολομμέο ντ’ Αλβιάνο, σταθερός σύντροφος των Ορσίνι. Ο Αλβιάνο βρισκόταν τώρα στη Ρώμη, επιδιώκοντας μαζί με τον Μπεντιβόλι, από τον οποίον ο Τσέζαρε είχε σφετεριστεί το Καστέλ Μπολονιέζε, «για να εξασφαλίσει ότι θα πάρει στα χέρια του τον δούκα τής Βαλάνς» (per veder de aver in le man el duca de Valenza) [στο ίδιο, ii, 230]. Oι Γάλλοι και οι Ισπανοί επιδίωκαν αμφότεροι να στρατολογήσουν τις υπηρεσίες τού Αλβιάνο και των Ορσίνι. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 115 (127) και αλλού και σημειώστε ιδιαίτερα φύλλο 119 (131), Sanudo, Diarii, v, 168-69, 176-77, Priuli, ii, 307, Sigismondo de’ Conti, ii, 293.

Ο Αλβιάνο διακρίθηκε αργότερα, όπως θα έχουμε ευκαιρία να αναφέρουμε, στις μάχες τού Καριλιάνο (1503) και τού Μαρινιάνο (1515), αλλά όχι και σε εκείνη τού Αγκναντέλλο (1509). Τον Ιανουάριο τού 1503 μερικά από τα πρωτοπαλλήκαρα τού Τσέζαρε άρπαξαν τη σύζυγο τού Αλβιάνο «μαζί με κάποιες άλλες κυρίες τής ακολουθίας της, από τον δημόσιο δρόμο, τις οδήγησαν στο Τόντι και τις έκλεισαν στο φρούριο», προσβολή η οποία πρόσθεσε πολύ λάδι στη φωτιά [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 64 (76), επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας προς τον απεσταλμένο τους στη Γαλλία με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1503 (1502 με τον ενετικό τρόπο) και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 66 (78), 69 (81)]. Ο Αλβιάνο βρισκόταν στην υπηρεσία τής Βενετίας. Στις 25 Αυγούστου, όταν είχαν φτάσει στη λιμνοθάλασσα τα νέα τού θανάτου τού Αλεξάνδρου ΣΤ΄, ζήτησε «άδεια» να πάει στη Ρώμη. Όταν η Γερουσία αντιμετώπισε το αίτημά του με αναβλητικότητα, πήγε χωρίς επίσημη άδεια [στο ίδιο, φύλλα 103- 104 (115-116)]. O Αλβιάνο είχε παντρευτεί την αδελφή τού Τζιοβάννι Πάολο Μπαλιόνι και απέκτησαν ένα γιο την 1^η Απριλίου 1509 [Sanudo, viii, 71].

[←29]

Villari, Dispacci, ii, 237.

[←30]

Villari, Dispacci, ii, 237-38, 242, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 384 και επιμ. Celani, ii, 392, Sanudo, Diarii, v, 177-78. Οι Κολόννα είχαν ήδη πάρει το μέρος των Ισπανών. Στη Ρώμη πίστευαν γενικά ότι η Ισπανία θα νικούσε στη ναπολιτάνικη αντιπαράθεση.

[←31]

Villari, Dispacci, ii, 239, 243, 249-50 και πρβλ. σελ. 475 και εξής. Tο σημείωμα αφορούσε «την υπόθεση τής Ρομάνια, με εύνοια για τον δούκα τού Βαλεντινουά» (circa le cose de Romagna in favor del duca Valentinoes) και η Γερουσία είχε μάλιστα γράψει στον Τζουστινιάν για την «έντονη δυσαρέσκεια» με την οποία το είχε παραλάβει [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 116 (128)].

[←32]

Villari, Dispacci, ii, 240, Sanudo, Diarii, v, 180. Ο πάπας είχε χτυπηθεί από κρυολόγημα (febris frigida) στις 13 Οκτωβρίου [Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 284 και επιμ. Celani, ii, 392].

[←33]

Villari, Dispacci, ii, 244, 249, Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 120 (132), Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 285 και επιμ. Celani, ii, 392-93, Sanudo, Diarii, v, 187-88, 191, οι συνήθεις έξοχες περιλήψεις των επιστολών τού Τζουστινιάν, Priuli, Diarii, ii, 309, 310. Πρβλ. Jean d’ Auton, Chron., επιμ. Maulde la Clavière, iii, 282, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1503, τομ. xix (1693), σελ. 5-12.

[←34]

Villari, Dispacci, ii, 249-50, Sanudo, Diarii, v, 191, οι ίδιες επιστολές με ημερομηνία 16-17 Οκτωβρίου 1503.

[←35]

Villari, Dispacci, ii, 251-52, Sanudo, Diarii, v, 192-93. Για την παρουσία τού Λάσκαρι στη Βενετία ως απεσταλμένου τής Γαλλίας τον Ιούνιο τού 1503, βλέπε Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 95-96 (107-108), ενώ για τον Νοέμβριο τού 1504Στο ίδιο, Reg. 40, φύλλα 64-65 (79-80) και για το 1505-1506Στο ίδιο, φύλλα 100-101 (115-116), 107 (122), 127 (142), 138-139 (153-154) και αλλού, όταν πια περιγράφεται ως «orator de la Christianissima Maestà apresso nuy residente», δηλαδή ως ο εγκατεστημένος Γάλλος πρεσβευτής. Πρβλ. Priuli, Diarii, ii, 362.

[←36]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 285 και επιμ. Celani, ii, 393, Villari, Dispacci, ii, 253, Sanudo, Diarii, v, 193, Priuli, Diarii, ii, 310. Ο Μπούρχαρτ και ο Τζουστινιάν τοποθετούν τον θάνατο κατά τη 10^η ώρα (περίπου 4:00 π.μ.. Ο Pastor, Hist. Popes, vi, 206-7 και ιδιαίτερα Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 676-78 συγκεντρώνει τις πηγές σχετικά με τον θάνατο τού Πίου Γ’, αλλά γράφει εσφαλμένα ότι πέθανε «το βράδυ τής 18ης Οκτωβρίου» (am Abend des 18. Oktober). Κατά τη διάρκεια τού μηνός Οκτωβρίου οι Ρωμαίοι άρχιζαν συνήθως να μετρούν τις ώρες από τις 7:00 μ.μ. (δηλαδή στις 6 το απόγευμα ήταν η 24^η ώρα), ενώ το ότι οι Μπούρχαρτ και Τζουστινιάν μετρουν έτσι είναι φανερό από τη δήλωση τού πρεσβευτή τής Φερράρα στις 19 Οκτωβρίου, ότι «αυτή την ώρα (δηλαδή την 18^η) το σώμα τού νεκρού βρίσκεται στον Άγιο Πέτρο…» (tutto heri il corpo stette in sancto Petro…) [Pastor, Gesch. d. Päpste, iii-2, παραρτ. αριθ. 61, σελ. 1113], προφανώς αδύνατο αν ο Πίος είχε πεθάνει «το βράδυ τής 18ης Οκτωβρίου» (am Abend des 18. Oktober). Η αγγλική μετάφραση τού Pastor, ό. π. δίνει τη 10^η ώρα ως ώρα 10 (10 o’ clock). Ο θάνατος τού Πίου έγινε γνωστός στη Βενετία στις 22 Οκτωβρίου όπως φαίνεται από τον Priuli, ii, 310 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 121 (133). O Priuli, ό. π. νομίζει ότι ο Πίος πέθανε το μεσημέρι (a hore 15).

[←37]

Pastor, Hist. Popes, vi, παραρτ. αριθ. 16, σελ. 621 και Gesch. d. Päpste, iii–2, παραρτ. αριθ. 61, σελ. 1113.

[←38]

Priuli, Diarii, ii, 319 και πρβλ. Sanudo, v, 90.

[←39]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 286-87 και επιμ. Celani, ii, 393-05. Ο Τζουστινιάν σημειώνει επίσης το πλημμύρισμα τού Τίβερη, λόγω των εντόνων βροχοπτώσεων [Villari, Dispacci, ii, 258].

[←40]

Villari, Dispacci, ii, 253-54, Sanudo, Diarii, v, 204. Κατάλογοι των καρδιναλίων, με τούς τίτλους και τις ηλικίες τους, υπάρχουν στον Sanudo, v, 100-3. Ο Ριάριο ήταν σαράντα ετών.

[←41]

Villari, Dispacci, ii, 255-56, Sanudo, Diarii, v, 204. Πρβλ. Villari, Νiccolo Machiavelli, μεταφρ. Linda Villari, 2 τόμοι, Νέα Υόρκη, 1898, i, 328-34.

[←42]

Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 288-91 και επιμ. Celani, ii, 395-97.

[←43]

Villari, Dispacci, ii, 257-58, Sanudo, Diarii, v, 211.

[←44]

Πρβλ. Villari, Dispacci, ii, 259-64, Sanudo, Diarii, v, 212, 225.

[←45]

Villari, Dispacci, ii, 264.

[←46]

Villari, Dispacci, ii, 264-65, Sanudo, Diarii, v, 145, 225, 232-33. Ο Πιέτρο Ισβαλιές, ο καρδινάλιος-ιερέας τού Σαν Τσιριάκο, είχε βοηθήσει να παρακινηθεί ο βασιλιάς Λάντισλας τής Ουγγαρίας σε πόλεμο με την Τουρκία, αλλά οι Ούγγροι έκαναν ειρήνη με τούς Τούρκους το 1503, όταν πια οι Ενετοί είχαν τερματίσει τη δική τους αντιπαράθεση με την Πύλη [Sigismondo de’ Conti, ii, 279 και εξής]. Για τον διορισμό τού Ισβαλιές στην αποστολή του στην Ουγγαρία, Βοημία και Πολωνία το φθινόπωρο τού 1500, πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 17, περιοχή σημ. 101-102.

[←47]

Villari, Dispacci, ii, 266-68, Sanudo, Diarii, v, 218, 233, 235, 245-46, Priuli, ii, 310-11 και πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, vi, 4-5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ii, 22 και εξής, 35-36.

[←48]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 293 και επιμ. Celani, ii, 399, Moritz Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, Γκότα, 1878, σελ. 95-96, Pastor, Hist. Popes, vi, 208-9 και Gesch. d. Päpste, iii–2 (ανατυπ. 1956), 678-79 και σημειώσεις.

[←49]

Villari, Dispacci, ii, 270, Sanudo, Diarii, v, 247.

[←50]

Villari, Dispacci, ii, 271-73, Sanudo, Diarii, v, 249.

[←51]

Παρατιθέμενο από τον Pastor, Hist. Popes, vi, 208, σημείωση και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 679, σημείωση, από επιστολή τής 24^ης Οκτωβρίου 1503.

[←52]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 294-95 και επιμ. Celani, ii, 400. Η εκλογική διομολόγηση ολοκληρώθηκε στην τρίτη αίθουσα (στην αργότερα Sala Ducale), για το οποίο σημειώστε το σχέδιο τού Βατικανού «την εποχή τού Ιννοκέντιου Η’» στην έκδοση Celani τού Burchard, RISS, xxxii, μέρος 1 = Johanna Burekardi Liber notarum, τομ. I (Τσιττά ντι Καστέλλο, 1906-10), απέναντι από τη σελ. 9, αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι το σχέδιο αυτό είναι ανακριβές, αφού δεν παρουσιάζει το παλιό παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι στη μεγάλη αίθουσα (aula magna, την αργότερα Sala Regia) απέναντι από τη Σιξτίνα. Το παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό κατεδαφίστηκε το 1538 και αντικαταστάθηκε από το τωρινό κλιμακοστάσιο, που ανεβάζει στην Αυλή τού Στρατάρχη (Cortile del Maresciallo). Επίσης η Καπέλλα Παολίνα (Cappella Paolina), που ονομάστηκε έτσι επειδή την έφτιαξε ο Παύλος Γ’ και παρουσιάζεται από τον Celani «την εποχή τού Ιννοκέντιου Η’» (ai tempi di Innocenzo VIΙΙ), δεν κατασκευάστηκε παρά μόνο μετά την κατάργηση τού παρεκκλησιού τού Σαν Νικκολό, το οποίο αντικατέστησε ως τόπος των παπικών εκλογών (scrutinia).

Η εκλογή έγινε δύο περίπου ώρες αφότου οι καρδινάλιοι είχαν συμφωνήσει στην εκλογική διομολόγηση:

«το βράδυ τής Τρίτης (Τρίτη 31 Οκτωβρίου), την πρώτη ώρα τής νύχτας, αποφασίστηκε από τούς καρδιναλίους ότι εκείνος τού Αλυσοδεμένου Αγίου Πέτρου θα γινόταν πάπας»

(nam in sero dicti diei Martis, circa horam primam noctis, conclusum fuit inter cardinales quod Sancti Petri ad Vincula esset papa)

[Celani, ii, 400]. To αποτέλεσμα ήταν αναμενόμενο και το κογκλάβιο ήταν άτυπο και σύντομο. Η πόρτα ήταν κλειστή, αλλά το παραθυράκι τής πόρτας (fenestrella della porta), μέσω που τού οποίου περνούσαν το φαγητό, είχε αφεθεί ανοιχτό και ανταλλάσσονταν συνεχώς συνομιλίες από εκείνους που βρίσκονταν στις δύο πλευρές. Οι καρδινάλιοι βγήκαν από το κογκλάβιο μετά τις 9 μ.μ., «με τον πάπα εκλεγμένο». Villari, Dispacci, ii, 273-74, Sanudo, Diarii, v, 250, Priuli, ii, 314-15. Πρβλ. Sigismondo de’ Conti, ii, 296-97 και το Lettere cardinalium de electione concordi Julii pape Secundi με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1501 στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλο 146, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και φύλλο 147.

[←53]

Villari, Dispacci, ii, 275, Sanudo, Diarii, v, 250. Ο Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, ΙΙI, 298-304 και επιμ. Celani, ii, 400-10 καταγράφει τις ψήφους τριανταοκτώ καρδιναλίων και τα ονόματα των κογκλαβιστών (conclavistae). Το κείμενο στον Thuasne [ΙΙΙ, 299] παραλείπει την ψήφο τού Ζωρζ ντ’ Αμπουάζ υπέρ τού Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε, παρέχοντας μόνο αναφορές για τούς Καράφα και Κόστα (Neapolitanus et Ulixbonensis). Ο Sigismondo de’ Conti, ii, 294-96 και πρβλ. τις σημειώσεις τού επιμελητή, σελ. 325-29 παρέχει επίσης τον κατάλογο των τριανταοκτώ καρδιναλίων που εισήλθαν στο κογκλάβιο στις 31 Οκτωβρίου. Τα νέα τής εκλογής τού Ιουλίου Β΄ έφτασαν στη Βενετία κατά τη νύχτα τής 2ας Νοεμβρίου και στις 3 τού μηνός η Γερουσία έγραψε στον νέο πάπα για τη δική τους «απέραντη χαρά και ευτυχία» (gaudium et immensa leticia) [Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 124 (136) και πρβλ. φύλλα 130-131 (142-143) και σημειώστε Priuli, Diarii, ii, 318-19]. Aρκετά ενδιαφέροντα έγγραφα διασώζονται στο Arch. Segr. Vaticano, ανάμεσα στα Instrumenta Miscellanea, για την ικανοποίηση που ένιωσαν οι πολίτες τής Σαβόνα με την εκλογή τού συμπολίτη τους ως πάπα [στο ίδιο, αριθ. 7797, 7799-7800, 7802B και αλλού]. Μετά την εκλογή ο Ιούλιος παραχώρησε στον ντ’ Αμπουάζ σχεδόν απεριόριστο έλεγχο επί τής γαλλικής Εκκλησίας [Augustin Renaudet, Préréforme et humanisme à Paris (1916), Παρίσι, 1953, σελ. 357 και εξής].

[←54]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1503, αριθ. 2-9, ιδιαίτερα αριθ. 6, τομ. xx (1694), σελ. 1-3 και πρβλ. Thuasne, ΙΙΙ, 295-98, σημείωση, Pastor, Hist. Popes, vi, 211 και Gesch. d. Päpste, iii-2, 681-82. Για τη διομολόγηση (capitula) που υπέγραψαν οι καρδινάλιοι και για τον τύπο όρκου (forma iuramenti) που θα αναλάμβανε εκείνος που θα εκλεγόταν πάπας, βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, τομ. 56, φύλλα 487-506, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←55]

Sanudo, Diarii, v, 200 και πρβλ. Gabriele Pepe, La Politica dei Borgia, Νάπολη, 1945, σελ. 263 και εξής.

[←56]

P. Villari, Dispacci di Antonio Giustinian, ii (Φλωρεντία, 1876), 279, έγγραφο με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1503:

«…γιατί αυτό είναι δικό μας αξίωμα, γιατί είναι η δική μας επαρχία (της Ρομάνια), άμεσα ή έμμεσα, γιατί όποιος την κατέχει, μπορεί να την κρατά μόνο ως εκπρόσωπος ή υποτελής τής Εκκλησίας»

(… perchè è officio nostro questo, per esser quelle terre nostre (di Romagna) mediate vel immediate, perchè chi le tien, le tengono in vicariato e feudo della Chiesa).

Για πλήρη βιβλιογραφία παλαιότερων εργασιών σχετικών με τον Ιούλιο Β΄, βλέπε την έκδοση Enrico Celani τού Ημερολογίου (Liber notarum (ή Diarium) τού Johann Burchard (Burcrkard) [στο RISS, xxxii, μέρος 1 (τομ. II), πανομοιότυπα 10-11, Τσιττά ντι Καστέλλο, 1913, σελ. 410-11, σημείωση]. Για τα εδώ ζητήματα βλέπε ιδιαίτερα Antonio Bonardi, “Venezia e Cesare Borgia”, Nuovo Archivio veneto, σειρά 3, xx (1910), 381-433 και Giovanni Soranzo, “Il Clima storico della politica veneziana in Romagna e nelle Marche nel 1503 (Agosto-Dicembre)”, Studi Romagnoli, v (1954), 513-45, ιδιαίτερα σελ. 530 και εξής.

[←57]

Villari, Dispacci, ii, 278, 281 και πρβλ. σελ. 286-87. Η εχθρότητα τού πάπα για τον Τσέζαρε ήταν σαφής για τον Τζουστινιάν [στο ίδιο, ii, 294-95, 296, 297, 301].

[←58]

Villari, Dispacci, ii, 283 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 127-128 (139-140), επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας προς τον Τζουστινιάν με ημερομηνία 8 Νοεμβρίου 1503. Προφανώς στις 2 Νοεμβρίου (1503) ο Τσέζαρε είχε μεταφέρει την κατοικία του από το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο στο παλάτι τού Βατικανού. Ο Μπούρχαρτ γνώριζε για τη μετακόμιση την επόμενη μέρα, σημειώνοντας ότι παραχωρήθηκαν στον Τσέζαρε εννέα δωμάτια πάνω από την Αίθουσα Ακροάσεων (Αudienza) [Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 304 και επιμ. Celani, ii, 411, για το οποίο πρβλ. Woodward, Cesare Borgia, σελ. 343, 459].

[←59]

Πρβλ. Villari, Dispacci, ΙΙ, 285, 288 και εξής, 292-94, 297-300, 305-6, 307 και εξής και Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 132-133 (144-145), 137 και εξής (149 και εξής).

[←60]

Πρβλ. Priuli, ii, 312-13 για την κίνηση των Ενετών στη Ρομάνια, που στενοχωρούσε τον Priuli:

«Γιατί αυτός ήταν ο λόγος τής καταστροφής τής ενετικής αυτοκρατορίας, που προκλήθηκε εξ ολοκλήρου από την προσβλητική φιλοδοξία, όπως και σε αυτά τα βιβλία μας (που έχουν ζωή) είναι όλα σημειωμένα: … έχοντας κάνει ειρήνη με τον άρχοντα Τούρκο, κανένας Ιταλός άρχοντας δεν μπορούσε να κάνει κακό σε αυτούς [δηλαδή στους Ενετούς πατέρες], και έχουν όλοι επιθυμήσει να εισέλθουν στον πόλεμο και στις ενοχλήσεις τού πολέμου … , χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τη σεβάσμια σύνεση των Ενετών πατέρων, ότι μόλις αρχίσουν να αποκτούν κράτος στην Ιταλία, ολόκληρη η χριστιανοσύνη θα είναι εναντίον τους, γιατί δεν θα δέχονται να τούς δουν να ξεπροβάλλουν μπροστά…»,

(perchè fu cauxa dela ruina delo imperio Venetto cauxato tutto per questa maledicta ambitione, come in questi nostri libri (avendo vita) sarà notato il tutto:… avendo facto la pace cum il sig. Turcho, niuno potentato italianno li [li padri Venetti] potesse nocere, et volevanno al tuto intrare sopra le guere et fastidii bellici…, et non considerando cum la prudentia canuta deli padri veneti che subito che principiaranno aquistar stato in Ittallia, tuta la Chnstianitàde li sarà contra, perchè non voranno vederli spontar avantti…),

που γράφτηκε προφανώς πολύ μετά τον Οκτώβριο τού 1503.

[←61]

Villari, Dispacci, ii, 295. Μάλιστα ο Ιούλιος ανέβαλε την ημερομηνία τής στέψης του περισσότερες από μία φορά [Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 304-5 και επιμ. Celani, ii, 413].

[←62]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 308 και επιμ. Celani, ii, 413-14. Aπό τυπογραφικό λάθος η ημερομηνία τής στέψης παρέχεται ως 28 Νοεμβρίου στο Pastor, Hist. Popes, vi, 233, αλλά σωστά στο Gesch. d. Päpste, iii-2 (1924, ανατυπ. 1956), 702.

[←63]

Πρβλ. F. Guicciardini, Storie fiorentine, επιμ. R. Palmarocchi (1931), xxiv, σελ. 266-67 για τη δημοφιλία τού Τσέζαρε στη Ρομάνια.

[←64]

Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 133 (145).

[←65]

Βλέπε Τόμο IΙ, σελ. 533.

[←66]

Priuli, Diarii, ii, 317-18, 337-38, 339, 340-41, 342. Βλέπε Sanudo, v, 454 για την επιστολή τού Βαγιαζήτ στις 6 Οκτωβρίου 1503 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 272-73, 1039-40, 1054-55.

[←67]

Priuli, Diarii, ii, 343-45, 347, 348, 349.

[←68]

Στην πρώτη εκστρατεία του ο Τσέζαρε Βοργίας είχε πάρει από τούς Ριάριο την Ίμολα (στις 27 Νοεμβρίου 1499) και το Φορλί (12 Ιανουαρίου 1500), ενώ στη δεύτερη εκστρατεία του είχε αποκτήσει το Ρίμινι από τον Παντόλφο Μαλατέστα (10 Οκτωβρίου 1500), το Πέζαρο από τον πρώην γαμπρό του Τζιοβάννι Σφόρτσα (15-23 Οκτωβρίου 1500), τη Φαέντσα από τον νεαρό Αστόρρε Μανφρέντι (25-26 Απριλίου 1501) και το Πιομπίνο από τούς Αππιάνι (2 Σεπτεμβρίου 1501). Τον Ιούνιο τού 1502 το πτώμα τού Αστόρρε Μανφρέντι βρέθηκε στον Τίβερη. Ήταν φυλακισμένος για ένα χρόνο στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο.

Οι Ιταλοί είχαν κάθε λόγο να απορούν για την εξαιρετική τύχη τού Τσέζαρε, όταν στην τρίτη εκστρατεία του άρπαξε το Ουρμπίνο με μεγάλη προδοσία (in gran tradimento) από τον Γκουϊντομπάλντο ντα Μοντεφέλτρο (στις 21 Ιουνίου 1502). Στη συνέχεια ανέλαβε την κατοχή τού Καμερίνο από τον ηλικιωμένο Τζούλιο Τσέζαρε Βαράνο (21 Ιουλίου 1502), τής Σινιγκάλια από τούς ντέλλα Ρόβερε (26-31 Δεκεμβρίου 1502) και τής Τσιττά ντι Καστέλλο από την οικογένεια τού Βιτελλότσο Βιτέλλι (2 Ιανουαρίου 1503), τον οποίο θανάτωσε τις πρώτες πρωινές ώρες τής 1^ης Ιανουαρίου μετά το «στρατήγημα τής Sinigaglia» (σήμερα Senigallia), όπου ο Βιτέλλι και άλλα μέλη τής παράταξης Ορσίνι είχαν συλληφθεί στο σπίτι τού Μπερναρντίνο Κουανάρι από την Πάρμα, εκεί που βρίσκεται τώρα το δημοτικό σχολείο «Giovanni Pascoli». Ο Τσέζαρε εξασφάλισε εύκολα την Περούτζια από τον Τζιανπάολο Μπαλιόνι (6 Ιανουαρίου 1503), ο οποίος ήταν πολύ προσεκτικός για να ξεγελαστεί με το στρατήγημα, καθώς και (για λίγο) τη Σιένα από τον Παντόλφο Πετρούτσι, που εξαναγκάστηκε σε εξορία από τούς συμπολίτες του (28-30 Ιανουαρίου 1503). Από τον Ιανουάριο τού 1503 ο Τσέζαρε υποστήριζε, με κάποιες επιφυλάξεις, τα σχέδια τού Αλέξανδρου ΣΤ’ να καταστρέψει τούς Ορσίνι. O Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 237 και επιμ. Celani, ii, 351 καταγράφει το παράπονο τού πάπα για την απροθυμία τού Τσέζαρε να προχωρήσει εναντίον των Ορσίνι. Γενικά οι λεπτομέρειες αυτών των τριών εκστρατειών, των «επιχειρήσεων στη Ρομάνια» (impresi di Romagna) αποτελούν τις πιο γνωστές πτυχές τής σταδιοδρομίας τού Τσέζαρε και έχουν τύχει μεγάλης προσοχής από τούς βιογράφους του. Πρβλ. γενικά Wm. H. Woodward, Cesare Borgia, Λονδίνο, 1913, σελ. 149-292.

[←69]

Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 132 (144), έγγραφο με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου 1503 και πρβλ. φύλλα 133 και εξής. Villari, Dispacci, ii, 305, 307, Sanudo, Diarii, v, 250 και εξής, 257-58, 261, 267, 270, 283-84, κλπ., Priuli, ii, 314, 315, 316-17, 318, 319, 320-23, 326.

[←70]

Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλα 129-130 (141-142), 137 (149), 144 (156). Riccardo Predelli (και P. Bosmin), I Libri Commemoriali della republica di Venezia: Regesti (1293-1787), 8 τόμοι, Βενετία, 1876-1914, v (1903), βιβλίο xix, αριθ. 31-32, 44, σελ. 70, 72. Sanudo, Diarii, v, 244-45, 276, 278, 311-12, κλπ., 539-40, 604 και εξής. κλπ.. Priuli, ii, 322-23, 326, Villari, Dispacci, ii, 310-11, 314, 317, Samuele Romanin, Storia documentata di Venezia, 10 τόμοι, Βενετία, 1853-1863, v, 164-65, ανατυπ. Βενετία, 1972-75, v, 118-19, Federico Seneca, Venezia e Papa Giulio II, Πάδουα, 1962, σελ. 23-25. Για το υπόβαθρο και την κοινωνική θέση των παλαιών οικογενειών τής Ρομάνια πρβλ. Bonardi, “Venezia e Cesare Borgia”, σελ. 384 και εξής, 409-12. Αναμορφώνοντας τούς δέκα τόμους τού Romanin (το 1972-75), η Libreria Filippi Editore τής Βενετίας έχει αλλάξει εντελώς τη σελιδοποίηση.

[←71]

Villari, Dispacci, ii, 302, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 306-7 και επιμ. Celani, ii, 413, Sen. Secreta, Reg. 39, φύλλο 135 (147).

[←72]

Villari, Dispacci, ii, 307-8, 315-16, 318, 323, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 310 και επιμ. Celani, ii, 415.

[←73]

Πρβλ. Villari, Dispacci, ii, 364, Seneca, Venezia e Papa Giulio, ii, σελ. 41-42.

[←74]

Villari, Dispacci, ii, 438, 440. O Τζουστινιάν ανέφερε στην ενετική κυβέρνηση κάθε γεγονός και φήμη που μπορούσε να μάθει όσον αφορά τον Τσέζαρε. Πρβλ. στο ίδιο, iii, 5, 15 και εξής, 25-26, 27 και εξής, 39- 40 και εξής, 49-50, 58, 62 και εξής]: «Αυτές οι υποθέσεις τού Βαλεντίνο είνει πιο περίπλοκες κι από τον λαβύρινθο…» (Queste cosse del Valentino sono più intricate ch’ el laberinto…) [στο ίδιο, iii, 29]. Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 332 και επιμ. Celani, ii, 433. Για το μοιραίο δείπνο στον κήπο τού καρδινάλιου Καστελλέζι βλέπε Τόμο II, σελ. 540, σημείωση 144.

[←75]

Villari, Dispacci, iii, 69-73, 79-80 και παραρτ. αριθ. II, σελ. 509 και εξής, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 350 και επιμ. Celani, ii, 448, Sanudo, Diarii, vi, 15, 16, 21.

[←76]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 213-44 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 710-11.

[←77]

Villari, Dispacci, iii, 125-28, 517-19. Τη σύλληψη τού Τσέζαρε διέταξε ο Γκονσάλβο ντε Κόρδοβα στις 27 Mαΐου (1504). Παρ’ όλ’ αυτά ο Γκονσάλβο προφανώς επιθυμούσε να βοηθήσει τον Τσέζαρε εναντίον τού Τζάκοπο Δ’ ντ’ Αππιάνο, άρχοντα τού Πιομπίνο, που ήταν αντι-Ισπανός, μέχρι τη στιγμή που ο Τσέζαρε προσπάθησε να δελεάσει το γερμανικό πεζικό τού Γκονσάλβο [στο ίδιο, iii, 140-41]. Πρβλ. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 357 και επιμ. Celani, ii, 453, Priuli, Diarii, ii, 343, 345, 350, που προσδιορίζει ως φυλακή τού Τσέζαρε το Καστέλ ντελλ’ Ουόβο στη Νάπολη. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1504, αριθ. 11-13, τομ. xx (1694), σελ. 10-11.

[←78]

Villari, Dispacci, iii, 207, 268, Sanudo, Diarii, vi, 52, 55, 65.

[←79]

Sanudo, Diarii, vi, 83, 212. Πρβλ. Priuli, ii, 356, 358.

[←80]

Sanudo, Diarii, vi, 443.

[←81]

Abel Desjardins (και Giuseppe Canestrini), Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (Παρίσι, 1861), 190- 91, 193, 194. Sanudo, Diarii, vi, 506 και για τις λεπτομέρειες τής ριψοκίνδυνης και γεμάτης γεγονότα απόδρασης τού Τσέζαρε Βοργία στην Παμπλόνα, όπου δεν έφτασε μέχρι τις 3 Δεκεμβρίου (1506), βλέπε Gustavo Sacerdote, Cesare Borgia, Μιλάνο, 1950, σελ. 771-76, 804.

[←82]

Μaria Bellonci, Lucretia Borgia (1939, ανατυπ. Βερόνα, 1960), σελ. 382-83, Sacerdote, Cesare Borgia (1950), σελ. 783-90 και βλέπε γενικά Woodward, Cesare Borgia, σελ. 313-74, 389. Η αγγλική μετάφραση τού Pastor, Hist. Popes, vi, 245 δίνει την ημερομηνία τού θανάτου τού Τσέζαρε εσφαλμένα ως 12 Μαΐου αλλά παρέχεται σωστά στο Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 712.

[←83]

Για το γενικό υπόβαθρο βλέπε τη σημαντική μονογραφία τού Jaime Vicens Vives, El príncipe don Fernando (el Católico) rey de Sicilia, Σαραγόσσα: Institution «Fernando el Catolico», 1949 και τη λεπτομερή εργασία τού Baron de Terrateig, Política en Italia del Rey Católico (1507-1516): Correspondencia inédita con el embajador (Don Jeronimo de) Vich, I (Μαδρίτη, 1963), 35 και εξής.

[←84]

Villari, Dispacci, ii, 285, 286, 288, 292, 303, 314-15, 319.

[←85]

Στρατηγική, στρατιωτικός εξοπλισμός, τακτικές και παρόμοια σκιαγραφούνται συνοπικά στο δοκίμιο τού F. L. Taylor, The Art of War in Italy, 1494-1529, Καίμπριτζ, 1921. Για εκτίμηση τού ρόλου που έπαιξε ο Γκονζάλβο ντε Κόρντοβα στη στρατιωτική ιστορία τού 16^ου αιώνα βλέπε Piero Pieri, “Gonsalvo di Cordova e le origini del moderno esercito spagnolo”, στο Fernando el Catolico e Italia, Σαραγόσσα, 1954, σελ. 209-25 (V Congreso de historia de la Corona de Aragon, Σαραγόσσα, Οκτώβριος 1952, Estudios, iii).

[←86]

Για περιγραφές συγχρόνων πρβλ. Sigismondo de’ Conti, ii, 297-323, Sanudo, Diarii, v, 661, 666, 695-96, 697 και εξής, 711- 12, 845, Priuli, ii, 312, 315-16, 320, 328, 330-33, 337 και βλέπε ιδιαίτερα Piero Pieri, “La Guerra franco-spagnuola nel Mezzogiorno (1502-1503)”, Arch. stor. per le provincie napoletane, n.s.. xxxiii (1952), 21-69, που ασχολείται εκτεταμένα με στρατιωτικές λεπτομέρειες και παρέχει αναφορές στις κύριες πηγές, καθώς και Pieri, Il Rinascimento e la crisi militare italiana, Τορίνο, 1952, σελ. 401-31.

[←87]

Jean d’ Auton, Chroniques de Louis XII, επιμ. R. de Maulde la Claviere, iii (Παρίσι, 1893), 291-305. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 325-26 και επιμ. Celani, ii, 427-28, όπου δύο επιστολές για τη μάχη τού Γκαριλιάνο τού Πρόσπερο Κολόννα προς τον ανηψιό του Μαρκ Αντόνιο, με ημερομηνία 30-31 Δεκεμβρίου (1503), ανατυπώνονται χωρίς αναγνώριση στο Villari, Dispacci, ii, παραρτ. αριθ. XI, σελ. 485-87 και πρβλ. σελ. 371-74, 376-77, 379, 392. O Sanudo, Diarii, v, 697 700, παρέχει επιστολή τού Μπαρτολομμέο ντ’ Αλβιάνο προς τον αδελφό του Μπερναρντίνο, γραμμένη στη Γκαέτα στις 2-4 Ιανουαρίου 1504, στην οποία (αν και γεμάτος επαίνους για τον Γκονζάλβο ντε Κόρντοβα) ο Μπαρτολομμέο πιστώνει στον εαυτό του το μεγαλύτερο μερίδιο για την ισπανική νίκη. Ο Μπαρτολομμέο δεν μεγαλοποιεί τη σημασία τού ρόλου που έπαιξε ο ίδιος και σύμφωνα με τον καρδινάλιο Ζωρζ ντ Αμπουάζ, «ο Μπαρτολομμέο (ντ’ Αλβιάνο) ήταν εκείνος που πήρε το βασίλειο» (Bartolommeo fu quello che ci tolse il Regno) [Desjardins και Canestrini, Negociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii( 1861), 119]. Η γαλλική ήττα μαθεύτηκε σε όλη τη Ρώμη στις 31 Δεκεμβρίου [Villari, Dispacci, ii, 367-68].

[←88]

Σε επιστολή στις 2-4 Ιανουαρίου 1504 προς τον αδελφό του Μπερναρντίνο ντ’ Αλβιάνο [Sanudo, Diarii, v, 699]. Για την ανάληψη υπηρεσίας από τον Μπαρτολομμέο με τούς Ισπανούς βλέπε Villari, Dispacci, ii, παραρτ. αριθ. vii, σελ. 471-75. Όπως σημειώθηκε πιο πάνω, ο λόγος για τον Μπαρτολομμέο ήταν η έχθρα του προς τον Τσέζαρε Βοργία, που είχε πάει με τούς Γάλλους.

[←89]

Πρβλ. F. Seneca, Venezia e Papa Giulio II (1962), σελ. 11-12, 15. Αφού η πρόταση είχε γίνει ιδιαίτερα από τον Αλέξανδρο ΣΤ’, οι Ενετοί είχαν καλούς λόγους να την απορρίπτουν.

[←90]

Villari, Dispacci, ii, 324-25 και πρβλ. σελ. 327-38, 333 και εξής, κλπ., 479 και εξής. Αν και ο Μαξιμιλιανός μισούσε τούς Γάλλους (σύμφωνα με τον Rinaldi), στις 12 Δεκεμβρίου (1503) ο Τζουστινιάν έμαθε ότι συζητιόταν συμφωνία μεταξύ Μαξιμιλιανού και Λουδοβίκου ΙΒ΄, η οποία θα ήταν πολύ καταστροφική για τη Βενετία [Dispacci, ii, 336-37]. Βέβαια ο Ιούλιος Β΄ θεωρούσε απίθανη μια τέτοια συμφωνία. Δέκα μέρες αργότερα ο Τζουστινιάν έμαθε ότι ο πάπας προσπαθούσε ο ίδιος να εξασφαλίσει τη βοήθεια τού Μαξιμιλιανού για την ανάκτηση τής Ρομάνια [στο ίδιο, ii, 355 και πρβλ. σελ. 387-88, 432]. Τη μέρα των Χριστουγέννων (1503) υπήρχαν φήμες στη Ρώμη για γαλλο-ισπανική ειρήνη, με την οποία ο Φερράντε, ο γιος τού αποκληρωμένου βασιλιά Φεντερίγκο, θα έπαιρνε τη Νάπολη [ii, 359], αλλά υπήρχαν πάρα πολλές δυσκολίες ενόψει για γρήγορη τακτοποίηση [ii, 404]. Στα τέλη Φεβρουαρίου 1504 έφτασαν στη Ρώμη νέα εκεχειρίας μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας [II, 445 και εξής], που ερμηνευόταν ως εχθρική προς τη Βενετία [ii, 449 και πρβλ. τομ, iii, σελ. 2, 4, 6-7 και εξής, 20-21, 26, 47, κλπ.]. Όμως ο Φερδινάνδος ο Καθολικός ήταν αθεράπευτα καχύποπτος με τούς Γάλλους και προειδοποίησε τον Γκονζάλβο ντε Κόρδοβα να κρατά το μπαρούτι του στεγνό [iii, 22]. Ο Φερδινάνδος φοβόταν μια γαλλο-γερμανική συμμαχία που θα στρεφόταν εναντίον τού ίδιου, η οποία αναμφίβολα θα ήταν επίσης αντι-ενετική και θα οδηγούσε έτσι σε προσέγγιση Βενετίας και Ισπανίας [iii, 20-21, 46-48, 54-57, 107 και εξής, 120-21, κλπ.]. Οι Ναπολιτάνοι είχαν γρήγορα ξεμαγευτεί με την ισπανική εξουσία [iii, 168-69, 344]. Ο Φεντερίγκο ντ’ Αραγκόνα, κάποτε βασιλιάς τής Νάπολης, πέθανε στη Μπλουά στη Γαλλία στις 9-10 Νοεμβρίου 1504 [Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 371 και επιμ. Celani, ii, 464. Villari, Dispacci, iii, 313]. O Sanudo, Diarii, vi, 106 καταγράφει τη μέρα θανάτου του ως 15 Οκτωβρίου. Πρβλ. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 71-72.

[←91]

Πρβλ. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 26-28, 32-34.

[←92]

Villari, Dispacci, ii, 425-26, περίληψη τής επιστολής. Sanudo, Diarii, v, 838-39, περίληψη τής ίδιας επιστολής:

«…είπε (ο καρδινάλιος τής Λισαβώνας) ότι πολλοί έλεγαν ότι μιμείται τη Σινιορία, που έχει κάνει ειρήνη με τον Τούρκο, επειδή είναι κληρονόμος τού Αγίου Πέτρου και ότι σε κάθε θάνατο πάπα κάνει κάτι στην Εκκλησία»

(… disse che molti emuli diceva la Signoria aver fato pace col Turco per esser herede di San Piero, e a ogni morte di papa toria qualcossa a la Chiesia…).

Σε σημείωμα τής 10^ης Ιανουαρίου 1504, ο πάπας είχε επίσημα και άμεσα ζητήσει από τον δόγη την επιστροφή τής Φαέντσα και τού Ρίμινι [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1504, αριθ. 1, τομ. xx (1694), σελ. 8-9, Pastor, Hist. Popes, vi, 253 και Gesch. d. Päpste, iii- 2 (ανατυπ. 1956), 717-18].

[←93]

Villari, Dispacci, ii, 430. O καρδινάλιος Ριάριο βιαζόταν να ανακτήσει την Ίμολα και το Φορλί για τούς ανηψιούς του Οτταβιάνο και Γκαλεάτσο Ριάριο, γιους τού εκλιπόντος κόμη Τζιρολάμο και τής Κατερίνα Σφόρτσα [στο ίδιο, ii, 188, 205, 211-12], αλλά τον Ιούλιο τού 1504 ένιωσε απαραίτητο να παραχωρήσει στον πάπα τα δικαιώματα των Ριάριο επί τής Ίμολα [iii, 182-83, 187, 189 90, 198-99].

[←94]

Villari, Dispacci, iii, 12, 13, Sanudo, Diarii, v, 972, 984 και πρβλ. Priuli, ii, 341.

[←95]

Villari, Dispacci, iii, 13, Sanudo, Diarii, v, 984, επιστολή με ημερομηνία 8 Μαρτίου 1504.

[←96]

Villari, Dispacci, iii, 17-18, Sanudo, Diarii, v, 1014: «Και πολλά πράγματα σε αυτή την αυλή [δηλαδή στην παπική κούρτη] λέγονται εναντίον τής Σινιορίας μας» (Et molte cosse in quella corte si dice contra la Signoria nostra). Την ίδια ώρα (στις 17 Μαρτίου 1504) ο πάπας πρόσφερε το χρυσό ρόδο στη Δημοκρατία τής Γένουας, επειδή Γενουάτες απεσταλμένοι είχαν διακηρύξει ότι οι συμπατριώτες τους ήσαν «έτοιμοι να εκστρατεύσουν εναντίον των Τούρκων» [Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 342 και επιμ. Celani, ii, 441].

[←97]

Sanudo, Diarii, v, 1002-3 και πρβλ. στο ίδιο, τομ. vi, στήλες 9, 15, 38, 44.

[←98]

Priuli, Diarii, ii, 337-38, 339, 342, 347.

[←99]

Sanudo, Diarii, v, 1003-4, 1007-8 και τομ. vi, στήλη 43.

[←100]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 11-12 (25-26), έγγραφο με ημερομηνία 15 Απριλίου 1504 και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 31-32 (45-46). Ο Νέγκρο πέθανε κατά την αποστολή του [στο ίδιο, φύλλο 55 (70), έγγραφο με ημερομηνία 21 Οκτωβρίου 1504]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, v, 48-49 και Priuli, ii, 340, 350.

[←101]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 8-15 (22-29), έγγραφα με ημερομηνία από 2 έως 27 Απριλίου 1504. Υπήρχε συνήθως κάποια εχθρική συνάντηση στη θάλασσα, κάποια πειρατική πράξη ή κάποια μεθοριακή διαφωνία, που έπρεπε να τακτοποιήσουν οι Ενετοί με τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλα 26-29, 35-36, 37-38, 39, 41 και εξής, 48 και εξής, 55 και εξής, 59-60 και αλλού, με αρχική αρίθμηση και πρβλ. Priuli, Diarii, ii, 344-45, 346, 347, 349, 351, 354, 355-56, 359-60, 361].

[←102]

Villari, Dispacci, iii, 108, όχι στο Sanudo, Diarii, vi. Αναφορές μερικών άλλων πρεσβευτών προς τις κυβερνήσεις τους όσον αφορά τη στάση τού Ιουλίου Β΄ απέναντι στη Βενετία υπάρχουν στον Pastor, Hist. Popes, vi, 247 και εξής και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 713 και εξής.

[←103]

Villari, Dispacci, iii, 135 και πρβλ. σελ. 354, 380-81, Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 48-49, 58. Όπως σημείωνε ο Priuli, Diarii, ii, 369 στις 6 Μαρτίου 1505,

«ο ανώτατος ποντίφηκας Ιούλιος Β΄, έχοντας δοκιμάσει με το ενετικό κράτος πρώτα με καλά λόγια και ύστερα με πολλές εκκλήσεις και απειλές να πάρει τις πόλεις τής Ρομάνια, δηλαδή το Ρίμινι και τη Φαέντσα, που έπρεπε να επιστραφούν από το ενετικό κράτος, επειδή ήσαν εδάφη υπήκοα τής Ρωμαϊκής Εκκλησίας, και αφού ακόμη δοκίμασε τον βασιλιά των Ρωμαίων, τον εκλεγμένο αυτοκράτορα, καθώς και τον βασιλιά τής Γαλλίας και τον βασιλιά τής Ισπανίας, για να έχει τη δική τους βοήθεια στην ανάκτηση των εν λόγω πολεων και ολόκληρης τής υπόλοιπης Ιταλίας, να πάρουν τα όπλα εναντίον τού ενετικού κράτους…» [τον Priuli δεν τον πείραζαν οι ατελείς φράσεις].

(Il summo pontefice Julio Secundo avendo tentato cum lo Dominio Venetto prima cum bone parole et postea cum cative et cum minaze assai per aver le citade de Romagna, zoè Rimanno (Rimini) et Faenza, indriedo dal stato veneto per esser terre subdicte ala Chiexia Romanna, et avendo ettiam tentato il Re di Romani, ellecto imperatore, et il Re di Franza et il Re di Spagna per aver il loro adiucto per conquistar et recuperar le dicte citade et tutto il resto dela Ittallia, a prendere le arme contra il statto venetto…)

H Σινιορία έλπιζε να διατηρήσει την ειρήνη με τον πάπα με μικρές εδαφικές και άλλες παραχωρήσεις [στο ίδιο, ii, 369-70, 371].

[←104]

Villari, Dispacci, iii, 196, όχι στο Sanudo, Diarii, vi.

[←105]

Πρβλ. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 34-38.

[←106]

Villari, Dispacci, iii, 204-5, 210, Priuli, Diarii, ii, 342-43, 353. Τότε (1503-1504) οι Πορτογάλοι είχαν επιβάλει πολύ επικερδή «ειρήνη» στον ονομαζόμενο βασιλιά τής Καλικούτ [Sanudo, Diarii, vi, 55-57], η οποία βοηθά να εξηγηθεί η ανησυχία των Αιγυπτίων ηγεμόνων. Πρβλ. στο ίδιο, vi, 68, 75-76, 87, 103, 239, 331, 363 και εξής, κλπ.. Ο Ενετός υποπρόξενος στην Αλεξάνδρεια ανέφερε ότι ο σουλτάνος ετοίμαζε στόλο εναντίον των Πορτογάλων εμπόρων [vi, 283]. Παρά τα πολλά εμπόδια που συναντησαν οι Πορτογάλοι στην Καλικούτ (Kozhikode), την πηγή τού «calico», έφτιαξαν περιουσίες εξάγοντας μπαχαρικά από εκεί και από το Cochin, προς τεράστια απελπισία (la grandissima malenchonia et fastidio) των Ενετών, για το οποίο σημειώστε Priuli, ii, 305-7, 324, 335, 340, 351-53, 357-58, 363-64, 365-66, 385, 389, 418, 423-24, 427-28.

Οι Ενετοί, που δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν την Ινδία, ήθελαν να πάρει τα όπλα ο σουλτάνος τής Αιγύπτου εναντίον των Πορτογάλων, για να διακόψει την άμεση διέλευσή τους προς Καλικούτ. Η ενετική κυβέρνηση ενθάρρυνε τον σουλτάνο να προχωρήσει εναντίον των Πορτογάλων, αλλά αδρανούσε να τον βοηθήσει, γιατί ενώ η Σινιορία ήθελε να ελέγξει το πορτογαλικό εμπόριο με την Ανατολή, κανένας Ενετός δεν ήθελε να ενισχύσει τη στρατιωτική ισχύ των Μαμελούκων, για το οποίο βλέπε Rinaldo Fulin, “Il Canale di Suez e la Republica di Venezia (MDIV)”, Archivio veneto, ii (1871), 175-213, ιδιαίτερα σελ. 183 και εξής με αριθμό σημαντικών εγγράφων.

Στην Ισπανία είχαν ζητηθεί προσηλυτισμοί μουσουλμάνων στον χριστιανισμό (εκτός αν αυτοί προτιμούσαν να εγκαταλείψουν την περιουσία τους και να φύγουν από τη χώρα) ως συνέπεια βασιλικού διατάγματος τού 1501, το οποίο, όπως θα σημειώσουμε πάλι, είχε οδηγήσει σε έκκληση των Μορίσκος προς τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄, καθώς και προς τον αλ-Ασράφ Κανσούχ αλ-Γκούρι, τον σουλτάνο τής Αιγύπτου. Bλέπε James T. Monroe, “A Curious Morisco Appeal to the Ottoman Empire”, Al Andalus, xxxi (Μαδρίτη και Γρανάδα, 1966), 281-303 και Charles-Martial de Witte, “Un Projet portugais de reconquete de la Terre-Sainte (1505-1507)”, στο Actas do Congresso Internacional de Historia dos Descobrimentos, τομ. V, μέρος I (Λισαβώνα, 1961), σελ. 444 και εξής.

[←107]

Priuli, Diarii, ii, 293-94 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 297, 303, 306-7.

[←108]

Sanudo, Diarii, v, 78, εγγραφή υπό την ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1503.

[←109]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, vi, 199 και εξής.

[←110]

Priuli, Diarii, ii, 335 και πρβλ. Sanudo, v, 823-24.

[←111]

Priuli, Diarii, ii, 372 73, 374 και πρβλ. Sanudo, vi, 136, 149, 154, 156-57, 158, 162, 170. Ο Κάλμπο είχε αποπλεύσει για την Αλεξάνδρεια από την Ίστρια τον Οκτώβριο τού 1504 [στο ίδιο, vi, 70] και κρατούσε τη Σινιορία ενήμερη με επιστολές για το Αιγυπτιακό «μπλέξιμο» (garbuglio) [στήλη 140].

Θυμωμένος για τη χωρίς άδεια αναχώρηση τού Κάλμπο από την Αλεξάνδρεια, ο σουλτάνος διέταξε τη σύλληψη όλων των Ενετών εμπόρων στην Αίγυπτο και τη Συρία. Φυλακίστηκαν στο Κάιρο, όπου η πανούκλα βρισκόταν σε έξαρση και δύο από αυτούς πέθαναν. Ύστερα τούς έβαλαν σε λιγότερο λοιμώδη φυλακή. Κατασχέθηκε η περιουσία τους, μέχρι να ικανοποιηθεί ο σουλτάνος ότι οι Ενετοί θα αγόραζαν το πιπέρι. Όμως σύντομα πέρασε ο φόβος ότι θα τούς καταδίκαζε σε θάνατο, επειδή ήθελε χρήματα. Στη Βενετία ήσαν βέβαιοι ότι το ζήτημα θα λυνόταν, «γιατί με τούς Μαυριτανούς όλα τα θέματα λύνονται με χρήματα» (perchè cum Mori se adaptava ogni chossa cum danari) [Priuli, ii, 378-79 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 381-82, 384-85, 401-2, 404-5, 408, 412, 417].

[←112]

Πρβλ. γενικά R. B. Serjeant, The Portuguese off the South Arabian Coast, Beirut, Lebanon, 1974, σελ. 13-36, 41-111, με μεταφρασμένα αποσπάσματα χρονικογράφων τη νότιας Αραβίας (Hadrami). Για περαιτέρω βιβλιογραφική καθοδήγηση και κάποιες πραγματικές υπογραμμίσεις σημασίας, σημειώστε Andrew C. Hess, “The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of the Oceanic Discoveries, 1453-1525”, American Historical Review, lxxv-7 (1970), 1892-1919, ιδιαίτερα σελ. 1907 και εξής.

[←113]

Louis de Mas Latrie, Traités de paix et de commerce et documents divers concernant les relations des chrétiens avec les Arabes de l’Afrique septentrionale au moyen âge, 2 τόμοι, Παρίσι, 1866, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, ii, 259-63.

[←114]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 109 (124), 111 (126), 112 και εξής (127 και εξής.), 185 (200). Sanudo, Diarii, vi, 198, 199 και εξής, 224, 246, 264-65, 267, 287, 296, 311, 316, 317, 321, Priuli, Diarii, ii, 381, 406-7, 408, 412. Ο φτωχός Σαγκουντίνο, «ο γραμματέας μας, που μέχρι εκείνη την ώρα δεν είχε καταλήξει σε κανένα συμπέρασμα» (secretario nostro, el qual fin quel hora non havia fato conclusion alcuna), πέθανε στο Κάιρο στις 28 Φεβρουαρίου 1506 [Sanudo, vi, 331].

[←115]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 112 και εξής (127 και εξής). Fulin, «Il Canale di Suez, Archivio veneto, ii (1871), 211-13. Arch. di Stato di Venezia, Ducali et Atti diplomatici b. 20 bis, αναφερόμενο στο Aspetti e momenti della diplomazia veneziana, Βενετία, 1982, αριθ. 56, σελ. 32. Για την προγενέστερη διπλωματική αποστολή τού Σαγκουντίνο στην Ισταμπούλ πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 52-54, σελ. 31. Ο Σαγκουντίνο ήταν ελληνικής καταγωγής και ήταν μάλλον γλωσσομαθής. Το έγγραφο τού δόγη για την αποστολή του ήταν ένα από τα 240 περίπου κείμενα, που παρουσιάστηκαν σε έκθεση κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1982 στα Αρχεία τού ενετικού κράτους.

[←116]

Sanudo, Diarii, vi, 283, εγγραφή με ημερομηνία 12 Ιανουαρίου, 1506 και πρβλ. Priuli, ii, 405.

[←117]

Priuli, Diarii, ii, 421-22.

[←118]

Priuli, Diarii, ii, 424-25, 429.

[←119]

Sanudo, Diarii, vi, 354, 356. Aπό την Κύπρο ο Ταγρί Μπέρντι πήγε στη Ρόδο, όπου κανόνισε τα λύτρα των μουσουλμάνων που είχαν συλληφθεί από τούς Ιππότες. Για την αποστολή του βλέπε το πολύτιμο άρθρο τού John Wansbrough, “A Mamluk Ambassador to Venice in 913/1507”, στο Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, xxvi-3 (1963), 503-30, με περιγραφή ολόκληρης τής σταδιοδρομίας τού Ταγρί Μπέρντι και τη σχετική βιβλιογραφία. Βλέπε επίσης γενικά Alfred Spont, «La France et l’ Egypte au debut du XVIe siecle», Revue de l’ Orient latin, I (1893, ανατυπ. 1964), 445-51 και W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au moyen-age, μεταφρ. Furcy Raynaud, 2 τόμοι, Λειψία, 1885-86, ανατυπ. 1923 και ανατυπ. Άμστερνταμ, 1967, ii, 535-45.

[←120]

Sanudo, Diarii, vi, 419-20, 430.

[←121]

Sanudo, Diarii, vi, 424-25, εγγραφή στις 20 Σεπτεμβρίου 1506. Για τις επιστολές βλέπε στο ίδιο, vii, 203-10, εγγραφές Νοεμβρίου 1507 και πρβλ. Wansbrough, “A Mamluk Ambassador to Venice in 913/1507”, σελ. 516. H πρώτη επιστολή είναι λάθος χρονολογημένη στις 4 Mαΐου (4 mazo 911) αντί για 4 Μαρτίου (marzo) 1506, ενώ η δεύτερη επιστολή, αρκετά παρόμοια με την πρώτη, έχει χάσει την ημερομηνία της. Αν ο Ταγρί Μπέρντι έφυγε από την Αλεξάνδρεια τον Απρίλιο, πιθανώς δεν μετέφερε επιστολές με ημερομηνία Μαΐου.

[←122]

Sanudo, Diarii, vi, 436, 437. Το Palazzo Nani, αποκαταστημένο και διακοσμημένο κατά τη διάρκεια τού ύστερου 16^ου αιώνα από τούς Jacopo Sansovino και Alessandro Vittoria, βρίσκεται στον αριθμό 960-61 τής Fondamenta Nani.

[←123]

Sanudo, Diarii, vi, 430, 458, 476, 485, 496, 515, 542 και VII, 24, 79, 85.

[←124]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 192-193 (207-208).

[←125]

Sanudo, Diarii, vi, 476, 496. Ο ντα Μόντε περίμενε προφανώς να εγκριθεί η επιστολή τού δόγη από τη Γερουσία (στις 20 Νοεμβρίου), γιατί απέπλευσε την επόμενη μέρα [στο ίδιο, στήλη 496]. Bλέπε επίσης Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xix, αριθ. 125-26, σελ. 90.

[←126]

Sanudo, Diarii, vii, 79, 214-15. Η αναφορά τού τελευταίου [στήλες 214-15], που εμφανίζεται στις εγγραφές Νοεμβρίου 1507, ανήκει στον Νοέμβριο τού 1506! Το λάθος θα μπορούσε να έχει προκύψει με διάφορους τρόπους, αλλά είναι οπωσδήποτε λάθος.

[←127]

Sanudo, Diarii, vii, 215-20, ιδιαίτερα στήλες 217 και εξής.

[←128]

Sanudo, Diarii, vii, 86, 121, 122 και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 155.

[←129]

Sanudo, Diarii, vii, 178, 182.

[←130]

Sanudo, Diarii, vii, 252-53 και πρβλ. την επιστολή τού σουλτάνου προς κάποιον Αντρέα Μποντιμιέρ, διοικητή των γαλερών Αλεξανδρείας (capetanio di le galie di Alexandria), με ημερομηνία Νοεμβρίου 1507, καθώς και τη σημείωση τού Sanudo ότι ο σουλτάνος δεν επικύρωσε τελικά και επίσημα τη συνθήκη μέχρι την 1^η Μαρτίου 1508 [στο ίδιο, στήλες 596-97]. Όμως υπήρχε ακόμη κάποια δυσκολία, γιατί σε εγγραφή στις 3 Αυγούστου (1508) ο Sanudo αναφέρεται σε επιστολή που είχε στείλει ο Μολίν από την Αλεξάνδρεια τον προηγούμενο Ιούνιο, που έγραφε ότι «είχε τακτοποιήσει το πρόβλημα με το πιπέρι και επαινεί τον Ταγρί Μπέρντι, που είχε κάνει καλή δουλειά» [στήλη 603].

[←131]

Wansbrough, “A Mamluk Ambassador to Venice”, σελ. 518-30, με κείμενο, μετάφραση, σχολιασμό και πανομοιότυπο τού εγγράφου, Sanudo, Diarii, vii, 220-24, Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xix, αριθ. 135, σελ. 92-93. Για την muda ως «περίοδο φόρτωσης» των ενετικών πλοίων και γαλερών σημειώστε F. C. Lane, “Fleets and Fairs”, Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 128 και εξής, ανατυπ. από Studi in onore di Annando Sapori, 2 τόμοι, Μιλάνο, 1957, 1, 651-63.

[←132]

Sanudo, Diarii, vii, 237, 408.

[←133]

Sanudo, Diarii, vii, 597.

[←134]

Sanudo, Diarii, xi, 75-77, εγγραφή στην ημερομηνία 10 Αυγούστου 1510: «… Kατά τη γνώμη του θα ήταν καλό να μη στείλουν γαλέρες» (…Per oppinion sua, è bon non mandar le galie).

Περίπου την εποχή που ο Μολίν έδινε την αναφορά του, τρεις γαλέρες επέστρεφαν στη Βενετία από την Αλεξάνδρεια. Οι έμποροι είχαν βρει «ελάχιστη ποσότητα» (pochissima quantitade) μπαχαρικών και πολύ ψηλές τιμές, με το πιπέρι στα 120 δουκάτα ανά φορτίο (sporta), παρά τη συνθήκη. Βλέπε Rinaldo Fulin. Diarii e diaristi veneziani (από το Archivio veneto, xxii-1), Βενετία, 1881, σελ. 209-10, από εγγραφές Αυγούστου και Σεπτεμβρίου 1510 στα Diarii τού Priuli, με νέα από τον Αντρέα Φόσκολο, τον βαΐλο στην Ισταμπούλ: ο σουλτάνος τής Αιγύπτου αναζητούσε πλοία, πολεμοφόδια και πυροβολικό από τούς Τούρκους, για να τα χρησιμοποιήσει εναντίον των Πορτογάλων, για το οποίο σημειώστε Sanudo, XI, 294 και πρβλ. στήλη 829.

[←135]

Fulin, Diarii e diaristi veneziani, σελ. X και εξής, 160.

[←136]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 172-173 (182-183), επιστολή τής Γερουσίας προς τον σουλτάνο τής Αιγύπτου με ημερομηνία 16 Δεκεμβρίου 1510.

[←137]

Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλα 91-92 (φύλλα 101-102).

[←138]

Sanudo, Diarii, xi, 394, 645, 674, 704 και πρβλ. Fulin, Diarii e diaristi veneziani, σελ. 210.

[←139]

Sanudo, Diarii, xi, 570-71, που παρέχει το κείμενο τής επιστολής τού ντ’ Αμπουάζ (και ως συνήθως θαυμάζει κανείς τη λατινική παιδεία τής καγκελλαρίας των Ιωαννιτών) και πρβλ. Priuli, Diarii, εγγραφή Οκτωβρίου 1510 στο Fulin, Diarii e diaristi veneziani, σελ. 212-13, που είχε διαβάσει την επιστολή τού ντ’ Αμπουάζ, αλλά λέει ότι ο στόλος των Μαμελούκων είχε «περίπου 23 σκάφη» (navilii zercha xxiii), όχι εικοσιπέντε.

[←140]

Sanudo, Diarii, xii, 621-30,

«μετάφραση των επιστολών τις οποίες ο άρχοντας σουλτάνος στέλνει στην ιερότατη μεγαλειότητά του, τον γαληνότατο άρχοντά μας Λουδοβίκο των Βαλώνων, άξιο βασιλιά τής Γαλλίας».

(translatione de la letera che lo signore soldano manda a la sacratissima maiestà del nostro serenissimo signore Lodovicho de Valoys,… re dignissimo de Franza.)

[←141]

Sanudo, Diarii, xi, 393-94, επιστολές στις 22 και 27 Αυγούστου 1510, από τον Μιάνι και τούς συμβούλους τής Κρήτης [450, 525 και ιδιαίτερα στήλη 705, επιστολή τού Αντόνιο Πέζαρο από την Άνδρο. Wm. Miller, Latins in the Levant, Λονδίνο, 1908, σελ. 619-20]. Ο δούκας Φραντσέσκο ετοίμασε επιστολή για τις αρχές, «ζητώντας συγνώμη για τον εν λόγω θάνατο (της συζύγου του), που τραυματίστηκε σε ένα παιχνίδι και είναι νεκρή» (scusando la morte predita, che lei medema, con uno cortelim zugando, si ferì et è morta) [Sanudo, xi, 394]. Oδηγήθηκε στον Χάνδακα τής Κρήτης τον Δεκέμβριο τού 1510 [στο ίδιο, xii, 22, 175], όπου πέθανε από κάποιο πυρετό στα τέλη Ιουλίου ή Αυγούστου 1511 [xii, 503].

[←142]

Sanudo, Diarii, xi, 450: «…για να ευχαριστήσει τη Σινιορία και το Κολλέγιο, που ήθελαν να τον στείλουν κυβερνήτη στη Νάξο, όπου είχε πεθάνει η αδελφή του από εκείνον τον δούκα, που ήταν τρελλός και δεν άξιζε να ζει» (…ringratiava la Signoria e il Colegio che l’ voleva mandar al governo di Nichosia (εκ παραδρομής αντί για Nixia, Νάξο), dove era stà morta sua sorella per quel ducha ch’ è mato e non degno di vita).

[←143]

Sanudo, Diarii, xi, 525, 748 και πρβλ. στο ίδιο, xii, 294.

[←144]

Sanudo, Diarii, xx, 354, εγγραφή στην ημερομηνία 3 Ιουλίου 1515, όταν πια ο Αντόνιο είχε επιστρέψει στη Βενετία από τη Νάξο, «όπου είχε μείνει τεσσεράμιση χρόνια» (è stà in anni 4 1/2) και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 356, 376.

[←145]

Sanudo, Diarii, xi, 394, 470, 477, 180, ιδιαίτερα 645-46, 674, 827-28.

[←146]

Sanudo, XI, 646, επιστολή με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1510, «…όλοι οι έμποροι βρίσκονται σε μεγάλο τρόμο» (…sì che tutti i merchadanti stanno in grandissimo spavento).

[←147]

Sanudo, Diarii, xii, 236-39. Για τη σύλληψη των Ενετών προξένων και εμπόρων βλέπε Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 31 και εξής (42 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία Ιουνίου 1511. Για περιγραφή τού σουλτάνου Κανσούχ αλ-Γκούρι βλέπε An Account of the Ottoman Conquest of Egypt in year A H. 922 (A.D. 1516),… from the third volume of the Arabic Chronicle of Muhammed ibn Ahmed ibn Iyas, an Eye-witness of the Scenes he Describes, μεταφρ. W. H. Salmon, Λονδίνο: The Royal Asiatic Society, 1921, σελ. 58 και εξής και Ibn Iyas, Journal d’ un bourgeois du Caire, μεταφρ. Gaston Wiet, 2 τόμοι, Ρέν και Παρίσι, 1955-60, ii, 84 και εξής.

O Πιέτρο Ζεν γεννήθηκε μεταξύ 1453 και 1458 και ήταν γιος τού γνωστού ταξιδιώτη Κατερίνο, τον οποίο είχε στείλει η Σινιορία σε πρεσβεία στον Ουζούν Χασάν το 1471-1472 [πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 9, περιοχή σημ. 159-164]. Ύστερα από τις δυσκολίες του στην Αίγυπτο, συνέχισε αξιοσημείωτη σταδιοδρομία στην υπηρεσία τής Δημοκρατίας, ιδιαίτερα ως υποβαΐλος και απεσταλμένος στην Πύλη. Πέθανε στα ογδόντα του στις 25 Ιουνίου 1539. Η Francesca Lucchetta έχει περιγράψει σε εξαιρετικό άρθρο [“L’ Affare Zen in Levante nel primo Qinquecento”, Studi veneziani, X (1968-69), 109-219] τον ρόλο τού Πιέτρο Ζεν στην επικίνδυνη ενετική εμπλοκή με τον σουλτάνο Κανσούχ αλ-Γκούρι, προσθέτοντας στις γνωστές πηγές παράρτημα εικοσιδύο κειμένων [στο ίδιο, σελ. 175 και εξής]. Σημειώστε επίσης Barbara von Palombini, Bündniswerben auslândiseher Mâehte um Persien (1453-1600), Βισμπάντεν, 1968, σελ. 43 και εξής (Kreiburger Islamstudien, I).

[←148]

Sanudo, Diarii, xii, 210-14.

[←149]

Sanudo, Diarii, xii, 308.

[←150]

Sanudo, Diarii, xi, 696, 826.

[←151]

Sanudo, Diarii, xii, 307-10, επιστολή γραμμένη στο Κάιρο στις 13 Μαΐου 1511 και απευθυνόμενη στον Πάολο Αντόνιο Μάνι, τον δούκα τού Χάνδακα. Ο Sanudo απέκτησε αντίγραφο τον Ιούλιο. Ο Καταλανός πρόξενος Παρέδες συχνά «μιλούσε πρόσωπο με πρόσωπο με τον άρχοντα σουλτάνο, χωρίς διερμηνέα, επειδή ξέρει πολύ καλά τουρκικά και αραβικά» [στο ίδιο, στήλη 213], δίνοντας εξωφρενικές υποσχέσεις, που δεν είχε κανένα δυνατό τρόπο να τις κρατήσει.

[←152]

Η επιστολή τής Γερουσίας, με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1511, υπάρχει στο Senatus Secreta, Reg. 44, φύλλα 31-32 (42-43). Η Γερουσία είχε ήδη στείλει διαμαρτυρία στον σουλτάνο στις 16 Δεκεμβρίου 1510 [Sen. Secreta, Reg. 43, φύλλο 173], για το οποίο βλέπε F. Lucchetta, “L’Affare Zen in Levante…”, σελ. 165-67, 169-71.

[←153]

Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλα 75-76 (86-87).

[←154]

Για την άλωση (και καταστροφή) τής Αλεξάνδρειας βλέπε Τόμο I, ιδιαίτερα σελ. 266 και εξής.

[←155]

Chas. Schefer (επιμ.), Le Voyage d’ Outremer (de Jean Thenaud)..., suivi de la Relation de l’ambassade de Domenico Trevisan auprès du soudan d’ Εgypte (1512), Παρίσι, 1884, ανατυπ. Γενεύη, 1971, σελ. 3-7 και εξής, 20-36, 42 και εξής, 70 και εξής, 83 και εξής, 96, 120.

[←156]

Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 57 και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 179-82, 214-15 για τον Τρεβιζάν.

[←157]

Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 59.

[←158]

Baron Ignaz de Testa, Recueil des traités de la Porte ottomane avec les puissance étrangères, I (Παρίσι, 1864), 22-26 Comte de Saint- Priest (1776-1778), Mémoires sur l’ambassade de France en Turquie…, Παρίσι, 1877, παραρτ. από C.S., σελ. 345-53, όπου το έγγραφο είναι λάθος χρονολογημένο 21 Σεπτεμβρίου [θεωρώ ότι ο C.S. υπεύθυνος για αυτόν τον τόμο είναι ο Chas. Schefer]. Heyd, Hist. du commerce du Levant, ΙΙ, 540.

[←159]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xv, 195 και για την αποτυχία τού λε Ρόυ πρβλ. στο ίδιο, στήλες 206, 207-8.

[←160]

Sanudo, Diarii, xiii, 248 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 359, 362.

[←161]

Ο Fulin. “Il Canale di Suez”, Arch. veneto, ii (1871), 190 παρέχει μέρος των οδηγιών προς τον Τρεβιζάν από το Συμβούλιο των Δέκα [Consiglio di Dieci, Misti, Reg. 34, φύλλο 121 (172)], τις οποίες ο L. de Mas Latrie, Traités de paix et de commerce, ii (1866, ανατυπ. 1965), 271-73 έχει δημοσιεύσει σε πληρέστερη μορφή και των οποίων ο R. H. Brodie έχει δημοσιεύσει περίληψη στο Letters and Papers, Foreign and Domestic, of… Henry VIII, Ι-1 (1920), αριθ. 1002, σελ. 498. Οι οδηγίες τής αποστολής τού Τρεβιζάν από το Συμβούλιο των Δέκα ήσαν μεταξύ των προς επίδειξη κειμένων στην έκθεση ιστορικών εγγράφων στα Αρχεία τής Βενετίας κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1982. Πρβλ. τον κατάλογο Aspetti e momenti della diplomazia veneziana, Βενετία, 1982, αριθ. 75, σελ. 37, όπου το έγγραφο είναι λάθος χρονολογημένο στις 30 Νοεμβρίου (1511).

[←162]

Sen. Secreta, Reg. 44, 92-94 (103-105). Ο Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 237-48 επίσης παρέχει κείμενο τής Γερουσίας για την αποστολή τού Τρεβιζάν με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1511 και πρβλ. Sanudo, xiii, 364. Η ενετική κατοχή τής Κύπρου, από την οποία ο σουλτάνος απαιτούσε φόρο υποτέλειας, αποτελούσε επίσης κύρια αιτία έριδας [Sanudo, Diarii, xv, 17-20, 199-200 και εξής. 264-66], ενώ για τα προβλήματα που προέκυπταν επειδή «ο σουλτάνος παραπονιόταν ότι δεν τού δινόταν ο φόρος υποτέλειας τής Κύπρου» (perchè i soldan se lamentava che i tributo di Cipri non li si dava), σημειώστε R. Fulin. Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. XVII-XVIII, με αποσπάσματα από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ μηνός Σεπτεμβρίου 1512. Για τις δυσκολίες που προκαλούσε ο σουλτάνος στους Ενετούς προξένους και εμπόρους στο Κάιρο και τη Δαμασκό πρβλ. Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au Temps de Machiavel, ii (1892), 33, σημείωση 3. Οι πρόξενοι ήσαν απλώς επικεφαλής ξένων εμπορικών αποικιών και δεν μπορούσαν να επικαλεστούν τη διπλωματική ασυλία των πρεσβευτών. Συχνά είχαν σοβαρές δυσκολίες στην Ανατολική Μεσόγειο. Βλέπε γενικά το ενδιαφέρον βιβλίο τού Donald F. Queller, The Office of Ambassador in the Middle Ages, Πρίνστον, 1967.

[←163]

Sanudo, Diarii, xiii, 404, 414, 415.

[←164]

N. Barozzi (επιμ.), Viaggio di D. Trevisan, ambasciatore veneto al gran Sultano del Cairo nell’ anno 1512, descritto da Zaccaria Pagani di Belluno, Βενετία, 1875 (σπάνιο βιβλίο, που δεν έχω δει), μεταφρ. Chas. Schefer, Le Voyage d’ Outremer (1884, ανατυπ. 1971), σελ. 147 και εξής.

[←165]

Sanudo, Diarii, xv, 193-208.

[←166]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, vii, 568, «…ενός εντονότατου σεισμού…» (… uno grandissimo terramoto …).

[←167]

Wansbrough, “A Mamluk Ambassador to Venice in 913/ 1507”, Bull. of the School of Oriental and African Studies, xxvi- 3 (1963), 513 και βλέπε ιδιαίτερα Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 170-80. Είναι ατυχές ότι ο Sanudo φαίνεται ότι απέκτησε αντίγραφα δύο μόνο από τις επιστολές τού Μαρκ’ Αντόνιο Τρεβιζάν προς τον αδελφό του Πιέτρο, γιατί οι δύο αυτές επιστολές είναι πλούσιες σε γραφικές λεπτομέρειες. Για παράδειγμα οι τοξότες τού πρεσβευτή ήσαν ντυμένοι «α λα γκρέκα με καφτάνια» (a la grecha con chafetani). Για το ταξίδι των Ενετών από την Αλεξάνδρεια προς τo Κάιρο βλέπε την επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο τον Ιούλιο τού 1512 [Sanudo, Diarii, xv, 193-95].

[←168]

Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 181-89. Δεδομένου ότι οι Ενετοί έμποροι στο Κάιρο πίστευαν ότι τα δώρα που είχε στείλει η Σινιορία δεν ανταποκρίνονταν στην περίπτωση, πρόσθεσαν πολλά σε αυτά. Στη συνέχεια οι πλούσιες αυτές προσφορές παρέλασαν μέσα από τούς δρόμους τής πόλης προς το Κάστρο, «και ήταν σαν να βλέπεις θρίαμβο» (che era un triumpho a veder) [επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο τον Ιούλιο τού 1512, στο Sanudo, Diarii, xv, 195-97, για την πρώτη ακρόαση τού Τρεβιζάν από τον σουλτάνο].

[←169]

Επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο τον Ιούλιο 1512, στο Sanudo, Diarii, xv, 197-99.

[←170]

Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 190-94.

[←171]

Επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο τον Ιούλιο 1512, στο Sanudo, Diarii, xv, 199-202 και πρβλ. Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 195-97.

[←172]

Επιστολή τού Μαρκ’ Αντόνιο στις 4 Σεπτεμβρίου 1512, στο Sanudo, Diarii, xv, 202-7. Η ακρόαση τού Τρεβιζάν από τον σουλτάνο στις 26 Ιουλίου ήταν η έβδομη και τελευταία του [Schefer, Le Voyage d’ Outremer, σελ. 205-6].

[←173]

Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xix, αριθ. 244, 248, σελ. 120-21.

[←174]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 365 και επιμ. Celani, ii, 460. Ο Πιέρ ντ’ Ωμπουσσόν πέθανε στις 3 Ιουλίου 1503 και μία βδομάδα αργότερα (στις 9 τού μηνός) σώμα δεκαέξι Ιπποτών που υπηρετούσαν ως εκλέκτορες (electionarii) και εκπροσωπούσαν 387 περίπου Ιωαννίτες που βρίσκονταν τότε στο νησί τής Ρόδου, επέλεξαν ως διάδοχό του μεγάλο μάγιστρο τον Αιμερύ ντ’ Αμπουάζ, αδελφό τού καρδινάλιου Ζωρζ. Οι μάλλον περίπλοκες διαδικασίες περιγράφονται στα Αρχεία τού Τάγματος στη Μάλτα [AOM, Reg. 80 (Liber Conciliorum, 1503-1505), φύλλα 17 και εξής (φύλλα 30 και εξής με σύχρονη αρίθμηση)]. O ντ’ Αμπουάζ πέθανε στις 8 Νοεμβρίου 1512 και στις 22 τού μηνός εκλέχτηκε μεγάλος μάγιστρος τής Ρόδου ο Γκυ ντε Μπλανσφόρ [AOM, Reg. 82 (Lib. Conc., 1512-1516), φύλλα 25 και εξής (φύλλα 38 και εξής με σύγχρονη αρίθμηση)].

[←175]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 366-67 και επιμ. Celani, ii, 460-61, με σημείωση 2 για τη σταδιοδρομία τού Σιγκισμόντο ντε Κόντι. Παρεμπιπτόντως ο Τζουστινιάν θεωρούσε τον Σιγκισμόντο ως φίλο τής Βενετίας. Pasquale Villari (επιμ.), Dispacci di Antonio Giustinian, ambasciatore veneto in Roma dal 1502 al 1505, ii (1876), 369, επιστολή με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1504.

[←176]

Villari, Dispacci, iii, 260.

[←177]

Villari, Dispacci, ΙΙΙ, 281. Στα μέσα Ιανουαρίου 1505 οι άνθρωποι πέθαιναν από την πείνα στους δρόμους τής Ρώμης [στο ίδιο, iii, 372]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, vi, 91, 125, 134, 165. Ο λιμός επεκτάθηκε στην Ισταμπούλ [στο ίδιο, vi, 164].

[←178]

Πρβλ. Villari, Dispacci, iii, 271, 312, 347, 453.

[←179]

Στο ίδιο, ΙΙΙ, 292, 306-7, 315, 332-34. Το ενετικό Συμβούλιο των Δέκα απέρριψε το σχέδιο τού αδελφού Φραντσέσκο, «γιατί είναι είδους ξένου προς τη φύση τού κράτους μας» (quale è de sorte aliena dalla natura del stado nostro) [iii, 315, σημείωση].

[←180]

Villari, Dispacci, iii, 311-12 και πρβλ. σελ. 313, 321 και εξής, 336-37 και εξής. Στις 22 Σεπτεμβρίου 1504 οι Λουδοβίκος ΙΒ΄ και Μαξιμιλιανός είχαν έρθει κοντά με τη «συμφωνία τής Μπλουά», για την οποία πρβλ. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 60-66.

[←181]

Villari, Dispacci, iii, 485-86, Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 385 και επιμ. Celani, ii, 477-78. Για τον Μικέλε Ρίτσιο (Riccio), βλέπε Celani, ii, 477, σημείωση 5 και πρβλ. Τόμο II, 483-84, σημείωση. Ο «γραμματέας» τον οποίο αποπέμπει ο Τζουστινιάν ήταν ο διάσημος λόγιος ελληνικών Guillaume Budé.

[←182]

Villari, Dispacci, iii, 494-96.

[←183]

Sanudo, Diarii, vi, 156.

[←184]

Ad Pontificem Maximum Iulium Secundum in obedientia illi prestitis pro Christianissimum Rege Francorum, Hierusalem et Sicilie, Duce Mediolani, Ludovico huius nomini XII per Michaelem Ricium, Neapolitanum, iurisconsullum ex maximo consilio ipsius regis et in supremo Senatu Parisiensi senatorem, unum ex oratoribus eiusdem regis, αντίγραφο στην κατοχή μου.

[←185]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 53 (68), 57 (72), 60 και εξής (75 και εξής), Priuli, Diarii, ii, 356.

[←186]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 67-68 (82-83), έγγραφα με ημερομηνία 11-12 Δεκεμβρίου 1504. Ο θάνατος τής Ισαβέλλας τής Καστίλλης στις 26 Νοεμβρίου μαθεύτηκε στη Βενετία στις 16 Δεκεμβρίου [στο ίδιο, φύλλο 68] και o Λορέντσο Σουάρεζ, ο Ισπανός πρεσβευτής στη Βενετία, διαβεβαίωνε τη Γερουσία ότι «τώρα περισσότερο από ποτέ» ο Φερδινάνδος τής Αραγωνίας θα κατόρθωνε να πετύχει την αύξηση τού κράτους και των φίλων του» [στο ίδιο, φύλλο 70, έγγραφο με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου]. Δεδομένου ότι η κόρη τής Ισαβέλλας Τζοάννα κληρονομούσε την Καστίλλη και Λεόν, πολλά θα ήσαν εξαρτημένα από το πόσο καλά θα τα πήγαινε ο σύζυγος τής Τζοάννας Φίλιππος, αρχιδούκας Αυστρίας και γιος τού Μαξιμιλιανού, με τον πατέρα της Φερδινάνδο, γιατί ο Φίλιππος θα έπειθε ίσως τον Μαξιμιλιανό να αποσυρθεί από τη συμμαχία με τη Γαλλία [στο ίδιο, φύλλα 72 και εξής (87 και εξής)].

[←187]

Villari, Dispacci, 111, 361-62, επιστολή με ημερομηνία 7 Ιανουαρίου 1505.

[←188]

Villari, Dispacci, iii, 453. Στους Πολωνούς απεσταλμένους δόθηκε το χρυσό ρόδο για τον βασιλιά τους [στο ίδιο, iii, 461 και Burchard Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 337-38 και επιμ. Celani, ii, 475]. Η πολωνική ομιλία υπακοής στον πάπα, την οποία έκανε ο επίσκοπος Εράσμους Βιτέλλιους τού Πλοκ τη Δευτέρα 10 Μαρτίου 1505, υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. xxxii, τομ. 21, φύλλα 169-171, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Για την παραχώρηση τού Ιωβηλαίου βλέπε στο ίδιο, φύλλα 171-173 και πρβλ. φύλλο 205. Αν και οι Πολωνοί «δεν πήραν χρήματα από το παπικό πορτοφόλι», αυτοί βελτίωσαν την ευκαιρία παραμονής τους στη Ρώμη, εξασφαλίζοντας από τον πάπα και την παπική κούρτη σημειώματα επικύρωσης προνομίων, διάφορες νέες παραχωρήσεις, μία δεκαετή χορηγία τής Πέννας τού Πέτρου για να βοηθηθούν στην ανοικοδόμηση των «κάστρων τού βασίλειου τής Πολωνίας που βρίσκεται κοντά στους άπιστους» (castra regni Polonie infidelibus propinqua) [στο ίδιο, φύλλα 169, 175, συγχωροχάρτια, προμήθειες, κλπ.], ενώ στις 4 Νοεμβρίου 1507 ο Ιούλιος Β΄ έστειλε στην Πολωνία και την Ουγγαρία βούλλα πλήρους άφεσης αμαρτιών «για την κατασκευή τής βασιλικής τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη» (pro fabrica Basilice Sancti Petri Rome) [στο ίδιο, φύλλα 200 και εξής]. Tο μητρώο αυτό περιέχει πολύ υλικό για την Πολωνία.

[←189]

Villari, Dispacci, iii, 499 500. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 90 και εξής (105 και εξής) και Sanudo, Diarii, vi, 145. Η τελευταία επιστολή τού Τζουστινιάν έχει ημερομηνία 26 Απριλίου.

[←190]

Villari, Dispacci, ΙΙI, παραρτ. αριθ. viii, σελ. 542-43. Sanudo, Diarii, vi, 160-61. Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 386- 87 και επιμ. Celani, ii, 479-81. Ο Τζουστινιάν έφυγε από τη Ρώμη στις 12 Μαΐου και «παρέμειναν στην κούρτη ο Πάολο Πιζάνο και ο Τζερόνιμο Ντονάτο, για δημόσιες υποθέσεις των Ενετών» (remanserunt d. Paulus Pisanus et d. Jeronimus Donatus in curia pro negociis communibus Venetorum) [Burchard, επιμ. Thuasne, iii, 388 και επιμ. Celani, ii, 183].

[←191]

Πρβλ. Priuli, Diarii, ii, 353, εγγραφή με ημερομηνία Αυγούστου 1504:

«Η μεγάλη έλλειψη τροφίμων εκείνη την εποχή σε ολόκληρη την Ιταλία, στη Ρώμη, τη Φλωρεντία, τη Νάπολη, το Μιλάνο, τη Μπολώνια, τη Μάντουα, τη Φερράρα, σε ολόκληρη τη Ρομάνια και σε όλη τη Λομβαρδία, ήταν πραγματικά απίστευτη …»,

(La grande charestia de formenti ahora hera per tutta Ittallia universalmente, a Roma, a Firenze, a Napoli, a Milano, a Bologna, Mantoa, Ferarra, per tutta la Romagna et per tuta la Lombardia, chossa veramente incredibille…)

ενώ για τον λιμό τού 1504-1505 σημειώστε στο ίδιο, σελ. 363, 364-65, 366, 368-69. Οι συνθήκες είχαν βελτιωθεί τον Ιούλιο τού 1505 [II, 383], ενώ είχαν βελτιωθεί πολύ τον Μάρτιο και Απρίλιο τού 1506 [ii, 404, 406, 414].

[←192]

Arch. di Stato di Roma, Introitus et Exitus, Reg. 535, φύλλο 182, παρατιθέμενο από τον Pastor, Hist. Popes, vi, 224, σημείωση και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 693 και σημείωση 8.

[←193]

Πρβλ. Εdmondo Solmi, «Leonardo da Vinci e papa Giulio II», Arch. stor. lombardo, 4^η σειρά, XVI (ann. xxxviιι, 1911), 395 και εξής και σημειώστε Αugust Schmarsow (επιμ.), Francisci Albertini opusculum de mirabilibus novae urbis Romae, Χάιλμπρον, 1886, σελ. 48:

«Όχι μακριά από την εκκλησία τού Σαν Τσέλσο η Αγιότητά του [ο Ιούλιος Β’] έχτισε εργοστάσιο κατασκευής χρήματος …. Κατασκευάστηκαν ασημένια νομίσματα, που ονομάστηκαν «τζούλια» και έφεραν τα Αποστολικά διακριτικά, καθώς και εκείνα τής οικογένειας ντέλλα Ρόβερε, που κόπηκαν στα μέσα Ιουλίου, αποτυπώνοντας διαφορετικά είδη χρήματος, τού είδους, που δεν είχαν δει ποτέ στη Ρώμη, ούτε στα εδάφη τής Εκκλησίας…»

(Non longe ab ecclesia S. Celsi tua Sanctitas officinam pecuniae cudendae construxit…. Fiunt enim argentei nummi, ‘Iulii’ appellati, cum Apostolorum ac Ruereae familiae insignibus, cudunturque medii Iulii, ac diversarum pecuniarum genera imprimuntur, quae nunquam huiusmodi Romae nec in terris Ecclesiae visa sunt…)

[←194]

Sanudo, Diarii, vi, 49-51. Οι Ούγγροι βρίσκονταν πάντοτε σε κάποιο κίνδυνο [στο ίδιο, vi, 74, 81, 232].

[←195]

Sanudo, Diarii, vi, 58-59, πρβλ. στήλες 71, 82, 83, 107 για τον τουρκικό στόλο. και έτσι οι φόβοι τού Priuli, ii, 344-45, 347 ήσαν αβάσιμοι.

[←196]

Sanudo, Diarii, vi, 58.

[←197]

Στο ίδιο, vi, 82, 120.

[←198]

Στο ίδιο, vi, 90.

[←199]

Στο ίδιο, vi, 137, 151, 162, 163, 180, 248 και Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 95 (110).

[←200]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 151-152 (166-167), έγγραφο με ημερομηνία 11 Μαΐου 1506.

[←201]

Sanudo, Diarii, vi, 194 και πρβλ. στήλη 217.

[←202]

Priuli, Diarii, ii, 383-84.

[←203]

Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xviii, αριθ. 177, 179-80, 183, 205, ιδιαίτερα 216, 220, σελ. 46. Πρβλ. και βιβλίο xix, αριθ. 17, 20, 90, 102, 109, 119, 133, 136-137, 142-43, 150-51, 157, 167-71, 178, 181, 184, σελ. 67 και εξής, έγγραφα με ημερομηνίες από Μάιο 1501 μέχρι Φεβρουάριο 1510 (ενετική χρονολόγηση 1509).

[←204]

Sanudo, Diarii, vi, 238 και Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 93 και εξής (108 και εξής).

[←205]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 93, 95-96, 97-98 (108 και εξής), 118-119 (133-134). Όμως οι Ενετοί υπήκοοι στο Αρχιπέλαγος μπρούσαν να είναι τόσο άνομοι όσο και οι Τούρκοι [στο ίδιο, φύλλα 151 (166), 168-169 (183-184)]. Από την άλλη πλευρά τουρκικές φούστες που σαλπάριζαν από τη Μεθώνη συλλάμβαναν ενετικά πλοία, «καιροφυλακτώντας εχθρικά και οδηγώντας τα σε αιχμαλωσία, σαν να βρίσκονταν σε ανοιχτό πόλεμο!» (depredando anime et quelle menando in captività come si el se fusse in aperta guerra!) [στο ίδιο, φύλλο 173 (188) και πρβλ. φύλλο 178 (193)]. Όταν πέθανε το 1506 ο Νικκολό Σομμαρίπα, ο άρχοντας τής Άνδρου, η Γερουσία προέβλεψε αμέσως για τη διαδοχή του από τον θείο τού Φραντσέσκο, ώστε να μη μείνει το νησί χωρίς κυβέρνηση και πιθανώς προσελκύσει τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλο 185 (200)].

[←206]

Sanudo, Diarii, vi, 68-69, 90, 93, 93-94, 110, 221-22, 247-48, 302-4, Priuli, Diarii, ii, 311, 355, 360-61, 361, 389.

[←207]

Sanudo, vi, 269. Ο πρόξενος Μπορτόλο Κονταρίνι μάς διαβεβαιώνει ότι δεν ήταν στη φύση του να γράφει οτιδήποτε δεν είχε «προφανή θεμελίωση» (fondamento aparente) [στο ίδιο, vi, 68]. Αν και συνάντησε τις συνήθεις δυσκολίες στη Δαμασκό, ο Κονταρίνι αποδείχθηκε πετυχημένος στις διαπραγματεύσεις του με τούς Μαμελούκους αξιωματούχους, όσον αφορά «το ζήτημα τού πιπεριού και των μπαχαρικών» (la questione del pepe e delle spezierie) [Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xix, αριθ. 46-47, 57, σελ. 73, 75, έγγραφα με ημερομηνία Φεβρουαρίου και Απριλίου 1504]. Ο Κονταρίνι επέστρεψε στη Βενετία στις 6 Ιουλίου 1506 [Sanudo, vi, 371]. Μια δεκαετία αργότερα (το 1517) στάλθηκε με τον Αλβίζε Μοτσενίγκο σε ειδική πρεσβεία στον σουλτάνο Σελήμ Α’, ύστερα από την κατάκτηση τής Αιγύπτου από τον τελευταίο [πρβλ. πιο κάτω, Κεφάλαιο 4, σημείωση 98]. Για τις ανήσυχες εμπορικές σχέσεις μεταξύ των Σουννιτών Οθωμανών Τούρκων και των Σιιτών Περσών, βλέπε Jean-Louis Bacque-Grammont, “Etudes turco-safavides: Notes sur le blocus du commerce iranien par Selim I^er”, Turcica, vi (1975), 68-88 και για τον Μπορτόλο Κονταρίνι σημειώστε στο ίδιο, σελ. 83.

[←208]

Πρβλ. S. N. Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 1481-1512, Oύρμπανα: Univ. of Illinois Press, 1948, σελ. 90-102.

[←209]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1504, αριθ. 5-6, τομ. xx (1694), σελ. 9, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος κλπ. 1503, 8 μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου…» (datum Romae apud S. Petrum, anno etc. MDIII, 8 Kal. Martii…), δηλαδή στις 22 Φεβρουαρίου 1504. Την 1^η Μαρτίου ο Ιούλιος Β΄ έγραψε στον Φερδινάνδο και τη Ισαβέλλα αναλυτικά σχετικά με την αναγκαιότητα τής σταυροφορίας [στο ίδιο, ad ann. 1504, αριθ. 14-15, τομ. xx, σελ. 11-12], ενώ στις 26 Ιουλίου έγραψε για τον ίδιο λόγο στους Ούγγρους [στο ίδιο αριθ. 32, xx, 15].

[←210]

Raynaldus, ad ann. 1504, αριθ. 38, τομ. xx, σελ. 17-18.

[←211]

Raynaldus, ad ann. 1505, αριθ. 3, τομ. xx, σελ. 20.

[←212]

Raynaldus, ad ann. 1505, αριθ. 5, τομ. xx, σελ. 21. Ένα χρόνο αργότερα, σε επιστολή προς τον βασιλιά τής Τύνιδας με ημερομηνία 22 Ιουνίου 1506, η Ενετική Γερουσία εξέφραζε την προθυμία να επαναλάβει το εμπόριο με τούς υπηκόους του, υπό τον όρο ότι θα τακτοποιούνταν ορισμένες δυσκολίες σχετικές με τελωνεία, σταθμά, πωλήσεις κλπ. [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 160-162 (175-177)].

[←213]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1505, αριθ. 9-12, τομ. xx, σελ. 22-23.

[←214]

Sigismondo de’ Conti, ii, 339-40. Priuli, Diarii, ii, 569- 70. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 73-77. Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 84 και εξής (89 και εξής). Οι Ενετοί φοβούνταν τις πιθανές επιπτώσεις τής γαλλο-αυτοκρατορικής συμφωνία τής Μπλουά (22 Σεπτεμβρίου 1504).

[←215]

Burchard, Diarium, επιμ. Thuasne, iii, 387 και επιμ. Celani, ii, 481, Sanudo, Diarii, vi, 164, 165-66, 171-75, Priuli, ii, 371, 374, 375, Pastor, Hist. Popes, vi, 257-58 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 721-22.

[←216]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1505, αριθ. 24, τομ. xx (1694), σελ. 17.

[←217]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1506, αριθ. 6-7, τομ. xx, σελ. 36. Ο βασιλιάς Μανουήλ τής Πορτογαλίας ήταν ιδιαίτερα δραστήριος τότε στην προώθηση προπαγάνδας για τη σταυροφορία [στο ίδιο, αριθ. 11-15, xx, σελ. 37-38 και πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vi, 272, σημείωση και Gesch. d. Päpste, iii–2 (ανατυπ. 1956), 732-33, σημείωση]. Ο πάπας ήταν επίσης δραστήριος, συλλέγοντας φόρους δεκάτης από τον κλήρο και φόρους εικοστής επί τριετία από τούς Εβραίους, «για εκστρατεία εναντίον των άπιστων Τούρκων για την υπεράσπιση τής χριστιανικής θρησκείας» (pro expeditione contra perfidissimos Thurcos pro defensione Christiane religionis) [Arch. di Stato di Modena, Canc. Estense, Estero: Roma, Busta 1296/11, αριθ. 35, με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1505].

[←218]

Sanudo, Diarii, vi, 427 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 159 (174), 170-171 (185-186), 177 (192), 187-88 (202-3) για τούς ενετικούς φόβους για τη Μπολώνια.

[←219]

Ο Τζιοβάννι Μπεντιβόλιο είχε φύγει από τη Μπολώνια στις 2 Νοεμβρίου (1506), όταν ο Ενετός πρεσβευτής στην παπική κούρτη πληροφορούσε τη Γερουσία για την αναμενόμενη κατάληψη τής Μπολώνια από τον Ιούλιο Β΄, για το οποίο η Γερουσία ομολογούσε ότι αισθανόταν «μεγάλη χαρά και ικανοποίηση» (grande piacer et satisfactione») [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 194 (209), με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου]. Βλέπε Paride Grassi, Diarium: Le Due Speditioni militari di Giulio II, επιμ. L. Frati, Μπολώνια, 1886, σελ. 84 και εξής (R. Deputazione di Storia Patria per le Province di Romagna, τομ. I. Sigismondo de’ Conti, ii, 347-62, Sanudo, Diarii, vi, 421-22, 423, 426-27, 431, 434-35, 438-39, 443-44, 447, 451- 52, 453, 455, 458, 459-64, 468, 474, 479-80, 490, 491- 93, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1506, αριθ. 19-32, τομ. xx, σελ. 38-43. A. Desjardins, (και G. Canestrini), Négociations diplomatiques de la France, ii, 164, 165-66, 172-73, 182 και εξής, 191 και εξής, 195. Moritz Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, σελ. 126-32, Pastor, Hist. Popes, vi, 259-85 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 722-42.

Ο πάπας είχε πετύχει στην επιχείρησή του εναντίον τής Περούτζια και τής Μπολώνια, παρά τις δυσμενείς εξελίξεις στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Αν και η συμφωνία που είχε κάνει ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ στη Μπλουά τον Σεπτέμβριο τού 1504 με τον Μαξιμιλιανό, ο οποίος ήταν συνήθως εχθρικός προς τη Βενετία, ήταν προς όφελος τού πάπα, ο Λουδοβίκος είχε επίσης συνάψει συνθήκη με τον Φερδινάνδο Καθολικό (στις 12 Οκτωβρίου 1505), η οποία ενδεχομένως θα ανανέωνε τη διστακτική γαλλική συμμαχία με τη Βενετία [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 128 (143), 137 (152) και αλλού]. Η Δημοκρατία ήταν αντίθετη στην επανεπιβολή παπικού ελέγχου επί τής Περούτζια και τής Μπολώνια [πρβλ. Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 79-80]. Mε τη συνθήκη τής 12^ης Οκτωβρίου ο Λουδοβίκος φαινόταν ότι είχε τελικά παραχωρήσει στον Φερδινάνδο τα αμφισβητούμενα τμήματα τού βασιλείου τής Νάπολης. Ο Φερδινάνδος με τη σειρά του, πιεζόμενος από τις ισπανικές φιλοδοξίες τού γαμπρού του, τού αρχιδούκα Φίλιππου των Αψβούργων, είχε αισθανθεί υποχρεωμένος να καταλήξει σε συμφωνία με τον Λουδοβίκο. Ο Φερδινάνδος παντρεύτηκε την εξαδέλφη τού Λουδοβίκου, τη Ζερμαίν ντε Φουά. Πρβλ. Baron de Terrateig, Politica en Italia del Rey Catolico, I (1963), 38-43.

[←220]

Desjardins, ii, 189, 195, 197-98, 201 και εξής, 216, 220, 223. Όταν ο Φλωρεντινός απεσταλμένος στη γαλλική αυλή παρατήρησε στα μέσα Φεβρουαρίου 1507 ότι δεν ήταν πιθανό να εμπλακεί ο πάπας στις υποθέσεις τής Γένουας, ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ συμφώνησε μαζί του, αλλά πρόσθεσε όσον αφορά τον πάπα, «… ότι ήταν γιος αγρότη και τώρα πρέπει να βαδίζει με το μπαστούνι» (… egli è nato d’ un villano, e bisogna farlo andare col bastone) [στο ίδιο, ii, 220]. Ένα μήνα αργότερα, στις 17 Μαρτίου, ο καρδινάλιος ντ’ Αμπουάζ πίστευε ότι ο πάπας συμπαθούσε ίσως τούς Γενουάτες, αλλά καμία «κρυφή χάρη» (occulto favore) που θα τούς έκανε, δεν τούς βοηθούσε ιδιαίτερα [στο ίδιο, σελ. 227]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, vii, 54.

[←221]

Sanudo, Diarii, vi, 545, 518, 551 και VII, 25, 33, 38, 43, 63-67, Sigismondo de’ Conti, ii, 364, που χρονολογεί λάθος την επιστροφή τού πάπα στη Ρώμη. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1507, αριθ. 1-3, τομ. xx (1694), σελ. 48-49. Pastor, Hist. Popes, vi, 285-89 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 742-45, με παραπομπές. Στις 23 Φεβρουαρίου 1507 ο Sanudo σημειώνει την ταφή στους Αγίους Ιωάννη και Παύλο τού Τζεντίλε Μπελλίνι, «πολύ καλού ζωγράφου, που κάποτε στάλθηκε στον πατέρα αυτού τού άρχοντα Τούρκου (στον Μωάμεθ Β΄) … και έμεινε εκεί με τον αδελφό του, τον Τζιοβάννι Μπελλίνι, που είναι ο πιο εξαιρετικός ζωγράφος τής Ιταλίας» (optimo pytor, qual alias fo mandato al padre di questo signor turco…. è restatο il fratello, Zuan Belim, ch’ è più excelente pitor de Italia) [vi, 552]. Ο Sanudo παρατηρεί επίσης ότι ο Mantegna είχε πεθάνει προσφάτως στη Μάντουα.

[←222]

Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 159 (174), έγγραφο με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1506 προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία, αναφερόμενο επίσης στο Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 84.

[←223]

Πρβλ. Federico Chabod, “Venezia nella politica italiana ed europea del Cinquecento”, στο La Civiltà veneziana del Rinascimento, Βενετία και Φλωρεντία, 1958, σελ. 35-39, με σχετικές σκέψεις τού Μακιαβέλλι και τού χρονικογράφου Πριούλι.

[←224]

Seneca, Venezia e Papa Giulio II, σελ. 52-64 και εξής.

[←225]

Στις 16 Δεκεμβρίου 1504 η Γερουσία εξέλεξε τον Βιτσέντσο Κουρίνι να επισκεφτεί τη Τζοάννα και τον Φίλιππο, όταν έφτασαν στη Βενετία τα νέα τού θανάτου τής Ισαβέλλας, «της οποίας θα είναι κληρονόμος η γαληνοτάτη κόρη της, τώρα αρχιδούκισσα Βουργουνδίας» (per quam ex testamento relinquitur heres serenissima eius filia, nunc archiducissa Burgundie), γιατί η Βενετία επιθυμούσε «να κάνει κάθε επίδειξη προς αυτήν και τον επιφανή αρχιδούκα, τώρα επιφανείς βασιλείς τής Καστίλλης» (facere omnem demonstrationem erga illam et illustrissimum archiducem, nunc serenissimos reges Castelle) [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 68 (83) και σημειώστε φύλλο 71 (86)]. Ο Λορέντσο Σουάρεζ, ο Ισπανός πρεσβευτής στη Βενετία, διαβεβαίωσε τη Γερουσία τον Ιανουάριο ότι θα επιτυγχανόταν «αληθινή ομόνοια και ενότητα» μεταξύ τού Φερδινάνδου τής Αραγωνίας και τού νέου βασιλιά και βασίλισσας τής Καστίλλης [στο ίδιο, φύλλο 72 (87)].

[←226]

Πρβλ. Jose M. Doussinague, «Fernando V el Catolico en las vistas de Savona de 1507», Boletin de la Academia de la Historia, CVIII (Μαδρίτη, 1936), 99-101 και εξής. Ο θάνατος τού Φίλιππου έγινε γνωστός στη Βενετία στις 10 Οκτωβρίου [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 188-189 (203-204)].

[←227]

Doussinague, «Fernando V… en las vistas de Savona…», σελ. 105-14, 125 και εξής, 133 και εξής.

[←228]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 36 (48).

[←229]

Doussinague, «Fernando V…», σελ. 115-17, 144-45:

«… και είπε η υψηλότητά του [Φερδινάνδος] στον καρδινάλιο [ντ’ Αμπουάζ], ότι αυτό είναι ένα από τα πράγματα που επιθυμεί περισσότερο σε αυτόν τον κόσμο, να δει ένα καλό πάπα στην εκκλησία και επειδή αναμένει από αυτόν να αναμορφώσει την εκκλησία και ότι στην περίπτωση αυτή ζητούσε δύο πράγματα, πρώτο να ήσαν αυτοί ενωμένοι πάντοτε σε αληθινή φιλία και δεύτερο να γίνει κάθε προσπάθεια για την επιχείρηση εναντίον των απίστων» [από τα Archives Nationales, Παρίσι, K. 1659, MS αριθ. 35].

(… y que diga su alteza al cardenal que esta es una de las cosas que más en este mundo dessea por ver un buen papa en la yglesia, y porque espera que la yglesia será por él reformada, y que para en aquel caso le pide dos cosas, la una que estén siempre muy unidos y en verdadera amistad, y la otra que le prometa de dalle todo favor para la empresa contra los infieles.)

Τίποτε δεν λέγεται στο έγγραφο αυτό για εκθρόνιση τού Ιουλίου Β΄. Η σταυροφορία συζητήθηκε πολύ στη Σαβόνα [Doussinague, ό. π., σελ. 129-30]. Ο Φερδινάνδος αναχώρησε στις 2 Ιουλίου [στο ίδιο, σελ. 140].

[←230]

Pastor, Hist. Popes, vi, 290-95 και Gesch. d. Päpste, iii-2 (ανατυπ. 1956), 746- 51, Brosch, Papst Julius II. und die Gründung des Kirchenstaates, σελ. 145.

[←231]

Πρβλ. γενικά Alessandro Luzio, “I Preliminari della lega di Cambray concordati a Milano ed a Mantova”, Arch. stor. lombardo, 4^η σειρά, XVI (ann. xxxviii, 1911), 246-47, 250, 273-74 και ιδιαίτερα σελ. 280-83, επιστολή τού καρδινάλιου Σιγκισμόντο Γκονζάγκα προς τον αδελφό του, τον μαρκήσιο Φραντσέσκο τής Μάντουα, γραμμένη στη Ρώμη στις 30 Αυγούστου 1507.

[←232]

Jean Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1726), αριθ. xxvi, σελ. 51-53, συνθήκη μεταξύ Φερδινάνδου-Ισαβέλλας και Λουδοβίκου ΙΒ΄, που υπογράφηκε στο αββαείο τής Σάντα Μαρία ντε λα Μεχοράδα στις 31 Μαρτίου 1504. στο ίδιο, αριθ. xxviιι, σελ. 55- 56, συνθήκη ειρήνης μεταξύ Μαξιμιλιανού Α’, βασιλιά Φιλίππου τής Καστίλλης και Λουδοβίκου ΙΒ΄, γραμμένη στη Μπλουά στις 22 Σεπτεμβρίου 1504 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xxix, xxxviιι. Η υπ’ αριθ. xxx, σελ. 58-59, συνθήκη συμμαχίας μεταξύ Λουδοβίκου ΙΒ΄ και Μαξιμιλιανού, γραμμένη στη Μπλουά στις 22 Σεπτεμβρίου 1504, κατευθυνόμενη εναντίον των Ενετών, δήθεν για την εισβολή τους στη Ρομάνια, στην «κληρονομιά τού Αγίου Πέτρου και τής Ρωμαϊκής Εκκλησίας» (beati Petri ac Romanae Ecclesiae patrimonium). στο ίδιο, αριθ. xl, σελ. 72-74, συνθήκη συμμαχίας μεταξύ Λουδοβίκου ΙΒ΄ και Φερδινάνδου, γραμμένη στη Μπλουά στις 12 Οκτωβρίου (επικυρωμένη από τον Φερδινάνδο στη Σεγκόβια στις 16 Οκτωβρίου 1505), με την οποία ο Φερδινάνδος θα παντρευόταν τη Γαλλίδα πριγκήπισσα Ζερμαίν ντε Φουά καιΣτο ίδιο, αριθ. xxxii- xxxiiι, σελ. 60-61, οι Πράξεις τού Χάγκεναου με ημερομηνία 6-7 Απριλίου 1505, με τις οποίες ο Μαξιμιλιανός Α’ ανέθεσε στον Λουδοβίκο ΙΒ΄ το δουκάτο τού Μιλάνου!

[←233]

Για τα άρθρα αυτά βλέπε A. Luzio, «I Preliminari della lega di Cambray», σελ. 287-93. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ο Κουρίνι είχε σταλεί σε προηγούμενη πρεσβεία προς τον Φίλιππο και τη σύζυγό του Τζοάννα, «επιφανείς βασιλείς τής Καστίλλης» (Castelle reges illustrissimi), όταν αυτοί βρίσκονταν στην Φλάνδρα. Είχε εντολή να πάει «μέσω Γερμανίας» και να διαβεβαιώσει τον Μαξιμιλιανό για «τον διαρκή σεβασμό και ευλάβεια» των Ενετών «απέναντι στη μεγαλειότητά του» (perseverans observantia et reverentia… erga Maiestatem suam) [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 81-82 (96-97)], αποστολή με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου 1505 (ενετική χρονολόγηση 1504). Ο Κουρίνι επιλέχτηκε για την αποστολή στις 16 Δεκεμβρίου 1504 [πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 225]. Η Γερουσία τού χορήγησε την «άδεια» να επιστρέψει στην πατρίδα στις 12 Ιουνίου 1506, ύστερα από υπηρεσία δεκατεσσάρων μηνών στο εξωτερικό [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 159 (174)]. Για τον Μαξιμιλιανό, τα ιταλικά κράτη (ιδιαίτερα τη Φλωρεντία και τη Βενετία) και τη δίαιτα τής Κωνσταντίας βλέπε N. Rubinstein, “Firenze e il problema della politica imperiale in Italia al tempo di Massimiliano I”, Arch. stor. italiano, exVI (1958), ιδιαίτερα σελ. 20 και εξής, 147 και εξής.

[←234]

Οι επιστολές τού Κουρίνι αναλύονται από τον Mario Brunetti, “Alla Vigilia di Cambrai”, Archivio veneto-tridentino, X (1926), 1-108.

[←235]

Πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 15, περιοχή σημ. 118-120 και Κεφ. 17, περιοχή σημ. 30-32, ιδιαίτερα σημείωση 32.

[←236]

Brunetti, “Alla Vigilia di Cambrai”, σελ. 12-18. Ο Ιούλιος επιθυμούσε τότε να βοηθήσει τη Γένουα, όπως παρατηρούσε ο Αριανίτι [στο ίδιο, σελ. 21]. Για την επιθυμία τού Μαξιμιλιανού να παραλάβει το αυτοκρατορικό στέμμα στη Ρώμη, όπως αναφέρεται από τον Κουρίνι, πρβλ. Sanudo, Diarii, vii, 84, 86, 95 και για την εχθρική για τον Αριανίτι περιγραφή τού Κουρίνι βλέπε Brunetti, ό. π., σελ. 96. Η Γερουσία είχε ενημερώσει τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία στις 4 Ιανουαρίου 1507 (ενετική χρονολόγηση 1506), ότι

«από επιστολές που παραλήφθηκαν πρόσφατα … υπάρχει η ενημέρωση ότι η Μακαριότητά του έχει στείλει στη Γερμανία στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα τον κύριο Κωνσταντίνο Αριανίτι …» [Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλο 203 (218)].

(per lettere novamente recepute…. ne è stà data noticia che la Beatitudine sua havea mandato in Alemagna ala Cesarea Maestà el Signor Constantini Areniti…)

Ο Αριανίτι προερχόταν από γνωστή αλβανική οικογένεια. Η σταδιοδρομία του περιγράφεται από τον Winfried Stelzer, “Konstantin Arianiti als Diplomat zwischen König Maximilian I. und Papst Julius II., in den jahren 1503-1508”, στο Römische Quartalschrift, LXI1I (1968), 29-48, που ασχολείται με τις σχέσεις του με τον Κουρίνι το 1507 [στο ίδιο, σελ. 42 και εξής] και βλέπε Franz Babinger, Das Ende der Arianiten, Μόναχο, 1960, ιδιαίτερα σελ. 30 και εξής.

[←237]

Brunetti, ό. π., σελ. 23. Οι απόψεις τού Αριανίτι είναι ενδιαφέρουσες: οι Ελβετοί ήσαν μισθοφόροι, οι Γάλλοι αλαζόνες, οι Γερμανοί κτηνώδεις. Υπήρξαν πολυάριθμες αναποτελεσματικές προσπάθειες, από την πλευρά τού Αριανίτι και άλλων, να επιτευχθεί επανασυμφιλίωση μεταξύ Βενετίας και Ιουλίου Β΄ [στο ίδιο σελ. 34-35]. Μερικές από αυτές τις προσπάθειες ήσαν ανειλικρινείς. Πρβλ. γενικά Roberto Cessi (επιμ.), Dispacci degli ambasciatori veneziani alla corte di Roma presso Giulio II, Βενετία, 1932, πρόλογος, σελ. XXΙΙ και εξής, με επιστολές τού Ντομένικο Πιζάνι, Ενετού απεσταλμένου στη Ρώμη. Σύμφωνα με τον Πιζάνι, γίνονταν διάφορες προσπάθειες στην παπική κούρτη τον Ιανουάριο τού 1507 (ενετική χρονολόγηση 1506) να εμπλακούν οι Ενετοί σε συζήτηση για τη σταυροφορία, πρoκειμένου να τούς βάλουν απέναντι στους Τούρκους [στο ίδιο, σελ. xxix-XXX και εξής] και σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 40, φύλλα 205-206 (220-221).

[←238]

Brunetti, ό. π., σελ. 29-32, για καταλόγους ηγεμόνων και επισκόπων στη δίαιτα τής Κωνσταντίας (από Απρίλιο μέχρι Ιούλιο 1507), βλέπε Sanudo, Diarii, vii, 140-43.

[←239]

Brunetti, ό. π., σελ. 22 25, 36, 38-39.

[←240]

Brunetti, ό. π., σελ. 37.

[←241]

Brunetti, ό. π., σελ. 40. Στις 21 Ιουνίου ο αυτοκρατορικός υπουργός Πάουλ φον Λιχτενστάιν είπε στον Κουρίνι σχεδόν το ίδιο πράγμα [στο ίδιο, σελ. 44]. Έχοντας ιδιοκτησία κατά μήκος των συνόρων τής ενετικής επικράτειας, ο Λιχτενστάιν είχε προσπαθήσει να εξυπηρετήσει τον Κουρίνι [στο ίδιο, σελ. 34-35].

[←242]

Brunetti, ό. π., σελ. 46-47. Oι αναφορές τού Κουρίνι προς τη Σινιορία ήσαν άκρως απόρρητες και προφανώς ορισμένες φορές δεν επιτρεπόταν στον Sanudo να έχει πρόσβαση σε αυτές [Diarii, vii, 25, 44, 59, ιδιαίτερα στήλες 80, 101, 106 και για την αυτοκρατορική πρεσβεία, στο ίδιο, στήλες 108 και εξής]. Η Ενετική Γερουσία διατύπωσε τη θέση της στα κείμενα τής 29^ης-30^ης Ιουνίου 1507 [Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 21-28 (36-40)] και τού επομένου Αυγούστου [στο ίδιο, φύλλα 32 και εξής (44 και εξής)].

[←243]

Sanudo, Diarii, vii, 107, 115. To κείμενο τής επιστολής περάστηκε στο Senatus Secreta, Reg. 41, φύλλο 29 (41).

[←244]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλο 27 (39), Brunetti, ό. π., σελ. 47-48, 56-57, 98 και πρβλ. την επιστολή τού Polydore Vergil προς τον Silvestro Gigli, επίσκοπο τού Ουώρστερ στο Jas. Gairdner (επιμ.), Letters and Papers… of Richard III and Henry VII, ii (Λονδίνο, 1863), αριθ. XXX, σελ. 169-70, με ημερομηνία 7 Απριλίου 1507, όσον αφορά τον βασιλιά τής Πορτογαλίας. Ο πάπας απάντησε στην πρόσφατη (nuper) επιστολή τού Ερρίκου Ζ΄ στις 9 Ιουλίου 1507, αναπτύσσοντας τις δυσκολίες που συνδέονταν με την επιδίωξη οργάνωσης σταυροφορίας [στο ίδιο, αριθ. XXXΙ, σελ. 170-74]. Θα επιστρέψουμε σε λίγο στις αγγλικές και πορτογαλικές προτάσεις για σταυροφορία. Η επιστολή τού βασιλιά Μανουήλ προς τον Ιούλιο Β΄ είχε ημερομηνία 24 Μαΐου (1507). Δεν παραδόθηκε στη Ρώμη πριν από τον Νοέμβριο. Η παπική απάντηση έχει ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1507 [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1507, αριθ. 11, τομ. xx (1694), σελ. 51]. Για την αφοσίωση τού Μανουήλ στη μεσαιωνική «κλασσική σταυροφορία», βλέπε το εξαίρετο άρθρο τού Charles-Martial de Witte, “Un Projet portugais de reconquete de la Terre-Sainte (1505-1507)”, στο Actas do Congresso Internacional de Historia dos Descobrimentos, τομ. V, μέρος I (Λισαβώνα, 1961), σελ. 419-49, που σημειώνει ότι «η ανακάλυψη τού θαλάσσιου δρόμου προς την Ινδία δεν είχε καμία σχέση με αυτά» (la découverte de la route maritime de l’ Inde n’ y entre pour rien) [σελ. 423, 444 και εξής].

[←245]

Πρβλ. Brunetti, ό. π., σελ. 70-71.

[←246]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 18-19 (30-31), έγγραφο με ημερομηνία 28 Μαΐου 1507, Η ψηφοφορία για να σταλούν οι πιο πάνω οδηγίες στους Μόρο και Μποντιμιέρ ήταν υπέρ (de parte) 166, κατά (de non) 0, λευκά (non synceri) 0. Όπως συμβαίνει όχι σπάνια σε αυτό το μητρώο, δεν υπάρχει σταυρός (+) που να υποδεικνύει τη θέση τής απόφασης σε εφαρμογή. Πράγμα που σίγουρα συνέβη στην παρούσα περίπτωση. Θα δειχθεί αργότερα ότι η απόφαση τίθετο σε ισχύ σε άλλες περιπτώσεις, στις οποίες το αποτέλεσμα που επικρατούσε στην ψηφοφορία δεν συνοδευόταν από σταυρό. Για τούς αρπακτικούς Martelossi βλέπε πιο κάτω, Τόμο IV, Κεφάλαιο 14, περιοχή σημ. 167-168.

[←247]

Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 42-43 (54-55), έγγραφο με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 1507. Μερικές από τις προτάσεις που τέθηκαν έτσι ενώπιον τής Γερουσίας ήσαν τόσο παλιές, όσο τού 1489-1491, για το οποίο σημειώστε Louis de Mas Latrie, Histoire de l’ ile de Chypre, 3 τόμοι, Παρίσι, 1852-61, ανατυπ. Αμμόχωστος: Les Editions l’ Oiseau, 1970, iii, 487-92 και στο ίδιο, τομ. IV (αποσπάσματα από τη Bibl. De l’ Ecole des chartes, xxxiii–xxxv (1873-74) και στα Docs. Inedits, Melanges historiques, IV (1882), Αμμόχωστος, 1970, σελ. 532-33, 557-58 και πρβλ. Sir George Hill, A History of Cyprus, 4 τόμοι, 1940-52, iii, 808-13.

[←248]

Brunetti, ό. π., σελ. 64 και εξής.

[←249]

Brunetti, ό. π., σελ. 79-84 και πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 41, φύλλα 25 (37), 54 (46), 46 και εξής (58 και εξής), 62 (74), 64 και εξής (76 και εξής).

[←250]

Brunetti, ό. π., σελ. 92, 96.

[←251]

Σημειώστε την απάντηση τού Κουρίνι στον Λιχτενστάιν, όπως αναφέρθηκε από αυτόν στη Γερουσία και από τη Γερουσία προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία, όπως παρέχεται στο Senatus Secreta, Reg. 41, φύλλο 48 (60), επιστολή με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1507. H Γερουσία έδωσε άδεια για την επιστροφή τού Κουρίνι στη Βενετία στις 20 Νοεμβρίου, όταν πια είχε φτάσει στη Serravalle all’ Adige [στο ίδιο, φύλλο 51 (63)].

[←252]

Brunetti, ό. π., σελ. 105-8, Sanudo, Diarii, vii, 188, 191-93, περίληψη τής αναφοράς τού Κουρίνι προς τη Γερουσία. Το πλήρες κείμενο παρέχεται στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά I, τομ. vi (1862), σελ. 5-58 και πρβλ. F. Antonibon, Le Relazioni a stampa di ambasciatori veneti, Πάδουα, 1939, σελ. 63. Σύμφωνα με τον Κουρίνι τέτοιοι ήσαν οι πόροι των Γερμανών, που ο αυτοκρατορικός στρατός μπορούσε να εξαρτάται από δύναμη 40.000 ανδρών, από την οποία το ένα πέμπτο ήταν ιππικό [Alberi, ό. π., σελ. 14]. Η περιγραφή και αξιολόγηση τού Μαξιμιλιανού Α’ από τον απεσταλμένο είναι διάσημη [στο ίδιο, σελ. 26-27]. Όλοι οι Γερμανοί ηγεμόνες αντιτίθεντο στη Βενετία [σελ. 43-44]. Ο Μαξιμιλιανός ήταν εχθρικός προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄’ και τον Φερδινάνδο τον Καθολικό, αλλά ευνοϊκά διακείμενος προς τον πάπα «τότε» [σελ. 51].

[←253]

Jas. Gairdner (επιμ.), Letters and Papers... of Richard III and Henry VII, I (Λονδίνο, 1861, ανατυπ. 1965), αριθ. xlvi, σελ. 287-88.

[←254]

Gairdner, Letters and Papers… of Richard III and Henry VII, ii (Λονδίνο, 1863, ανατυπ. 1965), αριθ. xxii, σελ. 116-17, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 4 Ιανουαρίου 1504. Τα νέα τής ισπανικής νίκης στο Καριλιάνο είχαν μόλις φτάσει στη Ρώμη [στο ίδιο, σελ. 124].

[←255]

Sanudo, Diarii, vii, 145, 147, 161, 170. Για τον καρδινάλιο Αντριάνο βλέπε Pio Paschini, “Adriano Castellesi, cardinale di S. Grisogono”, στο Tre Ιllustri Prelati del Rinascimento, Ρώμη, 1957, σελ. 43-130, ιδιαίτερα σελ. 62-67. Πνευματώδης και ταλαντούχος, ο Καστελλέζι ήταν ποιητής, φιλόλογος και Κικερώνιος λατινιστής, αλλά συνδυάζοντας δειλία με μια τάση για μηχανορραφία, βρέθηκε σε σοβαρά προβλήματα με τον Ιούλιο Β΄ και αργότερα με τον Λέοντα Ι’, ο οποίος τελικά τού στέρησε το αξίωμα τού καρδιναλίου.

[←256]

Gairdner, Letters and Papers, ii, αριθ. xxiii, σελ. 127-31, επιστολή αβέβαιης ημερομηνίας, που νομίζω ότι ανήκει στην άνοιξη τού 1506.

[←257]

Στο ίδιο, ii, αριθ. XXIV, σελ. 138-39.

[←258]

Στο ίδιο, ii, αριθ. xxvii, σελ. 150-52. Η Τζοάννα οραματιζόταν κοινή εκστρατεία Πορτογαλίας, Αγγλίας και Καστίλλης.

[←259]

Charles-Martial de Witte, “Un projet portugais de reconquête de la Terre-Sainte (1505-1507)”, σελ. 425-27. O Ιούλιος Β΄ επίσης διακήρυσσε ότι ήταν ένθερμος σταυροφόρος στην καρδιά [στο ίδιο, σελ. 428 και εξής].

[←260]

Για τα ορυχεία στυπτηρίας στην Τόλφα βλέπε Τόμο II, Κεφ. 8, περιοχή σημ. 29-31 και Κεφ. 9, περιοχή σημ. 0-1 και 13-14 και αλλού.

[←261]

Jules Finot, “Le Commerce de l’alun dans les Pays-Bas et la bulle encyclique du pape Jules II en 1506”, Bulletin historique et philologique du Canute des Travaux historiques et scientifiques, 1902 (Παρίσι, 1903), σελ. 418-30. Στην πραγματικότητα η βούλλα τού Ιουλίου Β΄ απέτυχε στον σκοπό της να κρατήσει τεχνητά υψηλή την τιμή τής στυπτηρίας στην Ολλανδία, διατηρώντας το παπικό μονοπώλιο και χορηγώντας παραχωρήσεις όπως εκείνη στον Αγκοστίνο Τσίγκι, για την πώληση ενός προϊόντος ζωτικής σημασίας για το φλαμανδικό εμπορίο υφασμάτων [στο ίδιο, σελ. 430-31], για το οποίο βλέπε Jean Delumeau, L’ Alun de Rome, XVe-XIXe Siecle, Παρίσι και Σαμπερύ, 1962, ιδιαίτερα σελ. 36-37, 46, 97 και εξής και πρβλ. γενικά Ottorino Montenovesi, “Agostino Chigi, banchiere e appalratore dell allume di Tolfa”, στο Archivio della R. Deputazione (Societa) Romana di storia patria, LX (n.s., iii, 1937), 107-47, με έγγραφα ιδιαίτερα σελ. 135 και εξής, Vittorio Franchini, “Note sull attivita finanziaria di Agostino Chigi nel Cinquecento”, στο Studi in onore di Gino Luzzatto, ii (Μιλάνο, 1950), 156-75 και Felix Gilbert, The Pope, his Banker and Venice, Καίμπριτζ, Mασσ., 1980.

[←262]

Gairdner, Letters and Papers, ii, αριθ. xxix, σελ. 167-68, επιστολή γραμμένη στη Μπολώνια στις 12 Δεκεμβρίου 1506. Ο Πιέτρο Γκρίφφο στάλθηκε πίσω στη Αγγλία ως παπικός συλλέκτης τον Δεκέμβριο τού 1508. Ήταν ανθρωπιστής κάποιας αξίας και συγγραφέας τού έργου Το αξίωμα τού συλλέκτη στο βασίλειο τής Αγγλίας (De officio collectoris in regno Angliae) [J. D. Mackie, The Earlier Tudors, Οξφόρδη, 1952, σελ. 238]. Ο Γκρίφφο το εύρισκε πολύ δύσκολο να συνεργαστεί με τον νεαρό Ερρίκο Η’, που δεν ήταν πρόθυμος να πληρώσει τα χρήματα τής σταυροφορίας και τού φόρου δεκάτης (li danari di la cruciata e decime), τα οποία ο Γκρίφφο προσπαθούσε να εξασφαλίσει για χρήση εναντίον των απίστων (contra infideles) [Sanudo, Diarii, x, 761]. O Γκρίφφο, γνώριμος τού Έρασμου και τού Κόλετ, πέθανε ως επίσκοπος τού Φορλί το 1516, πρβλ. Denys Hay, “Pietro Griffo, an Italian in England: 1506- 1512”, στο Ιtalian Studies, ii (1938-39), 118-28. O τάφος τού Γκρίφφο υπάρχει στην εκκλησία τού Σαν Αγκοστίνο στη Ρώμη, στο παρεκκλήσι αριστερά από το ιερό, απέναντι από τον τάφο τής Σάντα Μόνικα, τής οποίας το (υποτιθέμενο) σώμα έφερε από την Όστια στη Ρώμη την Κυριακή των Βαΐων τού 1430.

Ο Γκρίφφο έφυγε οριστικά από την Αγγλία το 1512, έχοντας διοριστεί επίσκοπος τού Φορλί στις 31 Οκτωβρίου [G. Van Gulik, C. Eubel και L. Schmitz-Kallenbwrg, Hierarchia catholica, iii( 1923), 198]. Την επιστροφή του στη Ρώμη συνόδευσε δυσάρεστη περιπέτεια. Βρέθηκε για κάποιο λόγο στην ακτη τής Αδριατικής και πιάστηκε αιχμάλωτος από «ορισμένους πειρατές», που ισχυρίζονταν ότι ενεργούσαν για λογαριασμό τού Αλφόνσο ντ’ Έστε τής Φερράρα. Άρπαξαν όλα τα υπάρχοντα τού Γκρίφφο, καθώς και τα χρήματα που είχε μαζέψει στην Αγγλία για την Αποστολική Έδρα. Οδηγήθηκε στον αδελφό τού Αλφόνσο, τον καρδινάλιο Ιππόλιτο, ο οποίος σύντομα τον ελευθέρωσε κατ’ απαίτηση τού καρδινάλιου Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι. Όμως οι αρχές τής Φερράρας, κατά τη διάρκεια τής απουσίας τού Αλφόνσο, παρακράτησαν 1.212 δουκάτα, τα οποία ο Γκρίφφο πήγαινε στη Ρώμη. Το επόμενο έτος (στις 11 Ιουνίου 1513) ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι, τώρα πάπας Λέων Ι’, έγραψε στον Αλφόνσο ότι ο Ιππόλιτο είχε υποσχεθεί στον Γκρίφφο πλήρη αποκατάσταση για τις ζημιές του. Με τη συμφωνία τού Ιππόλιτο ο Γκρίφφο είχε ορίσει εκπροσώπους για την είσπραξη των χρημάτων. Αν και μέχρι την ημερομηνία τού σημειώματος τού Λέοντος τίποτε δεν είχε επιστραφεί, όπως γνώριζε καλά ο Αλφόνσο (ut tu plene nosti), τα χρήματα που είχαν μαζευτεί στην Αγγλία ανήκαν στο παπικό ταμείο και ο Λέων απαιτούσε την επιστροφή τους πάραυτα [Arch. di Stato di Modena, Cancelleria Estense, Estero, Busta 12, αριθ. 12]. Ύστερα από την επικίνδυνη εμπειρία του με τον Ιούλιο Β΄, ο Αλφόνσο δεν ήθελε περιττές δυσκολίες με την Αγία Έδρα. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1514 ο Λέων εξέδωσε σημείωμα εξόφλησης για το σχετικό ποσό, ύστερα από πληρωμή από τούς Έστε 1.000 χρυσών δουκάτων τού παπικού ταμείου [στο ίδιο, Busta 12, αριθ. 38, πριν αριθ. D56].

[←263]

Gairdner, ii, αριθ. xxxi, σελ. 170-74 και βλέπε Τόμο II, Κεφ. 13, περιοχή σημ. 106 και εξής.

[←264]

Gairdner, ii, αριθ. xxxii, σελ. 174-79. Σημειώστε την επιστολή τού πάπα προς τον Ερρίκο Ζ΄ στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1507, αριθ. 21, τομ. xx, σελ. 54 με ημερομηνία 23 Δεκεμβρίου και πρβλ. Charles-Martial de Witte, “Un Projet portugais de reconquete de la Terre-Sainte (1505-1507)”, σελ. 433-31.

[←265]

R. K. Hannay, R. L. Mackie και Anne Spilman, The Letters of James the Fourth, 1505-1513, Εδιμβούργο, 1953, σελ. xxxviι– xxxviιι και επιστολές αριθ. 65, 96-99, 142-44 (Scottish History Society). Στις 21 Δεκεμβρίου 1506 ένας απεσταλμένος τού βασιλιά τής Σκωτίας εμφανίστηκε ενώπιον τού Κολλέγιου στη Βενετία και εξήγησε «ότι ο βασιλιάς του θέλει να πάει στην Ιερουσαλήμ και ζήτησε από τη Σινιορία να τού δώσει γαλέρες ή τεχνίτες…» (come el suo re voleva andar in Jerusalem, pregava la Signoria li desse o galie o maistri di farle…) [Sanudo, Diarii, vi, 513].