Σημειώσεις Κεφαλαίου 4

[←1]

Πρβλ. Μ. Ι. Μανούσακας, Εκκλήσεις των Ελλήνων λογίων τής Αναγεννήσεως προς τούς ηγεμόνες τής Ευρώπης για την απελευθέρωση τής Ελλάδος (1453-1535), Θεσσαλονίκη, 1965, διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο τού 1963.

[←2]

Για παράδειγμα στις αρχές Αυγούστου 1515, όταν ο νεαρός κόμης τού Γκυζ (Guise) πήγε σε ειδική αποστολή στη Ρώμη ως απεσταλμένος τού Φραγκίσκου Α’ (ακριβώς πριν από τη μάχη τού Μαρινιάνο), οι συζητήσεις του με τον Λέοντα Ι’ δεν ήσαν καθόλου ικανοποιητικές και οι δυσκολίες του αυξάνονταν επειδή δεν γνώριζε λατινικά, «και δεν ικανοποιεί τον πάπα, επειδή δεν ξέρει λατινικά και μιλά γαλλικά» (che non satisferà al Papa – qual non sa latin e parla francese) [Sanudo, Diarii, xx, 478 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1923, ανατυπ. 1956), 76, σημείωση 2]. Τρία χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο τού 1518, όταν ο ανθρωπιστής καρδινάλιος Μπιμπιένα βρισκόταν στο Παρίσι ως παπικός λεγάτος, για να στρατολογήσει γαλλική υποστήριξη για τη σταυροφορία, ο Φραγκίσκος Α’ δεν ήθελε να μιλά αυτός «κλασσικά» λατινικά, τα οποία ο βασιλιάς και οι σύμβουλοί του δεν μπορούσαν να χειριστούν [Sanudo, Diarii, xxvi, 302)]:

«… και ο βασιλιάς στράφηκε στον λεγάτο και τού ζήτησε να μιλά καθομιλούμενα λατινικά, για να είναι σε θέση να τού απαντήσει, και να μη μιλά λατινικά ακατανόητα από τούς άλλους και ήθελε όλοι να είναι μάρτυρες τού τι πρόσφερε να γίνει. … Και έτσι ο λεγάτος έκανε μια όμορφη ομιλία στην καθομιλουμένη, λέγοντάς τους για τον κίνδυνο τής χριστιανικής θρησκείας από τούς Τούρκους…».

(… e il Re volse esso Legato parlasse in latin vulgar per poterli far risposta lui, et non parlando latin conveniria far far ad altri, e voleva tutti fosseno testimoni di quello si oferirà di far. … Et cussì il Legato fece una belissima oratione vulgar dicendoli il pericolo di la Christiana religione per Turchi…)

Τον Ιούνιο τού 1520 ο Λέων Ι’ δέχτηκε τον δούκα τού Ώλμπανυ ως πρεσβευτή τού Σκωτσέζου βασιλιά:

«…τότε ο γραμματέας τού Πρέσβη έδωσε την ομιλία και ζήτησε συγνώμη εκ μέρους τού Δούκα, επειδή από την κακή κατάσταση των λατινικών του ή την άγνοια είχε αναθέσει σε αυτόν τέτοιο φορτίο…»

(… Indi il secretario dell Ambasciatore fece la oratione et iscusò il Duca chè per la mala valetudine et imperitia della lingua latina havea dato quel carico a lui...)

[Venecia, Biblioteca del Museo Correr, MS. Cicogna 2848, φύλλο 335. από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ].

Όσον αφορά τη ζωή και τα έργα τού Μιτσιέλ (1486-1552), βλέπε E. A. Cicogna, «Intorno la Vita e le Opere di Marcantonio Michiel, patrizio veneto, della prima metà del secolo XVI», στο Memorie del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, IX (Βενετία, 1860), 359-425, ενώ για τη σημασία των ημερολογιών σημειώστε στο ίδιο, ιδιαίτερα σελ. 375-77, 391 και εξής. Για την ικανότητα στις γλώσσες των Αψβούργων αδελφών Καρόλου Ε΄ και Φερδινάνδου Α’, σημειώστε Sanudo, LΙII, 384, επιστολή γραμμένη στo Άουγκσμπουργκ τον Ιούλιο τού 1530.

[←3]

Francesco Vettori, Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 289: «…επειδή ο Αντιβασιλέας ήξερε πολύ καλά, ότι επιθυμία τού πάπα Ιουλίου ήταν να διώξει τον βασιλιά του από την Ιταλία, όπως είχε κάνει με τον βασιλιά τής Γαλλίας…» (… perchè il Vicerè conosceva benissimo che lo animo di papa Giulio era di cacciare il suo re d’ Italia come avea fatto il re di Francia...).

Οι Ισπανοί παρακρατούσαν τη Μπρέσσια από τούς Ενετούς, λέει ο Vettori, «επειδή ο βασιλιάς τής Ισπανίας ήθελε να διατηρεί στρατό στην Ιταλία σε διαφορετικό τόπο από το βασίλειο τής Νάπολης» [ό. π., σελ. 299 και πρβλ. σελ. 288].

[←4]

Pastor, Hist. Popes, vii (Λονδίνο, 1908, ανατυπ. 1950), 18-26 και παραρτ., έγγραφα 2-5, σελ. 446-48 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1923, ανατυπ. 1956), 13-18 με παραπομπές και στο ίδιο, iv-2, παραρτ., έγγραφα 2, 4, σελ. 648, 677-78. Eπίσης σημειώστε J. B. Sägmüller, Die Papstwahlen und die Staaten von 1447 bis 1555, Τύμπινγκεν, 1890, σελ. 137-41. Όλοι οι πάπες από τον Κάλλιστο Γ’ μέχρι τον Παύλο Γ’ (από το 1455 μέχρι το 1534) εκλέχτηκαν στο παρεκκλήσι τού Σαν Νικκολό ντα Μπάρι και όχι στην Καπέλλα Σιξτίνα, για το οποίο βλέπε πιο πάνω, Τόμο II, Κεφ. 9, σημ. 1 και πρβλ. στο ίδιο, Κεφ. 12, σημ. 53.

Aφού ο καρδινάλιος Μέδικος ήταν απλώς διάκονος, χειροτονήθηκε ιερέας στις 15 Μαρτίου και καθαγιάστηκε ως επίσκοπος στις 17 τού μηνός [Pastor, iv-1, 23]. Οι συνοδιστές τής Πίζας, οι πρώην καρδινάλιοι Μπερναρντίνο Καρβαχάλ, Φεντερίγκο Σανσεβερίνο και οι άλλοι, δεν ήσαν φυσικά μέλη τού κογκλάβιου [πρβλ. Sanudo. Diarii, xvi, 11, 58, 68, 72, 73, 153, 292, 307, 331]. Η ασυνήθιστη μελέτη τού Wm. Roscoe, The Life and Pontificate of Leo the Tenth, 4 τόμοι, Λίβερπουλ και Λονδίνο, 1805, ii, 164 και εξής, αξίζει ακόμη προσοχής και όχι μόνο για τα έγγραφα στα εκτεταμένα παραρτήματά της. Η θέση των κελλιών των καρδιναλίων στη Σιξτίνα είναι γνωστή από κείμενο, που τα τοποθετεί κάτω από τις διάφορες τοιχογραφίες στους τοίχους τού παρεκκλησιού, για το οποίο βλέπε την ενδιαφέρουσα σημείωση στον O. Clemen, «Zur Papstwahl Leos X.», Historische Vierteljahrschrift, X (1907), 506-8. Πρβλ. επίσης Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 13-15, τομ. xxxi (1877), σελ. 6-7, Lettres du roy Louis XII, IV (1712), 63-72 και Francesco Vettori, Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο vi (1848), σελ. 296-98, τού οποίου η μάλλον κυνική ανάλυση τής εκλογής υποτίθεται ότι εξηγεί γιατί οι καρδινάλιοι στο κογκλάβιο προτίμησαν τον Τζιοβάννι ντε Μέντιτσι από τον Ραφφαέλλε Ριάριο, τον καρδινάλιο τού Αγίου Γεωργίου. Για μικρό διάστημα φαινόταν κατανοητό ότι η ψηφοφορία στο κογκλάβιο θα στρεφόταν υπέρ τού Ριάριο, ο οποίος, όπως πίστευαν, εκπροσωπούσε την παράταξη των Ρόβερε (fazione Roveresca). Πρβλ. Pio Paschini, «Adriano Castellesi», στο Tre Illustri Prelati del Rinascimento, Ρώμη, 1957, σελ. 74-75.

Ως συνήθως ο Sanudo συγκέντρωσε όσα γεγονότα και φήμες μπορούσε σχετικά με την εκλογή [Diarii, xvi, 11, 16, 18 και εξής, 28-33, 36, 37-42, 45 και εξής, 50-51, 79-84 και εξής] Οι λεπτομερείς εκλογικές διομολογήσεις προέβλεπαν την υπεράσπιση των χριστιανών από τούς «άπιστους Τούρκους» [στο ίδιο, στήλη 101], που όπως πίστευαν τότε κινούνταν εναντίον τής Ρόδου [στήλες 129, 133, 179].

Ανεκτίμητης αξίας για τα πρώτα χρόνια τού Λέοντος Ι’ είναι η ανολοκλήρωτη εργασία τού καρδινάλιου Joseph Hergenröther, Leonis X. Pontificis Maximi regesta, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1884, ενώ η λεπτομερής περιγραφή των C. J. Hefele, J. Hergenröther και H. Leclercq, Histoire des conciles, VΙΙΙ-1 (Παρίσι, 1917), 389 και εξής είναι πάντοτε κατατοπιστική. Ο F. Rodocanachi, Histoire de Rome: Le Pontificat de Léon X (1513-1521), Παρίσι, 1931 είναι ευανάγνωστος, αλλά ορισμένες φορές αναξιόπιστος. Ο Paride Grassi έχει περιγράψει λεπτομερώς τις τελετές που συνόδευσαν την έναρξη τού κογκλάβιου [Diarium, στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Vat. lat. 12.274, φύλλα 4 και εξής, 9 και εξής, 15 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση], από το οποίο ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι προέκυψε ως Λέων Ι’ [στο ίδιο, φύλλα 20 και εξής].

Για τη φυσική εμφάνιση τού Λέοντος Ι’ και την απεικόνισή του στην τέχνη τής εποχής, ιδιαίτερα στο ασυνήθιστο άγαλμά του, που έφτιαξε ο Domenico Aimo (σήμερα στην αριστερή πτέρυγα τής Σάντα Μαρία τού Αρακοέλι), βλέπε Vittorio Cian, «Su l’ Iconografia di Leone X», στο Scritti varii di erudizionee e di critica in onore di Rodolfo Renier, Τορίνο, 1912, σελ. 559-76, με πέντε εικόνες. O Λέων, τού οποίου η «εικονογραφία» είναι γνωστή από την παιδική του ηλικία, ήταν ως ενήλικας ψηλός στο ανάστημα, με μεγάλη κοιλιά και κοκαλιάρικα πόδια, βαρύ λαιμό και φαρδείς ώμους, με μυωπικά, διογκωμένα μάτια και πρησμένα μάγουλα σε τεράστιο κεφάλι. Παρ’ όλα αυτά είχε αξιοπρεπές παράστημα, ήταν καλός ομιλητής με ελκυστική φωνή και προφανώς θα έπαιρνε στάσεις, στις οποίες θα μπορούσε να επιδείξει τα μακριά, λευκά χέρια του (manus nive candidiores), για τα οποία ήταν περήφανος. Ήταν τόσο μύωπας, που δεν μπορούσε να δει τίποτε χωρίς γυαλιά: nec legere nec aliquid intueri poterat absque conspicillo magno christallino, λέει ο αστρολόγος Luca Gaurico, Tractatus astrologicus, Βενετία, 1552, 18 και εξής, παρατιθέμενος από τον Cian. Όταν o Λέων πήγαινε για κυνήγι, απαιτούσε να συλληφθεί το θήραμα και να εξουδετερωθεί πριν τού παραδοθεί για το τελικό χτύπημα, που το έδινε αυτός με κοντάρι στο ένα χέρι και τα γυαλιά τού (occhiale) στο άλλο! Στον βάναυσο ρεαλισμό του, το άγαλμα τού Aimo στο Αρακοέλι είναι πιθανότατα η πιο πιστή απεικόνιση που έχουμε για τον πρώτο Μέδικο πάπα.

[←5]

Sanudo, Diarii, xvi, 67-68, 148, 356, 361-62.

[←6]

Sanudo, Diarii, xvi, 134. Μάλιστα ο αδελφός τού Λέοντος Ι’, ο Τζουλιάνο ντε Μέντιτσι, έγραψε ότι ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ήταν ενθουσιασμένος με την εκλογή (Regem illum magnam laetitiam cepisse) και ήταν τώρα έτοιμος να κάνει ειρήνη με την Αγία Έδρα [Hergenröther (επιμ.), Leonis X. regesta, i, αριθ. 1974, σελ. 112. Pietro Bembo, Epp., i, αριθ. 18, στο Opere del Cardinale Pietro Bembo, ora per la prima volta tutte in un corpo unite, iv (Βενετία, 1729), 8].

[←7]

Sanudo, Diarii, xvi, 242.

[←8]

Oι παπικές στέψεις γίνονταν κατά κανόνα Κυριακή, αλλά η 20^η Μαρτίου ήταν Κυριακή των Βαΐων και η στέψη τού Λέοντος Ι’ επισπεύστηκε λόγω τής Μεγάλης Εβδομάδας [Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 23. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xvi, 57, 59, 71, 72-73, 158, 160 και εξής]. Ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Ρώμη, ο κόμης Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι, έγραφε στον Μαξιμιλιανό, με κάποια μαντική ικανότητα μετά την εκλογή:

«…Κατά τη γνώμη μου ο ανώτατος ποντίφηκας θα είναι μάλλον πράος σαν αρνί παρά άγριος σαν λιοντάρι, πρέπει να είναι λάτρης τής ειρήνης και όχι τού πολέμου, θα είναι εγγυητής τής πίστης και θα διακονεί τη θρησκεία, σίγουρα δεν θα είναι φίλος των Γάλλων, αλλά ούτε θέλει να είναι εχθρός, όπως ήταν ο Ιούλιος, δεν αδιαφορεί για τη φήμη και την τιμή, ευνοεί την παιδεία, δηλαδή τούς ρήτορες, τούς ποιητές, καθώς και τούς μουσικούς, …δεν καλωσορίζει τον πόλεμο, αλλά τον αμφισβητεί πολύ και τον περιορίζει, εκτός από τον πόλεμο εναντίον των απίστων, για να επιδιώξει τον οποίο φαίνεται ότι χρειάζεται περισσότερο χρόνο, … αν και οι άνδρες αλλάζουν με τις εποχές και η θεία δύναμη παίζει με τα ανθρώπινα θέματα…» [Lettres du roy Louis XII, iv (1712), 79].

(…Opinione mea pontifex maximus potius erit mitis ut agnus quam ferox ut leo, pacis erit cultor magis quam belli, erit fidei promissorumque servator religiosus, amicus Gallorum certe non erit, sed nec acer hostis ut fuerat Julius, gloriam et honorem non negliget, favebit literatis, hoc est oratoribus et poetis ac etiam musicis… bellum non suscipiet nisi plurimum lacessitus et valde coactus, excepto bello contra infideles ad quod suscipiendum iam aspirare videtur … tamen homines mutant in horas et ‘ludit in humanis divina potentia rebus…)

Όσο για την υπόθεση τού Κάρπι, ότι ο Λέων Ι’ θα πίεζε για ειρήνη στην Ευρώπη και πόλεμο εναντίον των Τούρκων, είχε απόλυτο δίκιο, αλλά αυτή ήταν η συνηθισμένη κοινοτοπία τής διεθνούς διπλωματίας τότε, με την οποία ακόμη και ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ ομολογούσε ότι συμφωνούσε, σε επιστολή, για παράδειγμα, προς το Κολλέγιο των Καρδιναλίων γραμμένη στη Μπλουά την 1^η Μαρτίου 1513 [Sanudo, Diarii, xvi, 34]. Ο Paride Grassi έχει φυσικά περιγράψει τη στέψη τού Λέοντος Ι’ στο δικό του ημερολόγιο τελετών [Cod. Vat. lat. 12.274, φύλλα 28 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

[←9]

Hergenröther, Leonis X. regesta, i, αριθ. 12, σελ. 3. Pietro Bembo, Epp., i, αριθ. 5, στο Opere del Cardinale Pietro Bembo, iv (Βενετία, 1729), 4-5. Την 1^η Απριλίου 1513 ο Λέων πληροφορούσε πάλι τον Σίγκισμουντ ότι έπρεπε να επιτρέψει τη διευθέτηση τής διαφοράς του με τον Άλμπρεχτ, είτε με τη διαιτησία παπικού λεγάτου, είτε με απόφαση τής Συνόδου τού Λατερανού [Regesta, i, αριθ. 1987, σελ. 113. Bembo, Epp., i, 22, στο Opere, iv (1729), 9], την οποία επιστολή ακολούθησε άλλη με το ίδιο περιεχόμενο στις 30 Απριλίου [Regesta, i, αριθ. 2316, σελ. 134 και Bembo, Epp., ii, 19, στο Opere, iv, 15 και πρβλ. Epp., ii, 20-21, σελ. 15-16 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 33 και εξής, τομ. xxxi (1877), σελ. 14 και εξής].

[←10]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 1928, σελ. 109. Bembo, Epp., i, 7, στο Opere, iv, 5. Στις 22 Μαρτίου ο Λέων είχε γράψει στη γενουάτικη κυβέρνηση για λογαριασμό των Ιωαννιτών [Regesta, i, αριθ. 1921, σελ. 108. Bembo, Epp., i, 8, στο Opere, iv, 5].

[←11]

Ο Sanudo, Diarii, xvi, 678-90 έχει διασώσει περίτεχνη περιγραφή τής πομπής τής 11^ης Απριλίου 1513, για το οποίο πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1, 24 και εξής, Leonis X. regesta, Ι, αριθ. 2119, σελ. 121, Wm. Roscoe, Leo the Tenth, ii (1805), 174-76 και Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 41 και εξής.

[←12]

Jean Dumont, Corps universel diplomatique du droit des gens, iv-1 (Άμστερνταμ, 1726), αριθ. LXXXVI, σελ. 182-83. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 7, σελ. 130 και πρβλ. αριθ. 23 και 30. Sanudo, Diarii, xvi, 119, 121-26, 136, 143, 167-68, 172, 190-91, 212 και εξής, 284 και εξής και τομ. xx, στήλη 436. Πρβλ. Francesco Vettori, Storia d’ Italia dal 1511 al 1527, στο Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τομ. vi (1848), σελ. 299-300 και Wm. Roscoe, Leo the Tenth, ii (1805), 186-87.

[←13]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 2103, σελ. 120 και Bembo, Epp., ii, 1, στο Opere, iv, 11. Λίγα θέματα προκαλούσαν τότε μεγαλύτερο ενδιαφέρον στους διπλωματικούς κύκλους από την τύχη τής Πάρμα και τής Πιατσέντσα και τις συνθήκες στις δύστυχες πόλεις [Sanudo, Diarii, xvi, 6, 10, 48, 49, 56-57, 58, 61, κλπ., 68, 72, 81 κλπ., 172, 223, 307, 356-57 κλπ. και σημειώστε τομ. xx, σελ. 42. Leonis X. regesta, Ι, αριθ. 2421-22, σελ. 142 και Bembo, Epp., ii, 34-35, στο Opere, iv, 18]. Στις 15 Οκτωβρίου 1513 ο Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα έγραψε στη Γερουσία ότι

«ο πάπας θέλει να κάνει συμφωνία με τον δούκα τού Μιλάνου, για να κρατήσει την Πάρμα και την Πιατσέντσα και να τού δώσει σε αντάλλαγμα το Μπέργκαμο και τη Μπρέσσια» [Sanudo, xvii, 227].

(il Papa voria far acordo col duca di Milan di tenir Parma e Piasenza e darli in recompenso Bergamo e Brexa)

Όταν ο αδελφός τού πάπα, ο Τζουλιάνο ντε Μέντιτσι, παντρεύτηκε τη Φιλμπέρτα τής Σαβοΐας στις 25 Ιανουαρίου 1515 [όχι στις 25 Ιουνίου, όπως αναφέρεται στο Pastor, Hist. Popes, vii, 106], έπρεπε να πάρει την Πάρμα και την Πιατσέντσα, καθώς και το Ρέτζιο και τη Μόντενα [Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 72-74].

[←14]

Όσο περνούσε ο καιρός, ο Λέων Ι’ έπαιζε διπλό διπλωματικό παιχνίδι, προσπαθώντας να διατηρήσει την ανεξαρτησία τού Μιλάνου απέναντι στις φιλοδοξίες τόσο τού Λουδοβίκου ΙΒ΄ όσο και τού Φερδινάνδου τού Καθολικού [πρβλ. Francesco Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 5, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 126 και εξής και Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 64 και εξής]. Η Storia d’ Italia τού Guicciardini είναι διαθέσιμη σε αρκετές εκδόσεις, πιο προσφάτως σε εκείνη τής Silvana S. Menchi [3 τόμοι, Τορίνο, 1971].

[←15]

Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (1726), αριθ. lxxix, σελ. 173-75. Sanudo, Diarii, xvi, 197-202, 223, 292. Πολύ εκτεταμένες αγγλικές προετοιμασίες για επίθεση κατά τής Γαλλίας αναφέρονταν για κάποιο διάστημα στην ενετική διπλωματική αλληλογραφία [στο ίδιο, xvi, 7, 45, 71-72, 148. 211, 232, 449, 456]. Για τις διεθνείς περιπλοκές τής εποχής βλέπε Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 392-93.

[←16]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xvi, 359-61, για το οποίο σημειώστε Leonis X. regesta, I, αριθ. 2655, σελ. 154, από Paride Grassi, εγγραφή με ημερομηνία 13 Μαΐου 1513. Ένα πρόγραμμα με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1513 προσδιορίζει τα μέλη των τριών αποστολών και ορίζει τον τριπλό σκοπό ως εξής: 1) Να προβλέψει για την ειρήνη στην Ευρώπη και για την εκρίζωση τού σχίσματος. 2) Να αναμορφώσει την παπική κούρτη και τούς αξιωματούχους τής και 3) Να φροντίσει για την κατάργηση τής γαλλικής Πραγματιστικής Κύρωσης: Tres deputationes facte per S dominum nostrum reverendissimorum dominorum Cardinalium et prelatorum per Concilium electorum una cum adiunetis per Sanctitatem suam super diversis materiis et negociis tractandis et expediendis in Concilio Lateranensi pro faciliori expeditione et universali cognitione gerendorum in eo, γραμμένο στη Ρώμη στις 3 Ιουνίου 1513, χωρίς αναγραφή τού τυπογράφου, με σημείωμα επικόλλησης στις θύρες τού Αγίου Πέτρου, στο Λατερανό, στην Καγκελλαρία και στο Κάμπο ντέι Φιόρι. Υπάρχει πλήρης περιγραφή τής έκτης συνεδρίασης τής Συνόδου στο Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VΙII-1 (1917), 396 και εξής.

[←17]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, x, 454-55 και Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 628 και Jean Leclercq, Un Humaniste ermite: Le bienheureux Paul Giustiniani (1476-1528), Ρώμη, 1951. Το κείμενο τής B. Pauli Justiniani et Petri Quirini, Eremitarum Camaldulensium, Libellus ad Leonem X, Pontificem Maximum υπάρχει στο G. B. Mittarelli και Anselmo Costadoni, Annales Camaldulenses, 9 τόμοι, Βενετία, 1755-73, IX, στήλες 612-719. Η Αναφορά (Libellus) ονομάζεται επίσης De officio pontificis. Για καθοδήγηση στα χειρόγραφα και στα έργα τού Giustinian βλέπε Eugenio Massa (επιμ.), Beato Paolo Giustiniani: Tratati, lettere e frammenti, i, Ρώμη, 1967, που θεωρεί την Αναφορά (Libellus) «το πιο εντυπωσιακό Καθολικό σχέδιο για τη μεταρρύθμιση τής Εκκλησίας στη σύγχρονη εποχή» (il più imponente disegno cattolico di riforma della Chiesa nell età moderna) [σελ. cxvii].

Η Αναφορά φαίνεται ότι είχε αρχίσει να γράφεται πριν από την έκτη συνεδρίαση τής Συνόδου τού Λατερανού στις 27 Απριλίου 1513, όπου η πρώτη συνεδρίαση συγκλήθηκε υπό τον Λέοντα: «…Η Σύνοδος τού Λατερανού έχει ήδη ξεκινήσει και εσείς (ο Λέων Ι΄) να μη διστάσετε να τη συνεχίσετε…» (…Lateranense iam celebrari ceptum Concilium, quod te prosequi velle non dubitamus…) [στο ίδιο, στήλη 652].

Πιθανώς τελείωσε λίγο μετά τις 27 Ιουνίου 1513, όταν οι σχισματικοί καρδινάλιοι Μπερναρντίνο Καρβαχάλ και Φεντερίγκο Σανσεβερίνο αποκήρυξαν και έγιναν και πάλι δεκτοί στο Ιερό Κολλέγιο, γεγονός που σημειώνεται ότι συνέβη «τις επόμενες ημέρες» (proximus diebus) [στήλη 710]. O Τζουστινιάν αναφέρει ότι είχε κάνει προσκύνημα στον Πανάγιο Τάφο στην Ιερουσαλήμ, όπου έμεινε τρεις μήνες [στήλη 659] και έτσι είχε τουλάχιστον κάποια από πρώτο χέρι γνώση των συνθηκών στην Ανατολική Μεσόγειο, για το οποίο σημειώστε Massa, Trattati, i, 14, 241 και J. Leclercq, Un Humaniste ermite… Paul Giustintani (1951), σελ. 34-37.

[←18]

Libellus, στο ίδιο, στήλη 626: «Ευρισκόμενος ανάμεσα στους [δυτικούς Καθολικούς] βασιλείς, εγώ ο Πέτρος ασχολήθηκα για την Ενετική Δημοκρατία, την οποία στη συνέχεια υπηρέτησα ως απεσταλμένος…» (Dum enim apud eos Reges (Catholicos occidentales) ego Petrus pro Venetorum Republica cui tunc inserviebam legatus agerem...).

O Κουρίνι ήταν μάλιστα ο Βιντσέντσο Κουρίνι, τον οποίο έχουμε ήδη συναντήσει στο Κεφάλαιο 1. Εισήλθε στο Καμαλδουλενσιανό Τάγμα στις 22 Φεβρουαρίου 1512 και πήρε το όνομα Πιέτρο. Βλέπε γενικά Hubert Jedin, «Vincenzo Quirini und Pietro Bembo», στα Miscellanea Giovanni Mercati, iv (Πόλη τού Βατικανού, 1946), 407-24 και ανατυπωμένο στη συλλογή άρθρων τού Jedin, Kirch des Glaubens, Kirche der Geschichte, I (Φράιμπουργκ, Βασιλεία και Βιέννη, 1966), 153-66.

[←19]

Libellus, στο ίδιο, στήλη 637.

[←20]

Libellus, στο ίδιο, στήλη 672. Οι Τζουστινιάν και Κουρίνι δίνουν μεγάλη προσοχή στη σταυροφορία, που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των ιδεών τους για γενική εκκλησιαστική μεταρρύθμιση. Για την τολμηρή και ευρεία φύση αυτών των ιδεών πρβλ. Jedin, «Quirini und Bembo», Misc. Giovanni Mercati, IV, 410-11.

[←21]

Libellus, στο ίδιο, στήλη 639:

«…αυτοί είναι μεταξύ των Τούρκων οι γενίτσαροι και μεταξύ των Μαυριτανών οι Μαμελούκοι, όπως ακούμε να ονομάζονται στην καθομιλουμένη … Γιατί οι γενίτσαροι είναι οι πιο έμπειροι στρατιώτες μεταξύ των Τούρκων. Αλλά οι Μαμελούκοι μεταξύ των Μαυριτανών όχι μόνο ασκούν κάθε στρατιωτική δράση, ώστε να μην επιτρέπουν τη χρήση των όπλων σε εκείνους που είναι πραγματικά Μαυριτανοί, αλλά επίσης από τις δικές τους τάξεις επιλέγεται πάντοτε ο ανώτατος άρχοντας ολόκληρου τού έθνους…».

(…hos omnes apud Turcas janizeros, apud Mauros Mamaluccos vulgari sermone vocari audivimus. ... Janizeri enim apud Turcas peritissimi sunt milites. Mamaluchi vero apud Mauros non solum militiam omnem exercent, ita ut arma tractare illis, qui vere Mauri sunt, non permittant, verum etiam ex eorum numero is semper eligitur, qui supremam totius gentis illius potestatem habeat...)

[←22]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 639-40.

[←23]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 643, 644.

[←24]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 646-47 και πρβλ. στήλη 648.

[←25]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 648-52.

[←26]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 651-52.

[←27]

Libellus, στο ίδιο, στήλη 654.

[←28]

Libellus, στο ίδιο, στήλες 664-65.

[←29]

Simonis Begnii, episcopi Modrusiensis, oratio in sexta Lateranensis Concilii sessione, quinto Kalendas Maias habita, MDXIII, χωρίς αποτύπωση τόπου ή τυπογράφου. Ο Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1515, αριθ. 21-24, τομ. xxxi (1877), σελ. 9-10, παρέχει μερικά αποσπάσματα από την προσφώνηση τού Simon de Begno, που υπάρχει στο Carl Göllner, Turcica: Die europäischen Türkendrucke de XVI. Jahrhunderts, I (Βουκουρέστι και Βερολίνο, 1961), αριθ. 58, σελ. 50. O Simon ήταν επίσκοπος τού Modruš από τον Νοέμβριο του1509, μέχρι τον θάνατό του τον Μάρτιο τού 1536 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi, iii (1923), 247 και πρβλ. N. H-Minnich, «Concepts of Reform Proposed at the Fifth Lateran Council», Archivum Historiae pontificiae, vii (1969), 185-89]. H ταφόπετρα τού Simon de Begno (Simun Begna, από εξέχουσα δαλματική οικογένεια) υπάρχει σήμερα στο Φραγκισκανό μοναστήρι κοντά στο λιμάνι τής μικρής πόλης Ούλιαν (Ugljan), στο βόρειο άκρο τού ομώνυμου νησιού, μερικά μίλια μακριά από την ακτή τού Ζάνταρ (Ζάρα). Για τον Σίμον σημειώστε επίσης Michael B. Petrovich, «The Croatian Humanists and the Ottoman Peril», Balkan Studies, XX-2 (1979), 266-67.

Στη δημόσια συνεδρίαση ο αρχιεπίσκοπος τού Ρέτζιο Καλαβρίας, ο Ρομπέρτο ντε Ορσίνι, διάβασε τη βούλλα Suprema illius ordinatione (με ημερομηνία 27 Απριλίου 1513), που εξέφραζε την πρόθεση τού πάπα για ειρήνη στην Ευρώπη και για προώθηση τής σταυροφορίας. Ο Raynaldus, ad ann. 1513, αριθ. 25, σελ. 11, παρέχει το μεγαλύτερο μέρος τού κείμενου τής βούλλας, αλλά παραλείπει τον πρόλογο. Έχω διαβάσει τη βούλλα σε τυπωμένο αντίγραφο τής εποχής, που δεν φέρει ένδειξη τόπου εκτύπωσης ή τυπογράφου. Πρβλ. J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, xxxii (Παρίσι, 1902), στήλες 657-58, 783-805, όπου παρέχεται επίση η βούλλα Superna illius ordinatione [στήλες 792-93]. Υπάρχει περιγραφή τής 6^ης συνδερίασης τής Συνόδου τού Λατερανού στο ημερολόγιο τού Paride Grassi, Cod. Vat. lat. 12.274, φύλλα 42 και εξής.

[←30]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xvi, 340-41 και εξής. O Guicciardini, Storia d’ Italia, xi, 10-12, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 72-84, έχει περιγράψει την εκστρατεία με κάποια λεπτομέρεια, με αρκετούς επαίνους για τον ελβετικό ηρωισμό. Ο Λέων Ι’ είχε χορηγήσει 42.000 δουκάτα ως επιδότηση στους Ελβετούς [στο ίδιο, xi, 10, σελ. 73] και ανακουφίστηκε πολύ από τη νίκη τους [Leonis X. regesta, i, αριθ. 3134-35, 3145, 3159-60, 3162, σελ. 182-84 και Bembo, Epp., iii, 1-5, 7, στο Opere, iv, 21-23, επιστολές γραμμένες στη Ρώμη στις 11-13 Ιουνίου 1513]. Στις 6 Αυγούστου 1513 ο Αντρέα ντα Μπόργκο έγραφε από το Μιλάνο στον Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι, αυτοκρατορικό πρεσβευτή στην Αγία Έδρα, ότι ο Μασσιμιλιάνο Σφόρτσα δεν είχε τα χρήματα για να πληρώσει τις συμβατικές του υποχρεώσεις προς τούς Ενετούς, προφανώς για την πρόσφατη υπηρεσία τους εναντίον των Γάλλων [στη συλλογή τής αλληλογραφίας τού Αλμπέρτο Πίο, Lea Library, MS. 414, University of Pennsylvania].

[←31]

Sanudo, Diarii, xvi, 399: «…αλλά δεν θέλει [ο πάπας], γιατί η Σινιορία σας δεν έχει υποστεί καμία ζημιά, ενώ θέλει να ενώσει την Ιταλία, γιατί οι τουρκικές υποθέσεις πιέζουν πολύ» (… ma non vol (il Papa) però che la Signoria nostra habi alcun danno, et voria unir Italia, perchè le cosse turchesche le preme assai).

Όταν ο πάσχων Τζιρολάμο Ντονάτο, ο φίλος τού Ιουλίου Β΄, απαλλάχθηκε από τη δύσκολη θέση τού Ενετού πρεσβευτή στην παπική κούρτη στις 19 Οκτωβρίου 1511, εκλέχτηκε από τη Γερουσία ως διάδοχός του ο Φραντσέσκο Φόσκαρι [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 44, φύλλο 69]. Το έγγραφο τής αποστολής τού Φόσκαρι έχει ημερομηνία 16 Δεκεμβρίου 1511 [στο ίδιο, φύλλα 88-90]. Ο Λέων έγινε ραγδαία λιγότερο φιλικός προς τη Βενετία, όπως έγραφε ο Φόσκαρι στην κυβέρνησή του στις 25 Ιουνίου 1513 [Sanudo, xvi, 426 και πρβλ. στήλες 519, 587]. Ο Φόσκαρι αντικαταστάθηκε στη ρωμαϊκή αποστολή από τον Πιέτρο Λάντο τον Οκτώβριο τού 1513 [στο ίδιο, xvi, 587 και xvιi, 22, 162. 205]. Η αποστολή του έχει ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1513 [Sen. Secreta, Reg. 46, φύλλα 7-8]. Οι Ενετοί αρνούνταν πεισματικά να επανασυμφιλιωθούν με τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α’, αν δεν τούς επέστρεφε τη Βερόνα και τη Βιτσέντσα και η στάση τους εξόργιζε τον Λέοντα Ι’, που επέμενε ότι η Βενετία δεν είχε τίποτε περισσότερο να ελπίζει από την ηττημένη Γαλλία [Sanudo, xvi, 513].

Όμως στη Ρώμη υπέθεταν ότι αν οι Ενετοί πιέζονταν ιδιαίτερα από τούς εχθρούς τους, περιλαμβανομένου τού πάπα, ίσως στρέφονταν στους Τούρκους για βοήθεια [Sanudo, xvi, 557]: «…και όταν οι Ενετοί δουν όλους εναντίον τους, θα καλέσουν τούς Τούρκους σε βοήθειά τους» (… e quando venitiani vederà tutti contra, chiamerà turchi in suo socorso…).

Σύμφωνα με πιθανώς αδημοσίευτη επιστολή τού Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι,

«Η Αγιότητά του ο Κύριός μας μισεί πραγματικά τούς Ενετούς και μού είπε ότι μιλούσε με έναν αστρολόγο, που είχε πει στη Μακαριότητά του ότι ποτέ δεν θα συμφωνήσει, ούτε πρόκειται να είναι φίλος με τούς Ενετούς» [επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Αυγούστου 1513, MS. 414, Lea Library. Univ. of Pennsylvania].

(Sanctitas quoque domini nostri vere Venetos odit et dixit mihi inter loquendum quendam astrologum Beatitudini sue predixisse ipsum nunquam concordem nec amicum Venetorum futurum esse)

Σε συνεδρίαση τής Ενετικής Γερουσίας τον Δεκέμβριο τού 1513, όταν είχαν έρθει άσχημα νέα από τη Ρώμη, υπήρξε προσωρινή συμφωνία ότι η Σινιορία έπρεπε να ζητήσει βοήθεια από τούς Τούρκους [Sanudo, xvii, 365]: «Ήταν κακόβουλες επιστολές από τη Ρώμη και όλοι φώναζαν να ζητήσουν βοήθεια από τον Τούρκο!» (Erano letere cative di Roma, e tutti cridava si dimandi aiuto al Turco!). Πρβλ. επίσης στο ίδιο, XVII, 424.

Πριν μερικά χρόνια, κατά τη διάρκεια τού Πολέμου τής Ένωσης τού Καμπραί, οι Ενετοί είχαν προσπαθήσει πολύ να εξασφαλίσουν στρατιωτική και άλλη βοήθεια από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄ εναντίον τής ένωσης των χριστιανών ηγεμόνων (la liga dei principi Christiani), γεγονός το οποίο έχει ήδη σημειωθεί [βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 2 περιοχή σημ. 121-125]. Oι σημειώσεις μου από το Senatus Secreta, Reg. 46 (1513-1515) δεν αποκαλύπτουν στοιχεία τής προθυμίας τής Σινιορίας να επιδιώξει άμεση βοήθεια από τον Σελήμ τον Άκαμπτο. Αντιθέτως, στις 2 Ιανουαρίου 1514 (ενετική χρονολόγηση 1513), η Γερουσία έγραφε στον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη για τη δύναμη τού σουλτάνου και την ακόρεστη δίψα του για κατάκτηση και θεωρούσε πολύ πιθανή μια επίθεση εναντίον τής Ιταλίας [στο ίδιο, Reg. 46, φύλλο 37]:

«Και επειδή έχετε γράψει ότι η Αγιότητά του έχει μιλήσει με κάποια αλλαγή σχετικά με τούς Τούρκους, αλλά ότι η υπόθεση είναι πολύ προφανής. Ενώ δεν θέλουμε να παραμείνουμε λέγοντας ότι εκείνοι που δεν θέλουν να μιλήσουν με λογική σε αυτό το ζήτημα, κρίνουν οτιδήποτε άλλο, εκτός από το ότι ο Άρχοντας Τούρκος πρόκειται να εισβάλει στην Ιταλία, γιατί σε όλα τα τραγούδια οι φωνές αντηχούν τις προετοιμασίες που κάνει, ακόμη και η νεαρή ηλικία και η έντονη και πολεμοχαρής φύση, η πλήρης απληστία του να τα πάρει ο Άρχοντας όλα, ότι κάθε πράγμα επβεβαιώνει το μέγεθος τής όρεξής του να είναι όλος ο κόσμος ένα βασίλειο, και ότι έχει ειρηνεύσει με όλους εκείνους που θα αμφέβαλλαν αν θα μπορούσε να καθυστερήσει, αλλά ιδιαίτερα βλέποντας την Ιταλία και τη Χριστιανοσύνη σε διαίρεση και το δικό μας κράτος, το οποίο για πολλά χρόνια έχει υπάρξει προπύργιο και με τόσο χρυσάφι και αίμα έχει καθυστερήσει τη λύσσα και την παραφορά τού παρελθόντος του, όντας πια από τούς χριστιανούς ηγεμόνες τόσο εξασθενημένος, που προσκαλεί και περιορίζει να ετοιμάζουν την επιχείρηση, και θα είναι τόσο φρικτή η δύναμή του, και εκείνο που πρέπει να κριθεί, πρέπει να είναι η επιτυχία του, όχι αυτό που θα πούμε, γιατί η σοφότατη Αγιότητά του μπορεί να λάβει υπόψη, και θεωρούμε βέβαιο ότι η πρωτεύουσα θεραπεία θα είναι να καταλαβαίνει ο Άρχοντας Τούρκος ότι η Μακαριότητά του έχει αγκαλιάσει και έχει βρεθεί στη δική μας βοήθεια, ούτε θα αποσιωπήσουμε ότι η αυτοκρατορική Μεγαλειότητα, όπως γνωρίζει καλά η Αγιότητά του, είναι εκείνη που επιδιώκει και δεν αποφεύγει να ερεθίζει και να προκαλεί τον Τούρκο προς δική μας καταστροφή. Ας ετοιμαστεί λοιπόν αυτή [η Αγιότητα], που ορθότατα είναι τοποθετημένη σε εκείνη την [Αποστολική] Έδρα, να βεβαιωθεί ότι τα όπλα απομακρύνονται, μη επιτρέποντας την έγκρισή τους, αφού σε μια τόσο σοβαρή αρρώστια, η θεραπεία πρέπει να είναι έντονη και γρήγορη…»

(Et perchè ne scrivete sua Sanctità havervi parlato cum qualche alteration circa Turchi, anchor che la cosa sii assai manifesta; pur non volemo restar de dirvi che non po chi cum ragione vuol parlar in questa materia iudicar altro se non che el Signor Turco habi ad invader Italia, perchè ultra la voce che da ogni canto risonano de li apparati el fa, etiam la iuvenil età et la feroce et bellicosissima natura, la summa avidità de farsi Signor dil tuto, che per quanto ciascuno affima a la grandeza del appetito suo il mondo li è un regno, et lo haversi pacificato cum tuti quelli chel poteva dubitar potessero ritardarlo, ma sopratuto vedendo Italia et la Christianità in divisione et il stato nostro che tanti anni è stà antemural et cum tanto oro et sangue ha ritardà la rabie et furor di suo passati esser stà da li principi christiani talmente attenuato lo invita et astrenze ad tuor la impresa, et quanto sia horrenda la potentia sua et quello se debi existimar debi esser il successo suo non lo diremo, perchè la Sanctità sua sapientissima ben lo po considerar, et tenemo per certo che il precipuo remedio sia che il Signor Turco intenda sua Beatitudine haverne abbrazati et essersi scoperta in nostro adiuto, nè taceremo che la Cesarea Maestà come ben sa sua Sanctità è quella che cercha et non mancha hora de irritar et provocar el Turco a danni nostri. Proveda adunque lei, che meritissime è collacata in quella Sede, faci che le arme se deponino, non permetti esser menata in tempo che ad una si grave egritudine li remedii voglino esser gagliardi et celerrimi…).

[←32]

Leonis X. regesta, i, αριθ. 3149, σελ. 183, από το ημερολόγιο τελετών τού Paride Grassi. Για τον Ιωάννη Λάσκι, αρχιεπίσκοπο τού Γκνιέζνο (1508-1531), σημειώστε Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica Medii et Recentioris Aevi, III (1923), σελ. 204, σημείωση 3 και πρβλ. Leonis X. regesta, i, αριθ. 4929, σελ. 303, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 32 και εξής, τομ. xxxi (1877), 13 και εξής και Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VIII-1 (1917), 403-4. Η τουρκική απειλή για τη Δαλματία, την Κροατία, τη Βοσνία και την Ουγγαρία από το 1511 μέχρι τo 1520 απεικονίζεται στο εκείνης τής εποχής ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ, που σημειώνει συχνές τουρκικές επιδρομές. Για τα σχετικά αποσπάσματα στο ημερολόγιο βλέπε Simeon Ljubic (επιμ.), Commissiones et Relationes venetae, I (Zagreb, 1876), 132-43, στα Monumenta spectantia Historiam slavorum meridionalium, VI.

[←33]

Sanudo, Diarii, xvi, 385:

«Χτες στις 12 τού μηνός [στην πραγματικότητα στις 13], οι εκπρόσωποι τής Πολωνίας είχαν ακρόαση. Εκείνος ο επίσκοπος έκανε αξιόλογη αγόρευση, υποβάλλοντας υπακοή στον πάπα και εκλιπαρώντας για βοήθεια εναντίον των Τούρκων. Ο πάπας και οι άλλοι δάκρυσαν».

(Εri, a dì 12, li oratori di Polana ebeno audientia; quel episcopo fece una degna oratione, prestandoli ubedientia al Papa et implorando ajuto contra Turchi; el Papa et altri lacrimò.)

Στο διάταγμα που ανέβαλλε επ’ αόριστον την 7^η συνεδρίαση τής Συνόδου στις 17 Ιουνίου 1513 ο Λέων είχε αναγγείλει τον ερχομό τού Λάσκι στη Ρώμη [Edicturn S. domini nostri Leonis Pape X. super prorogatione Lateranensis Concilii, γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Μαΐου 1513, χωρίς ένδειξη τόπου εκτύπωσης ή τυπογράφου]. O Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 28, τομ. xxxi (1877), σελ. 12 αναφέρεται σε αυτό το διάταγμα.

[←34]

Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 404-5 και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 41-42, τομ. xxxi (1877), σελ. 17-18, που δεν αναφέρει το κήρυγμα τού ντελ Ρίο, που τυπώθηκε στη Ρώμη από τον Jacopo Mazocchi στις 8 Ιουλίου 1513 [Göllner, Turcica, I (1961), αριθ. 60, σελ. 51]. Ο Μπαλτάζαρ ντελ Ρίο έγινε επίσκοπος Σκάλα στη νότια Ιταλία στις 22 Οκτωβρίου 1515 και πέθανε το 1540 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 294]. Πρβλ. Mansi, Sacra concilia, xxxii (Παρίσι, 1902), στήλες 658. 659, 805-27 και Paride Grassi, Diarium, στο Cod.Vat. lat. 12.274, φύλλα 57-59.

[←35]

Arch. di Stato di Modena, Cancelleria Estense, Estero, Busta 12, αριθ. 13 (προηγουμένως αριθ. D65):

«…Προτρέπουμε την εξοχότητά σας στο όνομα τού Κυρίου και τής ζητάμε από την καρδιά μας, ότι αν ο ευγενής άνδρας Ραμόν ντε Καρντόνα, αντιβασιλέας Νάπολης και γενικός διοικητής τής ιεράς συμμαχίας, σάς ζητήσει πολεμικά πυροβόλα και πρώτα απ’ όλα εκείνα που χρειάζονται για τη χρήση αυτών των πυροβόλων, να προσφέρετε σε αυτόν βοήθεια, σε εκείνα τα οποία μπορείτε. Θα μπορέσετε επίσης να κάνετε πολλά, πρόθυμα όπως οφείλει η εξοχότητά σας, για εκείνα τα κανόνια προς υπεράσπιση τής Βερόνας, τής πόλης τού πολύ αγαπημένου μας εν Χριστώ γιου, τού Μαξιμιλιανού, εκλεγμένου αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Αν το κάνετε, όπως ελπίζουμε ότι θα γίνει, θα προσφέρετε το καλύτερο στον Καθολικό βασιλιά και στην αυτοκρατορική του μεγαλειότητα, καθώς και καλή υπηρεσία σε εμάς. Εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κάτω από το δακτυλίδι τού Αλιέα, στις 24 Ιουνίου 1513, το πρώτο έτος τής παπικής μας θητείας. Π. Μπέμπο».

(…Hortamur in domino nobilitatem tuam eamque ex animo requirimus ut si a te nobilis vir Raimundus de Cardona, Neapoli prorex et sacri foederis capitaneus generalis, tormenta ulla bellica atque imprimis quae ad exercenda tormenta usui sunt petierit, eum ope tua iuves commodesque illum quibus in rebus poteris. Poteris autem in plurimis quod eo facere libentius tua nobilitas debebit quo is tormentis illis ad defendendam carissimi in Christo filii nostri Maximiliani electi Romanorum imperatoris urbem Veronam uti vult. Id si feceris, quemadmodum speramus te facturum, tum de rege Catholico deque imperatoris maiestate optime promereberis, tum facies nobis rem gratam. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XXIIII Iunii MDXIII, pontificatus nostri anno primo, P. Bembus.)

[←36]

Pastor, Hist. Popes, vii, 54-59 και παραρτ. αριθ. 5, σελ. 449-50 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 37-41 και στο ίδιο, iv-2, παραρτ. αριθ. 6, σελ. 679 και βλέπε Sanudo, Diarii, xvi, 400, 415, 429-30, 432, 479-81. Ο Σανσεβερίνο, «που βρίσκεται στο παλάτι τού πάπα» (che sta in palazo dil Papa), χρησιμοποιούσε όλη την επιρροή που είχε ανακτήσει ξαναπαίρνοντας το αξίωμα τού καρδινάλιου, για να προωθήσει τα γαλλικά συμφέροντα στην παπική κούρτη [στο ίδιο, xvi, 450 και πρβλ. στήλη 499]. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1513, αριθ. 44 και εξής, τομ. xxxi (1877), σελ. 19 και εξής και Lettres du roy Louis XII, IV (Βρυξέλλες, 1712), 172.

[←37]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 85-89, τομ. xxxi (1877), σελ. 37-39. Pastor, Hist. Popes, vii, 66-68, 71-72 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 45-46, 49. O Λουδοβίκος ΙΒ΄ συμφώνησε στις 26 Οκτωβρίου να αναγνωρίσει τη Σύνοδο τού Λατερανού, η εμπιστοσύνη του προς την οποία και κατά συνέπεια η επανασυμφιλίωσή του με την Αγία Έδρα αναγγέλθηκαν στις 19 Δεκεμβρίου, στην 8^η συνεδρίαση τής Συνόδου. Πρβλ. επίσης Sanudo, Diarii, xvii, 414 και Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 3, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 119-21.

[←38]

Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 78, τομ. xxxi (1877), σελ. 34, Sanudo, Diarii, xvii, 147 και εξής, 157 και εξής, 170 και εξής, 205, 207 και εξής, 217.

[←39]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 5186, σελ. 320 και Bembo, Epp., v, 28, στο Opere, IV, 41, σημείωμα γραμμένο στη Ρώμη στις 3 Νοεμβρίου 1513. Sanudo, Diarii, xvii, 227. 307-8, έγγραφο με ημερομηνία 3 Noεμβρίου. Lettres du roy Louis XII, IV (Βρυξέλλες, 1712), 213-14. Σύμφωνα με ενετικό έγγραφο, δημοσιευμένο από τον Vladimir Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, Aγ. Πετρούπολη, 1884, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 43-44, 411-12, το Συμβούλιο των Δέκα ήταν πρόθυμο στις 14 Δεκεμβρίου 1513 να δει να γίνεται κάποια προσπάθεια εναντίον τής ζωής τού Μαξιμιλιανού: «…Για να πάει [ο αδελφός Ιωάννης ντε Ραγκούσιο, ο προτεινόμενος δολοφόνος] να αποκτήσει την εμπειρία τού ατόμου τού αυτοκράτορα» (…ut vadat ad faciendum experientiam in personam imperatoris).

[←40]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 4924, σελ. 303 και Bembo, Epp., V, 19, στο Opere, IV, 39-40. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 60, τομ. xxxi (1877), σελ. 26-27. Oι Άγγλοι είχαν χύσει πολύ σκωτσέζικο αίμα στο Φλόντεν Φηλντ στις 9 Σεπτεμβρίου 1513, περιλαμβανομένου εκείνου τού βασιλιά Τζέημς Δ’ [Sanudo, Diarii, xvii, 233-36]. Με επιστολή στις 15 Οκτωβρίου 1513 ο Πιέτρο Λάντο, ο νέος Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη, πληροφορούσε την κυβέρνησή του ότι «ο πάπας θέλει με αυτή την ειρήνη να ενώσει τη χριστιανοσύνη εναντίον των Τούρκων» (al Papa vol con questa pace unir la Cristianità a una liga contra Turchi) [Sanudo, xvii, 227], ενώ ανέφερε από τη Ρώμη στις 10 Μαρτίου 1514, ότι λεγόταν ότι 25.000 Τούρκοι στη Βοσνία ετοιμάζονταν για εισβολή στο Φριούλι, «γιατί σε όλη τη Ρώμη λένε ότι οι Τούρκοι θα έρθουν στην Ιταλία» (sichè per tutta Roma si parla che Turchi vien in Italia) [στο ίδιο, xviii, 32].

[←41]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 4347, σελ. 264-65, με σημαντικό τμήμα τού κειμένου στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 108-15, τομ. xxxi (1877), σελ. 45-48 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 63 και εξής, σελ. 28 και εξής.

[←42]

Η ομιλία τού Gargha τυπώθηκε, πιθανώς το 1514, ως Oratio in octava sessione Lateranensis Concilii, una cum obedientia Magni Magistri Rhodi: Oratio Ioannis Baptistae Garghae Senenses equitis Hierosolymitani habita apud Leonem X. Pontificem Maximum, χωρίς τυπωμένη ένδειξη τόπου έκδοσης ή τυπογράφου. Υπάρχει λεπτομερής ανάλυση τής ενδιαφέρουσας ξυλογραφίας που αποτελεί την προμετωπίδα αυτής τής πραγματείας στο Ν. H. Minnich και H. W. Pfeiffer, «Two Woodcuts of Lateran V», Archivum historiae pontificiae, VIII (1970), 179-214, ιδιαίτερα σελ. 185-200, 211-12 και βλέπε Minnich, «Concepts of Reform…», στο ίδιο, vii (1969), 190-92, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 85, 92, 98-99, τομ. xxxi (1877), σελ. 37, 39-40, 42-43, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (Παρίσι, 1917), 413-16, Pastor, Hist. Popes, vii, 71 και Gesch. d. Päpste, iv-1, 49, που εσφαλμένα τοποθετεί τις 19 Δεκεμβρίου ως Κυριακή (am Sonntag). O Sanudo μιλά συχνά για τουρκικές ναυτικές και στρατιωτικές προετοιμασίες κατά τη διάρκεια τού 1513. Για τον μήνα Δεκέμβριο βλέπε τα Diarii, xvii, 398, 426 και πρβλ. στήλες 471, 517, 538. Δεν μπορεί κανείς να πιστέψει όλες τις φήμες και αναφορές που έχει διασώσει ο Sanudo στα ονομαζόμενα ημερολόγια, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι Τούρκοι κουρσάροι με γαλέρες καθώς και με φούστες (fuste) δρατηριοποιούνταν στα ιταλικά ύδατα [στο ίδιο, xviiι, 278-79, 346-47]. Ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα, ο Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι, αναφέρει τουρκικές γαλέρες στο Τυρρηνικό πέλαγος σε επιστολή του προς τον Μαξιμιλιανό με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1516 [Lea MS. 414, Univ. of Pennsylvania], σε εποχή που Μαυριτανοί πειρατές από τη Βόρεια Αφρική ήσαν ιδιαίτερα δραστήριοι [Bembo, Epp., xii, 8-13, στο Opere, iv, 103-4 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1516, αριθ. 47-54, τομ. xxxi (1877), σελ. 127-28].

Ο τουρκικός κίνδυνος και η αναγκαιότητα ειρήνης στην Ευρώπη για την οργάνωση σταυροφορίας αποτέλεσαν κύριο θέμα τής 8^ης συνεδρίασης τής Συνόδου τού Λατερανού, για τα οποία διαβάστηκε δημοσίως η βούλλα «προς τον Παντοδύναμο» (Ad omnipotentis) στη βασιλική τού Λατερανού [Mansi, Sacra concilia, xxxi (Παρίσι, 1902), στήλες 843-45] και πιθανώς τυπώθηκε στη Ρώμη λίγο μετά τις 19 Δεκεμβρίου (1513): Bulla sive cedula materiam [sic] universalis pacis et destinationis legatorum de latere per S. dominum nostrum, dominum Leonem X. Pont. Max., sacro approbante concilio edita, lecta per reverend. patrem dominum Archiepiscopum Senensem in octava sessione in Lateranensi basilica celebrata, χωρίς τυπωμένη ένδειξη τόπου έκδοσης ή τυπογράφου. Την αναμόρφωση τής κούρτης, επίσης θεωρούμενη ως προϋπόθεση για τη σταυροφορία, προέβλεπε η βούλλα «Στην αποστολική κορυφή» (In apostolici culminis) [Mansi, XXXII, 845-46], που διαβάστηκε επίσης κατά την όγδοη συνεδρίαση τής Συνόδου: Bulla seu cedula reformationis officialium Romane Curie lecta in VIII. sessione sacri Lateranensis Concilii per revrendum patrem Episcopum Taurinensem per S. D. N. B. Leonem X. Pont. Max., sacro approbante Concilio edita, χωρίς τυπωμένη ένδειξη τόπου έκδοσης ή τυπογράφου. Για την αθανασία τής ψυχής διαβεβαίωνε η βούλλα «Αποστολικός κανόνας» (Apostolici regiminis). Διαβάστηκε στη βασιλική από τον Ιωάννη Λάσκι, αρχιεπίσκοπο τού Γκνιέζνο: Bulla seu cedula in materia fidei edita per S. dominum nostrum, dominum Leonem X. Pont. Max. … lecta publice per reverendum patrem, dominum Archiepiscopum Gneznensem, oratorem Serenissimi Regis Polonie, in octava sessione in Lateranensi basilica celebrata, χωρίς τυπωμένη ένδειξη τόπου έκδοσης ή τυπογράφου. Υπάρχουν πρωτότυπα αντίγραφα από αυτές τις τρεις βούλλες στη Βιβλιοθήκη Lea τού Πανεπιστημίου τής Πενσυλβανίας. Όλα αποτελούν προφανώς προϊόντα τού ίδιου πιεστηρίου.

Για το ιδεολογικό υπόβαθρο και τον σκοπό τής βούλλας «Αποστολικός κανόνας» (Apostolici regiminis) τής 19^ης Δεκεμβρίου 1513, τής οποίας το κείμενο υπάρχει πιο εύχρηστα στο Mansi, Sacra concilia, xxxii, στήλες 842-43, βλέπε το άρθρο τού Felix Gilbert, «Cristianesimo, umanesimo e la bolla ‘Apostolici Regiminis’ del 1513», στο Rivista storica italiana, LXXIX (1967), 976-90.

[←43]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 5971, σελ. 379. Bembo, Epp., vi, 22, στο Opere, iv, 47-48. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 101-3, τομ. xxxi (1877), σελ. 43-44.

[←44]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 5972, σελ. 380. Bembo, Epp., vi, 23, στο Opere, iv, 48-49. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 104, τομ. xxxi (1877), σελ. 44 και πρβλ. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 503.

[←45]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 5984, σελ. 380. Bembo, Epp. vi, 25, στο Opere, iv, 49. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1513, αριθ. 105-6, τομ. xxxi (1877), σελ. 44-45.

[←46]

Sanudo, Diarii, xvii, 37-38, επιστολές γραμμένες στην Ισταμπούλ στις 25 Ιουλίου και 6 Αυγούστου 1513, από τον Ενετό βαΐλο Νικκολό Τζουστινιάν και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 79, 110, 159.

[←47]

Oratio in octavo sessione Lateranensis Concilii [βλέπε πιο πάνω, σημείωση 42] …: Oratio Ioannis Baptistae Garghae … in obedientia praestanda apud Leonem X. Pont. Max. (1514). Πρβλ. Mansi, Sacra concilia, xxxii (Παρίσι, 1902), στήλες 659, 660, 831, 850 και εξής.

[←48]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xviii, 203, 210, 328, 346, 394-95, 421, 426, 445 και τομ. xix, στήλες 24, 56-61, 68, 85-88, 118-19, 129-30, 160, 175-76, 210, 216-17, 221 και εξής, 231-32, 233, κλπ., 317-18 κλπ. Leonis X. regesta, I, αριθ. 12.680, σελ. 772. Bembo, Epp. X, 7, στο Opere, iv, 78. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1514, αριθ. 47, τομ. xxxi (1877), σελ. 71, επιστολή στις 12 Νοεμβρίου προς τον Φαμπρίτσιο ντελ Καρρέττο, μεγάλο μάγιστρο τής Ρόδου και βλέπε στο ίδιο, αριθ. 37 και εξής, σελ. 67 και εξής. Biblioteca del Museo Correr [Βενετία], MS. Cicogna 2848, φύλλα 113, 116, 120, 126, 129-130, 135, από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ.

[←49]

Sanudo, Diarii, xix, 210, 249-52. Tα νέα από την Ανατολή έκαναν κάποια εντύπωση στους μονάρχες στη Δύση. Ο Φραγκίσκος Α’ ενημέρωνε τον Ερρίκο Η’ για την επιθυμία του να δει μια ένωση χριστιανών ηγεμόνων σε εκστρατεία εναντίον των Τούρκων [πρβλ. τις επιστολές τού Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν, Ενετού πρεσβευτή στο Λονδίνο, με ημερομηνία 6 Δεκεμβρίου 1515 και 21 Ιανουαρίου 1516, μεταφρ. Rawdon Brown, Four Years at the court of Henry VIII, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1854, I, 146, 165]. Λεγόταν ότι ο Ερρίκος Η’ ήθελε ακόμη να προσπαθήσει να κατακτήσει την Ιερουσαλήμ, πράγμα που πίστευε ότι ήταν εφικτό με 25.000 άνδρες [Sanudo, Diarii, xviii, 174]. Όμως παρα τις περιστασιακές μεγαλεπήβολες δηλώσεις, ο Ερρίκος λίγο ενδιαφερόταν για τις τουρκικές δραστηριότητες, σύμφωνα με τον Τζουστινιάν. Οι Άγγλοι έδειχναν να περιορίζουν την εξωτερική τους πολιτική στο άγχος τους για τις γαλλικές και ιταλικές υποθέσεις [στο ίδιο, xxiii, 405]. Για τον διορισμό τού Τζουστινιάν στην αγγλική αποστολή στα τέλη Δεκεμβρίου 1514, πρβλ. στο ίδιο, xix, 338, 355. H ενετική κυβέρνηση δήλωνε ότι πίστευε ότι ο Ερρίκος Η’ ήταν πολύ πρόθυμος να δει την ενότητα των χριστιανικών δυνάμεων εναντίον των Τούρκων [Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 754, σελ. 313].

[←50]

Πρβλ. Maulde-la-Clavière, La Diplomatie au temps de Machiavel, 3 τόμοι, Παρίσι, 1892-93, ii, 272-83 και εξής. Προφανώς η διπλωματική αλληλογραφία αποτελεί κύρια πηγή για όλα τα σταυροφορικά σχέδια που προτάθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου. Στο Ίννσμπρουκ την 1^η Μαρτίου 1515, ο Μαξιμιλιανός διακήρυξε την προθυμία του να ενταχθεί στην προτεινόμενη αντι-τουρκική συμμαχία [Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. vi, Reg. 39, φύλλα 159-169]:

«…με την ειλικρίνεια τής καρδιάς μας, παρακινούμενοι από αυτές τις πατρικές προειδοποιήσεις (δηλαδή τής Μακαριότητάς σας για τούς απίστους), έχουμε δώσει άφθονη και επαρκή εξουσιοδότηση στον δικό μας υπέροχο και τής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αγαπητό Αλμπέρτο Πίο, κόμη τού Κάρπι, σύμβουλο και απεσταλμένο μας στη Μακαριότητά του τον ποντίφηκα, για να διακανονιστεί με τη βούληση και τη συγκατάθεση τής Αγιότητάς του τέτοια συνθήκη, ένωση και συνομοσπονδία…»,

(…ex sinceritate cordis nostri moti hiis paternis commonitionibus (i.e.. Beatitudinis suae de infidelibus) dedimus sufficiens et amplum mandatum magnifico nostro et Sancti Romani Imperii dilecto Alberto Pio comiti Carpi consiliario et apud eandem Beatitudinem Pontificis oratori nostro ex arbitrio et beneplacito suae Sanctitatis huiusmodi foedus, unionem et confederationem componendi…)

η οποία ένωση επρόκειτο να έχει τον περισσότερο από φιλόδοξο στόχο:

«όχι μόνο να προστατεύσει από τούς Τούρκους ολόκληρη τη Χριστιανική Κοινοπολιτεία και ειδικά την Ιταλία, αλλά να ανακτήσει δικές μας αυτοκρατορίες και βασίλεια, ιδιαίτερα εκείνα τα οποία κατακτήθηκαν με καταστροφή και ντροπή τού χριστιανικού ονόματος» [στο ίδιο, φύλλα 159-160, 161].

(non de defendenda iam a Turcis tota Republica Christiana et praecipue Italia, sed de recuperandis imperiis regnisque nostris quae maxima illi cum Christiani nominis clade atque ignominia occupavere…)

[←51]

Jacopo Gherardi, Diario Romano, ad ann. 1480, επιμ. Enrico Carusi, RISS, νέα έκδ., xxiii, μέρος 3 (Τσιττά ντι Καστέλλο, 1904), 33, όπου όμως ο Στέφανο περιγράφεται ως «άνδρας μεγαλύτερης κομψότητας παρά γνώσης» (vir maioris elegantie quam doctrine) και o Gherardi αναφέρεται επίσης σε κήρυγμα, το οποίο ο Στέφανο έκανε στον Άγιο Πέτρο την 1^η Ιανουαρίου 1482, παρουσία τού Σίξτου Δ’: «Ο Ενετός Στέφανο Ταλεάτσι, αρχιεπίσκοπος Αντίβαρι [1473-1485], αγόρευσε, λειτουργώντας με τον ίδιο τρόπο όπως είχαν προτείνει άλλοι, καταδικάζοντας μόνο την τρέχουσα δραστηριότητα…» (Stephanus vero Teliacius Venetus, archiepiscopus Antibarensis, orationem habuit, qui quantum alias in eodem munere dicendi fuerat commendatus, tantum presentii actione damnatus fuit…) [στο ίδιο, ad ann. 1482, σελ. 85].

Προφανώς οι ομιλίες τού Στέφανο δεν ήσαν πάντοτε πετυχημένες. Το αντι-τουρκικό του κήρυγμα στις 27 Δεκεμβρίου 1480, που έγινε στον Άγιο Ιωάννη τού Λατερανού, εκτυπώθηκε αμέσως: Sermo habitus in materia fidei contra Turcorum persecutionem ex solemnitate gloriosi apostoli Ioannis, Ρώμη: (Steph. Plannck,) 1481 [1480]. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Τούρκοι κατείχαν το Οτράντο όταν ο Στέφανο έκανε αυτό το κήρυγμα, καταλαβαίνουμε γιατί έκανε μεγαλύτερη εντύπωση αυτή, απ’ όσο οι περισσότερες από τις άλλες ενδελεχείς μελέτες του. Αν και ο Στέφανο Ταλεάτσι απολάμβανε την εύνοια τού Σίξτου Δ’ και τού Αλέξανδρου ΣΤ’, την εποχή τής Ένωσης τού Καμπραί αφορίστηκε στις 12 Οκτωβρίου 1509 για μη καταβολή φόρων δεκάτης [Sanudo, Diarii, ix, 245].

[←52]

Βλέπε το άρθρο τού Bernardino Feliciangeli, «Le Proposte per la guerra contro i Turchi presentate da Stefano Taleazzi, vescovo di Torcello, a Papa Alessandro VI», Archivio della R. Società Romana di storia patria, XL (Ρώμη, 1917), 5-63. Για τις τρεις πραγματείες τού Ταλεάτσι σημειώστε Τόμο II, σελ. 525-26.

[←53]

Oratio habita in decima sessione (1515), σελ. ci-cii. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1515, αριθ. 7-9, τομ. xxxi (1877), σελ. 92-94. Feliciangeli, «Proposte per la guerra contro i Turchi», σελ. 22-23. Πρβλ. Mansi, Sacra concilia, xxxii (Παρίσι, 1902), στήλες 662, 916-29.

[←54]

Feliciangeli, «Proposte per la guerra contra i Turchi», σελ. 20, 63.

[←55]

Oratio habita in decima sessione, die quarta Maii, MDXV, per reverendum patrem dominum Stephanum, archiepiscopum Patracensem, χωρίς τυπωμένη ένδειξη τόπου έκδοσης ή τυπογράφου. Το κήρυγμα τού Ταλεάτσι παρέχεται επίσης στους J. Hardouin, Acta Conciliorum, ix (Παρίσι, 1714), 1784-92 και Mansi, XXXII, στήλες 916-29. Συνήθως κάτοικος Ρώμης, ο Ταλεάτσι αντικαταστάθηκε στην επισκοπή τού Τορτσέλλο από τον Τζιρολάμο ντι Πόρτσια [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenherg. Hierarchia catholica, III (1923), 315], «αν και ο παλαιός επίσκοπος (Ταλεάτσι) ζει, αλλά έχει παραιτηθεί και βρίσκεται στη Ρώμη με τον τιτλο τού αρχιεπισκόπου Πατρών» (el qual ha otenuto domino Hironimo di Porzia episcopo novo publicato in concistorio, licet il vescovo vechio (Taleazzi) sia vivo, ma l’ ha renonciato, et è a Roma con il suo titolo arziepiscopo di Patras) [Sanudo, Diarii, xviii, 151].

Mε την προφανώς λανθασμένη ημερομηνία 4 Απριλίου αντί για 4 Μαΐου 1515, ο Sanudo, XX, 194 καταγράφει επιστολή από τον Μαρίν Ζόρζι (Giorgi), Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, που παραλήφθηκε στη Βενετία στις 9 Mαΐου:

«Σήμερα το πρωί μπήκαμε με την Αγιότητά του τον ποντίφηκα στη Σύνοδο. … Πρώτα τελέστηκε λειτουργία από έναν επίσκοπο, απεσταλμένο τού βασιλιά τής Πολωνίας. Ύστερα έγινε εκτεταμένη ομιλία για τον γέρο επίσκοπο, τον πρώην τού Τορτσέλλο, τι θα συμβεί αν φτάσουμε στη μεγάλη ηλικία του…!»

(Questa matina siamo intrati cum la Santità del Pontifice nel Concilio.... La prima cosa, fu cantata la messa per uno episcopo orator del re de Polonia; da poi fu fatta una prolisa oratione per el vescovo vechio olim de Torzello, ne la qual se portò bene atenta la grandeza de li anni sui... !)

Ο ηλικιωμένος Στέφανο γύρισε στη Βενετία την 1^η Ιουλίου, 1515, ενδιαφερόμενος για τις υποθέσεις τού Τορτσέλλο [Sanudo, Diarii, xx, 350]. Για τη δέκατη συνεδρίαση τής Συνόδου βλέπε Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii–1 (1917), 464 και εξής, που δείχνουν να γνωρίζουν ελάχιστα ή τίποτε για τον Ταλεάτσι.

[←56]

Πρβλ. για παράδειγμα, Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Ottob. lat. 2204, φύλλα 71-78: «Όλες οι κατακτήσεις τής ενετικής Δημοκρατίας από τούς Τούρκους, στη στεριά και στη θάλασσα, από τα βάθη τού χρόνου» (Tutti li acquisti de Turchi così di terra come di mare della Repubblica Veneta colli suoi tempi), που φτάνει μέχρι περίπου το έτος 1463 [πρβλ. φύλλο 77, απρόσεκτα γραμμένο χειρόγραφο των μέσων τού 17^ου αιώνα, που ασχολείται με την τουρκική ιστορία και τις τουρκικές υποθέσεις].

[←57]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 45, φύλλο 124.

[←58]

Sanudo, Diarii, xvi, 433. Η τουρκική παρενόχληση των ελληνικών νησιών ήταν συνεχής [στο ίδιο, xviii, 359], ενώ μουσουλμάνοι κουρσάροι, ιδιαίτερα από τη Βόρεια Αφρική, λυμαίνονταν τις ιταλικές ακτές [πρβλ. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VIII I (1917), 504]. Τον Απρίλιο τού 1518 μουσουλμάνοι κουρσάροι από τη Βόρεια Αφρική (Mori) έφτασαν στις εκβολές τού Τίβερη, άρπαξαν όλα τα φορτωμένα με κρασί πλοία και ανάγκασαν τον καρδινάλιο Ραφφαέλε Ριάριο, που βρισκόταν τότε στην Όστια, να σπεύσει πίσω στη Ρώμη έντρομος [Sanudo, Diarii, xxv, 366 και πρβλ. στήλη 460]. Μερικούς μήνες αργότερα δύο τουρκικές φούστες συνέλαβαν μια παπική γαλέρα [στο ίδιο, xxvi, 93, 142, 165, 212, 213]. Κουρσάροι δραστηριοποιούνταν επίσης στα σικελικά ύδατα [στο ίδιο, xxvi, 19, 38]. Κουρσάροι, πιθανώς χριστιανοί, αποτελούσαν επίσης πρόβλημα για τούς Τούρκους, που κατηγορούσαν τούς νησιωτικούς δυνάστες τού Αρχιπελάγους για συνέργεια με αυτούς [στο ίδιο, xxv, 154, 158, 182]. Ο σουλτάνος επίσης προσπαθούσε να καταστρέψει Τούρκους κουρσάρους [στο ίδιο, xxvi, 194].

[←59]

Η διακήρυξη τού σουλτάνου Σελήμ για ειρήνη και φιλία με τούς Ενετούς υπάρχει στο Archivio di Stato di Venezia, Documenti turchi, έγγραφο γραμμένο στην Αδριανούπολη στις 17 Οκτωβρίου 1513 (17 Shahan, A. H. 919). Απευθύνεται προς τον δόγη Λεονάρντο Λορεντάν. Tο έγγραφο έχει στην επόμενη σελίδα (a tergo) την ακόλουθη σημείωση από χέρι τής εποχής: «Όροι ειρήνης με τον σουλτάνο Σελήμ, που επιτεύχθηκαν από τον ευγενή διαδάσκαλο Αντόνιο Τζουστινιάν, Ενετό απεσταλμένο, το 1513, μαζί με μετάφραση κάτω από αυτό το σημείο» (Capitula pacis Sultani Selimi inite per virum nobilem Antonium Justinianum doctorem, oratorem venetum, 1513 cum inclusa traductione sub hoc signo), αλλά η διασωζόμενη και προφανώς εκείνης τής εποχής μετάφραση δεν φέρει αυτό το σημάδι και είναι λάθος χρονολογημένη στις 17 Αυγούστου. Στις 3 Δεκεμβρίου 1513 η ενετική κυβέρνηση έγραψε τόσο στον σουλτάνο όσο και στον βαΐλο στην Ισταμπούλ για την πλήρη εκ μέρους της αποδοχή των όρων τής ειρήνης [Sen. Secreta, Reg. 46, φύλλο 28]:

«Αν ο στόλος τής Εξοχότητάς σας πάει σε οποιονδήποτε τόπο, που δεν ανήκει στη δική μας Σινιορία, τότε εμείς με τον δικό μας στόλο δεν θα παρεμβάλουμε κανένα εμπόδιο σε εκείνον τής επιφανέστατης Εξοχότητάς σας, ούτε θα ευνοήσουμε τον τόπο στον οποίο θα πάει ο στόλος σας».

(…se l’armada de la Excellentia vostra anderà in alcun loco che non appartenga a la Signoria nostra, che nui ne la nostra armata non darà alcun impedimento a quella de vostra illustrissima Signoria nè darà favor a quel loco dove anderà l’ armata sua.)

Με άλλα λόγια, αν οι Τούρκοι επιτίθεντο στη Σικελία ή στη νότια Ιταλία, ο ενετικός στόλος δεν θα παρενέβαινε.

[←60]

Βλέπε Pastor, Hist. Popes, vii, 215, με σημείωση και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 147-48 με σημείωση για την επιστολή τού Μπαλντασσάρε ντα Πέσια προς τον Λορέντσο Μέδικο με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1514.

[←61]

Vladimir Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, Aγ. Πετρούπολη, 1884, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 671 και εξής, ιδιαίτερα οι παραθέσεις από έγγραφα στις σημειώσεις. Συζητώντας τα κείμενά του ο Lamansky συνήθως τείνει να είναι αντι-Ενετός, αλλά ως γενική διόρθωση τής μεγάλης του ευαισθητοποίησης για τις ενετικές ελλείψεις πρβλ. James C. Davis, The Decline of the Venetian Nobility as a Ruling Class, Βαλτιμόρη, 1962 (Johns Hopkins University Studies in Historical and Political Science, σειρά LXXX, αριθ. 2).

[←62]

Leonis X. regesta, ΙΙ, αριθ. 16.292, σελ. 132 και Bembo, Epp., x, 45, στο Opere, iv, 87. Ο Λέων χρειαζόταν πιθανώς τα ελληνικά βιβλία επειδή, με την ενθάρρυνση τού Έλληνα λόγιου και διπλωμάτη Ιανού Λάσκαρι, είχε προσφάτως ιδρύσει το «ελληνικό γυμνάσιο» (ginnasio greco) στο Κυρηνάλιο στη Ρώμη, για το οποίο βλέπε M. I. Mανούσακας, «Ἡ παρουσίαση άπὸ τὸν Ἰανὸ Λάσκαρη τῶν πρώτων μαθητῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ Γυμνασίου τῆς Ρώμης στὸν πάπα Λέοντα Ι΄ (15 Φεβρουαρίου 1514)», Ὁ Ἑρανιστής, I (1963), 161-72. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1520, ο Φραγκίσκος Α’ ανέλαβε επίσης να δημιουργήσει στο Μιλάνο «ένα μελετητήριο των ελληνικών γραμμάτων, για την επιστροφή τής ελληνικής γλώσσας και επιστήμης» (uno studio de lettere graece ad restitutione dela lingua et scientia greca), αλλά απέτυχε να υποστηρίξει το σχολείο και τα έξοδα έπεσαν στον Λάσκαρι, που δεν είχε τα μέσα για να το συνεχίσει και απεύθυνε διαμαρτυρία στη γαλλική αυλή στις 14 Αυγούστου 1522 [Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία, 1836), αριθ. LXXΙΧ, σελ. 162-64].

[←63]

Sanudo, Diarii, xxv, 71. Ένας Τούρκος πρεσβευτής, ο Αλή μπέης, είχε μόλις φτάσει στη Βενετία, όπως παρατηρείται σε άλλο σημείο αυτής τής μελέτης. Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλα 86-87.

[←64]

Sanudo, Diarii, xviii, 174, 190, 201, 240, 340, 349. A. Desjardins, και G. Canestrini, Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, ii (Παρίσι, 1861), 648. 669. Ο Τούρκος ήταν πάντοτε μείζον πρόβλημα για τούς Ούγγρους [πρβλ. Sanudo, Diarii, xvi, 21, 57, 260, 261-62, 312, 326-27, 354-55, 375, 415, 436, 441, 447, 587, 588, 657-58, 673]. Το Σάββατο 4 Ιουνίου 1513 «σε εκκλησίασμα ο πάπας [Λέων Ι’] ανέθεσε τον φόρο σταυροφορίας (κρουτσιάτα) στο βασίλειο τής Ουγγαρίας εναντίον των Τούρκων» (in congregation il Papa dele la cruciata al regno di Hongaria contra turcas) [στο ίδιο, xvi, 356].

[←65]

Sanudo, Diarii, xviii, 350. Μια αναφορά από τη Βούδα με ημερομηνία 11 Αυγούστου 1514 δείχνει ότι η εξέγερση των αγροτών «σταυροφόρων» είχε προκαλέσει κοινωνικό και οικονομικό χάος στην Ουγγαρία [στο ίδιο, xix, 13-17 και πρβλ. στήλες 99-103]. Οι «σταυροφόροι» κατεστάλησαν σε λιγότερο από ένα χρόνο [στο ίδιο, xx, 57]. Πρβλ. Vladimir Lamansky, Secrets d’ etat de Venise, Αγ. Πετρούπολη, 1884, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 430-33, Pastor, Hist. Popes, vii, 214-15 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 147, Biblioteca del Museo Correr [Βενετία], MS. Cicogna 2848, φύλλο 120, από το ημερολόγιο τού Mαρκαντόνιο Μιτσιέλ. Επρόκειτο φυσικά για την εξέγερση των «Kuruczok» [δηλαδή Cruciati, σταυροφόρων] με επικεφαλής τον Γκυόργκυ Ντόσα (Gyorgy Dozsa), τον οποίο είχε χρησιμοποιήσει ο Μπάκοτς (Bakocz) για να στρατολογήσει στρατό αγροτών, τού οποίου σύντομα έχασε τον έλεγχο. Ο Ντόσα τότε συνέχισε με τη σύμφωνη γνώμη των αξιωματικών και στρατιωτών του, για να χτυπήσει τη μαγυάρικη φεουδαρχία και τον ανώτερο κλήρο. Όταν τελικά ηττήθηκε, ο Ντόσα υποβλήθηκε σε βασανιστήρια μέχρι θανάτου.

[←66]

Leonis X. regesta, I, αριθ. 11.826, σελ. 730 και Bembo, Epp., x, 3. στο Opere, iv, 76. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1514, αριθ. 51, τομ. xxxi (1877) σελ. 72-73. Στην επιστολή αυτή γίνεται αναφορά, αλλά με λάθος ημερομηνία 27 Σεπτεμβρίου, στο Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 503.

[←67]

Leonis X. regesta, ii, αριθ. 14.790, σελ. 60. Bembo, Epp., x, 23, στο Opere, IV, 82 και πρβλ. Epp., x, 24-25, σελ. 82-83.

[←68]

Pastor, Hist. Popes, vii, 216-17 και παραρτ. αριθ. 12, σελ. 454-56 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 148 και τομ. IV-2, παραρτ. αριθ. 17, σελ. 684-86. Ο Ορσίνι ήταν αρχιεπίσκοπος τού Ρέτζιο από το 1512 μέχρι τo 1520 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 284]. Πρβλ. Bembo, Epp., xii, 3-5, στο Opere, iv, 101-2:

«…η οποία πόλη αυτή βρίσκεται στο βασίλειο [της Ουγγαρίας], με γείτονα τούς εχθρικούς Τούρκους, και ζώντας σε απόλυτη έλλειψη όλων των πραγμάτων χρειάζεται εξαιρετικά ταχεία βοήθεια, θέμα στο οποίο θα προσθέσω όλη τη φροντίδα μου δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή, έτσι ώστε όλοι τους να βοηθηθούν εγκαίρως. Γι’ αυτό θέλω να είναι καλά η ψυχή σας, ούτε να φοβάστε, ενώ οι πατρικές μου υπευθυνότητες απέναντί σας ξεκινούν με επιτροπείες…» [επιστολή προς Μπάκοτς γραμμένη στη Ρώμη στις 25 Μαρτίου 1516].

(…quae municipia isto in regno [Hungariae] vicina oppositaque Turcis sunt atque in summa rerum omnium inopia versantur celerisque auxilii magnopere indigent, ea in re omnem meam curam adhibebo daboque operam ut eis omnibus in tempore succuratur. Itaque volo bono vos animo esse neque vereri quin a me omnia paterna in vos officia procurationesque proficiscantur…)

Στις 11 Απριλίου ο Λέων εξέφρασε την ανησυχία του προς τον Σίγκισμουντ τής Πολωνίας για τις συνθήκες στην Ουγγαρία, όπου βασιλιάς τώρα ήταν ένα αγόρι [Bembo, Epp., xii, 7, σελ. 102-3]. Ο Λάντισλας είχε αναθέσει το αγόρι στην ειδική προστασία τής Αγίας Έδρας [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1516, αριθ. 61, τομ. xxxi (1877), σελ. 131] και τον Μάιο ο Λέων απεύθυνε επείγουσα εκκληση στον Σίγκισμουντ να βοηθήσει τούς Ούγγρους εναντίον τού τουρκικού κινδύνου,

«διαφορετικά όχι μόνο η Δαλματία και η Κροατία, αλλά το σύνολο τού βασιλείου τής Ουγγαρίας και τελικά ολόκληρη η χριστιανοσύνη θα εξισλαμιστούν» [στο ίδιο, αριθ. 69-71, σελ. 133-34].

(in quo non solum Dalmatia et Croatia, sed totum etiam regnum Hungariae.... et demum tota Christianitas vertitur)

Οι Ενετοί βρίσκονταν σε εξαιρετικές σχέσεις με τούς Τούρκους, με τούς οποίους είχαν «την καλή ειρήνη και φιλία» (la bona pace el amicitia), για την οποία πρβλ. τις επιστολές τού δόγη Λεονάρντο Λορεντάν προς τον σουλτάνο με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου 1515 [Sanudo, Diarii, xxi, 7]. Αλλά οι Ούγγροι ανέμεναν τουρκική επίθεση, γιατί

«ο Τούρκος κάνει μεγάλες προετοιμασίες για να εισβάλει σε αυτό το βασίλειο και γι’ αυτό στέλνουν εκπροσώπους στον πάπα, στη Γαλλία και στη Σινιορία μας, για να προτρέψουν για ειρήνη και να τούς δώσουν βοήθεια εναντίον των Τούρκων…»,

(il Turcho fa gran preparamenti per invader quel regno, unde mandano oratori al Papa, Franza e a la Signoria nostra a exortar a la pace et darli aiuto contra Turchi...)

σύμφωνα με αναφορά τού Ενετού πρεσβευτή στη Βούδα με ημερομηνία 25-26 Αυγούστου 1515 [στο ίδιο, xxi, 53]. Ο θάνατος τού Λάντισλας στις 13 Μαρτίου 1516 έγινε γνωστός στη Βενετία στις 23-24 Μαρτίου [Sanudo, Diarii, xxii, 63 και πρβλ. στήλες 130 και εξής]. Η αναφορά τού Αντόνιο Σουριάν, τού Ενετού πρεσβευτή στην Ουγγαρία, δόθηκε στη Γερουσία στις 18 Δεκεμβρίου 1516, μετά την επιστροφή του από το πολιτικό χάος τού απειλούμενου βασίλειου. Συνοψίζεται στον Sanudo, Diarii, xxiii, 348-54. Η Ουγγαρία βρισκόταν πια στον δρόμο που οδηγούσε στο Μόχατς. Πρβλ. γενικά Wilhelm Fraknói, Ungarn vor der Schlacht bei Mohács (1524-1526), γερμανική μετάφραση από τα ουγγρικά από τον J. H. Schwicker, Βουδαπέστη, 1886 και αποτελούσε πηγή συνεχούς ανησυχίας και φόβου στην παπική κούρτη [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6 (από το Archivum Consistoriale), φύλλα 142, 226].

[←69]

Την άνοιξη τού 1514 ο καρδινάλιος Ματτίας Λανγκ, ο ειδικός απεσταλμένος τού Μαξιμιλιανού στη Ρώμη, είχε προσπαθήσει να κανονίσει συμμαχία τού Λέοντος Ι’, τού Μαξιμιλιανού και τού Φερδινάνδου τού Καθολικού, «την οποία ο πάπας δεν θέλησε να συνάψει» (e a questa il Papa non à voluto concluder) [Sanudo, Diarii, xviii, 210].

Tις πολιτικές μηχανορραφίες τής άνοιξης και τής αρχής τού καλοκαιριού τού 1514 μπορεί να παρακολουθήσει κανείς στο Cesare Guasti (επιμ.), «I Manoscritti Torrigiani donati al R. Archivio Centrale di Stato di Firenze», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xix (Φλωρεντία, 1874), 55 και εξής.

Αυτή η συλλογή εγγράφων που αναφέρεται εφεξής ως «Manoscritti Torrigiani» πέρασε με κληρονομιά στην οικογένεια των μαρκησίων Torrigiani το 1816 και δωρήθηκε στα κρατικά αρχεία στη Φλωρεντία πενήντα χρόνια αργότερα. Η συλλογή αποτελούσε κτήμα τής οικογένειας Del Nero, που την είχε αποκτήσει μέσω γάμου (το 1629). Τα περισσότερα από αυτά τα έγγραφα ανήκαν στον γραμματέα τού Λέοντος Ι’ Πιέτρο Αρντινγκέλλι (1470?-1526) και στον γιο του Νικκολό (1503-1547), που έγινε καρδινάλιος υπό τον Παύλο Γ’ [βλέπε Guasti, ό. π., σελ. 16-21]. Η σταδιακή είσοδος τού Λέοντος Ι’ στην ένωση εναντίον τού Φραγκίσκου Α’ μπορεί να μελετηθεί στη δεύτερη δόση τής έκδοσης Guasti αυτών των εγγράφων [στο ίδιο, σελ. 221 και εξής και σημειώστε Sanudo, XIX, 430].

[←70]

Στη φυσική του αναποφασιστικότητα ο Λέων Ι’ πρόσθετε αξιαγάπητη αλλά κλειστή προσωπικότητα. Ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι παρατηρεί σε επιστολή του στις 16 Αυγούστου 1513:

«Σίγουρα δεν γνωρίζω αν ο Λέων είχε τις ίδιες απόψεις με τον Ιούλιο για όλα τα πράγματα, τόσο επειδή από τη φύση του δεν είναι τόσο ανοικτός, όσο και επειδή δεν είμαι ακόμη τόσο εξοικειωμένος με αυτόν, όπως με τον Ιούλιο»

(Vere non aeque mihi notus est animus omnibus in rebus Leonis uti Iulii fuerat, tum quia natura non ita apertus est, tum quia non adhuc tanta familiaritate coniunctus sum uti Iulio fueram)

[MS. 414, Lea Library, πανεπιστήμιο Πεννσυλβανίας].

Το 1514 ο Λέων Ι’ προσπάθησε σκληρά να εκτρέψει τούς Ενετούς από τη φυσική τους κλίση προς τη Γαλλία, στέλνοντας τον Πιέτρο Μπέμπο σε μάταιη αποστολή προς τη Σινιορία τον Δεκέμβριο, για το οποίο βλέπε Vittorio Cian, «A proposito di un ambascieria di M. Pietro Bembo», Archivio veneto, n.s., xxx-2 (1885), 355-407 και στο ίδιο, xxx-1 (1886), 71-128.

[←71]

«Manoscritti Torrigiani», στο Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxvi (1877), 180, επιστολή τού Τζουλιάνο ντε Μέντιτσι γραμμένη τον Αύγουστο τού 1515, όταν φαινόταν ότι ο δούκας τής Σαβοΐας ίσως προσπαθούσε να μεσολαβήσει μεταξύ Γαλλίας και Αγίας Έδρας [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956) σελ. 77]. Ο Φραγκίσκος Α’ είχε ανανεώσει με τούς Ενετούς στις 27 Ιουνίου 1515 τη συμμαχία που είχε γίνει με τη συνθήκη τής Μπλουά πριν περισσότερα από δύο χρόνια [Sanudo, Diarii, xx, 436]. Ο Λέων Ι’ προσυπέγραψε τούς όρους τής αντι-γαλλικής ένωσης στις 30 Ιουλίου [στο ίδιο, xx, 449] και ο Ενετός πρεσβευτής έγραψε στην κυβέρνησή του στις 3 Αυγούστου ότι ο πάπας «έστειλε δημοσίως χρήματα στους Ελβετούς και τούς Ισπανούς και συνήφθη η Συμμαχία με αυτούς…» (mandava danari publice a’ sguizari et a’ spagnoli, et la Liga è conclusa con loro…) κλπ., ενδιαφέρουσα και σημαντική επιστολή [στο ίδιο, xx, 470-71], που επίσης δείχνει ότι οι γαλλικές προετοιμασίες για εισβολή στην Ιταλία είχαν ολοκληρωθεί.

Όπως πάντοτε οι διπλωματικοί και άλλοι ελιγμοί μπορούν να ακολουθηθούν στον Sanudo, Diarii, xxi, 10, 11, 12 και εξής, 18 και εξής, 28 και εξής, 36-37, 39 και εξής, κλπ., πολυάριθμες, πλήρεις και μερικές φορές ενθουσιασμένες αναφορές.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1515 ο Λέων είπε στον Ενετό πρεσβευτή ότι

«ο βασιλιάς τής Αγγλίας είσήλθε στη συμμαχία μας. Έχει υπογράψει και διακόψει με τη Γαλλία. … Και αυτή η είδηση δεν εμποδίζει τα νέα που έχουμε από τη μεριά τής Ραγούσας για τη μεγάλη προετοιμασία που κάνει ο Τούρκος και για τον στόλο και τον στρατό του εναντίον τής Ουγγαρίας»

(il re de Ingalterra è intrato in la nostra liga: si ha sotoscrito e romperà Franza. ... Ε questo femo non obstante le nove avemo per via di Ragusi, di le preparation grande fa il Turcho e di armada e di zente contra l’ Hongaria).

Ο πάπας είχε ετοιμάσει αντι-γαλλικά σημειώματα, που δεν είχαν ακόμη σταλεί.

Ο πρεσβευτής ρώτησε:

«Άγιε Πατέρα, άραγε η Αγιότητά σας, που είναι επικεφαλής τής χριστιανοσύνης, θα αποτελέσει την αιτία να μπει διχόνοια ανάμεσα στους χριστιανούς, παρά το γεγονός ότι το καθήκον σας είναι να ενώνετε τη χριστιανοσύνη εναντίον των απίστων;»

(Ρater Sancte, vol Vostra Santità, ch’ è capo di la Christianità, essere causa di meter discordia tra Cristiani, che oficio suo è di unir la Christianità contra infedeli?),

στο οποίο ο πάπας απάντησε: «Ο βασιλιάς τής Γαλλίας θέλησε να γίνει έτσι!» (Il re di Franza ha voluto cussi!) [στο ίδιο, xxi, 54-55].

Ο Λέων έκανε τον Γούλζεϋ καρδινάλιο, για να εξασφαλίσει την προσχώρηση τού Ερρίκου Η’ «στην ένωσή μας» (in la nostra liga) [στο ίδιο, xxi, 68, 74, 251, 263-64 και J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers, Foreign and Domestic, of the Reign of Henry VIII, ii-1 (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), αριθ. 91, 374, 780, 887, 910, 929, 960 και 1153].

[←72]

Sanudo, Diarii, xx, 527-28, 544, 551, 567. Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 12, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 162-63, 164-67. Για τις γαλλικές προετοιμασίες για την εκστρατεία που οδήγησε στη νίκη τού Φραγκίσκου Α’ στο Μαρινιάνο, όπως τις είδε ο Φλωρεντινός πρεσβευτής Φραντσέσκο Παντολφίνι, βλέπε τα έγγραφα που έχουν συλλεγεί από τούς Desjardins και Canestrini, ii, 681 και εξής. Οι Γάλλοι κανόνισαν να συλληφθεί από τούς Ελβετούς ένας αγγελιοφόρος, που μετέφερε ψεύτικο μήνυμα προς τον δούκα τής Σαβοΐας ότι ο Φραγκίσκος «έχει αποφασίσει να περάσει από το πέρασμα στη Σούσα» (era resoluto passare per il passo di Susa), το οποίο οι Ελβετοί έσπευσαν να κρατήσουν με μάταιη αποφασιστικότητα [στο ίδιο, ii, 703]. Η πρόοδος των Γάλλων μέχρι τη μάχη τού Μαρινιάνο μπορεί να ακολουθηθεί από εγγραφές στα Ημερολογια (Diarii) τού Sanudo από τις αρχές Αυγούστου [τομ. XX-XXI και πρβλ. Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X (1931), σελ. 75 και εξής].

[←73]

Πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 16 και εξής 70. Desjardins και Canestrini, ii, 704-II, 718 και εξής. Όταν ο Φραγκίσκος Α’ προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τούς Ελβετούς, αυτοί φαίνονταν να είναι «γεμάτοι ποικιλία και σύγχυση» (pieni di varietà e di confusione) [Guicciardini, xii, 14, ό. π., iii, 170], αλλά κάποιοι από αυτούς όντως υπέγραψαν συμφωνία μαζί του (στις 8 Σεπτεμβρίου), η οποία παραβιάστηκε αμέσως με την άφιξη νέων αποσπασμάτων Ελβετών [στο ίδιο, σελ. 172-73]. Για την περιπλάνηση τού Λορέντσο Μέδικου στην Πάρμα και την Πιατσέντσα πρβλ. στο ίδιο, xii, 14, σελ. 173-74.

[←74]

Desjardins και Canestrini, ii, 710-11. Για τον Μπιμπιένα βλέπε γενικά G. L. Moncallero, Il Cardinale Bernardo Dovizi da Bibbiena, umanista e diplomatico (1470-1520), Φλωρεντία, 1953.

[←75]

Desjardins και Canestrini, ii, 730. Ο Σκίνερ βρισκόταν τότε στην Πιατσέντσα, μετά τη γαλλική νίκη στο Μαρινιάνο. Όταν ο πάπας βασιζόταν στον Φραγκίσκο για να ηγηθεί τής σταυροφορίας, Ο Σκίνερ παρέμενε ακόμη αδυσώπητος εχθρός των Γάλλων [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI (1875), 216, έγγραφο με ημερομηνία 4 Φεβρουαρίου 1518]. Για έγγραφα σχετικά με τη συμμετοχή των Ελβετών στα γεγονότα τού Αυγούστου και Σεπτεμβρίου 1515 βλέπε Albert Büchi, Korrespondenten und Akten zür Geschichte des Kardinals Matthaeus Schiner, 2 τόμοι, Βασιλεία, 1920-25, Ι, 563 και εξής. Παρά τις τότε πολλές αποσπάσεις τής προσοχής τού Λέοντος Ι’, ο φόβος του για τουρκική επίθεση συνεχιζόταν χωρίς μείωση [J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VIII, ii-1 (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), αριθ. 968, σελ. 259]. Η έκδοση Brewer των Letters and Papers… of Henry VIII περιλαμβάνει πολλά έγγραφα σχετικά με την προταθείσα σταυροφορία κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Λέοντος Ι’, αλλά καθώς παρέχει πληροφορίες γνωστές γενικά από άλλες πηγές, δεν παραπέμπω συχνά σε αυτήν [βλέπε τo γενικό ευρετήριο τού Brewer υπό το λήμμα «Τούρκοι», στο ίδιο, ii-2, σελ. 1765].

[←76]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 15, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 178-85, με τη δήλωση τού Τριβούλτσιο στη σελ. 184. Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο I, επιμ. M. Petitot, Collection complète des mémoires relatifs à l’histoire de France, XVII (Παρίσι, 1821), 264-69 και πρβλ. τις εγγραφές στο Sanudo, Diarii, xxi, 76-85, 89 και εξής, 100 και εξής. Οι αναφορές για το Μαρινιάνο εκτόπιζαν σχεδόν όλα τα άλλα νέα στα ημερολόγια τού Sanudo. Η μάχη είχε κρατήσει είκοσι ώρες [στο ίδιο, xxi, 80, 81, 82, 97, 101, 103, 105]. Ο ενετικός ενθουσιασμός είναι κατανοητός [xxi, 118 και εξής]. Ο Φραγκίσκος Α’ εισήλθε στο Μιλάνο την Πέμπτη 11 Οκτωβρίου 1515 [xxi, 233-34, 236 και εξής]. Βλέπε το Journal d’ un bourgeois de Paris sous le règne de François Premier (1515-1536), επιμ. Ludovic Lalanne, Παρίσι, 1854, ανατυπ. Νέα Υόρκη και Λονδίνο, 1965, σελ. 20-28 (Société de l’histoire de France) και ιδιαίτερα τη λεπτομερή μελέτη τού Εmil Usteri, Marignano: Die Schicksalsjahre 1515/1516 im Blickfeld der historischen Quellen, Ζυρίχη, 1974, που έχει κάνει εκτεταμένη χρήση ελβετικών (και άλλων) αρχειακών πηγών.

Toν Νοέμβριο τού 1516 ο Αντρέα Τρεβιζάν, Ενετός απεσταλμένος στo Μιλάνο, ανέφερε στη Γερουσία ότι

«το Μιλάνο είναι μεγάλη χώρα, με μεγάλο πληθυσμό, μεγάλο πλούτο και μεγάλη φτώχεια. … Οι Μιλανέζοι μισούν τούς υπερόρειους [ουλτραμοντάνες], Γάλλους και Γερμανούς, ενώ αγαπούν πολύ τον οίκο των Σφόρτσα και θα ήθελαν δούκα από αυτή την οικογένεια…»

(Milano è gran terra, à gran populazion, gran richeza, e gran povertà. … Hanno Milanesi in odio oltramontani et francesi et alemani, et amano molto la caxa Sforzesca e voriano uno duca di quella fameja…),

καθιστώντας σαφές ότι ο Φραγκίσκος θα είχε προβλήματα στο Μιλάνο [Sanudo, xxiii, 169], αλλά στο μεταξύ, όπως έγραφε η Ενετική Γερουσία στον Φραγκίσκο στις 18 Σεπτεμβρίου (1515), υπήρχε τεράστια χαρά στη λιμνοθάλασσα,

«…μοναδική χαρά και απερίγραπτη ικανοποίηση τής ψυχής μας, μαθαίνοντας τα υπέροχα νέα τής διάσημης και ένδοξης ημέρας, την οποία η χριστιανικότατη μεγαλειότητά του είχε πετύχει τετοια ενδοξότατη νίκη και είχε αποκτήσει θριαμβευτική και ένδοξη δόξα κλπ.»

(… el gaudio singular et la incredibel contenteza del animo nostro, intesa la faustissima nova de la celebre et gloriosa giornata, ne laqual quella (i.e., vostra Christianissima Maestà) ha conseguita tanto honorevelissima victoria et acquistata triumphante et gloriosa gloria etc.)

[Sen. Secreta, Reg. 46, φύλλα 133 και εξής].

[←77]

Για λεπτομέρειες σημειώστε Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 16, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 187-89 και Sanudo, Diarii, xxi, 133, 146, 153-54.

[←78]

Desjardins και Canestrini, ii, 740-41. Για τη συνθήκη τού Βιτέρμπο, που υπογράφτηκε στα μέσα Οκτωβρίου 1515 μεταξύ τού πάπα και τού βασιλιά τής Γαλλίας, πρβλ. Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 82-84. Tο προκαταρκτικό γαλλικό κείμενο τής συνθήκης, με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου, παρέχεται στο G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of… State Papers…, Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 219, σελ. 259-60.

[←79]

Desjardins και Canestrini, ii, 744: «…αλλά υπάρχει η άποψη, … ότι ο βασιλιάς δεν θέλει να προχωρήσει πέρα από τη Μπολώνια» (… ma l’ opinione ... è che il Re non voglia passare Bologna).

O Guicciardini λέει το ίδιο πράγμα. Στις 29 Οκτωβρίου 1515 το ενετικό Συμβούλιο των Δέκα προειδοποίησε τον Φραγκίσκο Α’ να πάρει κάθε προφύλαξη για την ασφάλεια τού ατόμου του, επειδή ο Λέων Ι’ και ο Μπιμπιένα δεν θα σταματούσαν πουθενά, προκειμένου να πετύχουν τούς σκοπούς τους! [V. Lamansky, Secrets d’ état de Venise, σελ. 45-46].

[←80]

Paride Grassi, στο Pastor, Hist. Popes, vii, παραρτ. αριθ. 10, σελ. 452 και Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 15, σελ. 683. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1515, αριθ. 24 και εξής, τομ. xxxi (1877), σελ. 98 και εξής. Sanudo, Diarii, XXΙ, 231, 256, 271, 273, 313, 324, 328-29, 344, 366, 371-81, 383-84. Μπορούμε να σημειώσουμε εδώ καθώς και αλλού, ότι η παπική κούρτη δεν είναι καθόλου αφηρημένος θεσμός κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών τής παπικής θητείας τού Λέοντος Ι’, λαμβάνοντας υπόψη τις γνώσεις μας για εκατοντάδες μέλη τού προσωπικού της (από το Cod. Vaticanus latinus 8.598), για το οποίο βλέπε την εξαιρετικά λεπτομερή μελέτη τού μαρκησίου Alεssandro Ferrajoli, «Il Ruolo della Corte di Leone X (1514-1516)», Archivio della R. Società Romana di storia patria, xxxiv (Ρώμη, 1911), 363-91, xxxv (1912), 219-71 και στο ίδιο, σελ. 483-539, xxxvi (1913), 191-223 και στο ίδιο, σελ. 519-84, xxxvi (1914), 307-59 και στο ίδιο, σελ. 453-84, και τα δύο τμήματα αποκλειστικά για τον Πιέτρο Μπέμπο με πολυάριθμα έγγραφα, xxxviii (1915), 215-81 και στο ίδιο, σελ. 425-52, και τα δύο τμήματα αποκλειστικά για τον Τζάκοπο Σαντολέτο, επίσης με έγγραφα, xxxiχ (1916), 53-77 και στο ίδιο, σελ. 537-76, xl (1917), 247-77 και xli (1918), 87-110.

[←81]

Πρβλ. γενικά Pastor, Hist. Popes, vii, 126-41, και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 86-96, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 478 και εξής, Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 86 και εξής. Η περιγραφή τού Σιλβέστρο ντε Τζίγκλι, επισκόπου Ουώρστερ, για τη συνάντηση πάπα και βασιλιά στη Μπολώνια είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα [επιστολή με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1515, στο J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VII, II-1 (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), αριθ. 1281, σελ. 341-42]. Εκτός από την χορήγηση από τον πάπα στον βασιλιά τού δικαιώματος διορισμού σε γαλλικά εκκλησιαστικά επιδόματα και εκτός από την παραλαβή τής υπόσχεσης τού βασιλιά, ότι θα κατέβαλλε την πραγματική αξία των γαλλικών επιδομάτων πρώτου έτους (annates), συμφωνίες οι οποίες τέθηκαν γραπτώς, ο Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 18, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 199, λέει ότι οι Λέων και Φραγκίσκος διεξήγαγαν τις συναλλαγές τους με ταχύτητα, «αλλά όχι εγγράφως» (ma non per scrittura), αν και μάλιστα κι άλλες εκκλησιαστικές αποφάσεις διατυπώθηκαν γραπτώς, πέρα από τις σχετικές με τα εκκλησιαστικά επιδόματα και τα επιδόματα πρώτου έτους.

O Sanudo, Diarii, xxi, 396 σημειώνει ότι «μεταξύ τού πάπα και τού βασιλιά δεν παρεμβλήθηκε κανένα γραπτό» (tra il Papa e il Re, non è intervenuto scritura alcuna), αλλά πρβλ. το απαρατήρητο κείμενο στο Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. vi, τομ. 39, φύλλο 170: «Άρθρα συνάντησης μεταξύ τού πάπα Λέοντος Ι’ και τού χριστιανικότατου βασιλιά Φραγκίσκου, που συμφωνήθηκαν στη Μπολώνια τον Δεκέμβριο τού 1515» (Capitula foederis inter Leonem papam X et Franciscum regem Christianissimum inita Bononiae, MDXV, mense Decembris), μεταγενέστερο αντίγραφο με τη σημείωση «απόσπασμα από ιδιόχειρο γραπτό τού Λέοντος Ι’» (extractum ab exemplo manu ipsius Leonis Decimi), που φαίνεται ότι δείχνει ότι ο ίδιος ο Λέων κρατούσε σημειώσεις των ιδιωτικών του συζητήσεων με τον βασιλιά. Οι βάσεις είχαν τεθεί στη Μπολώνια τον Δεκέμβριο τού 1515 για το κονκορδάτο τού επόμενου έτους, οι όροι τού οποίου ενσωματώθηκαν στη βούλλα Primitiva illa Ecclesia τής 18^ης Αυγούστου 1516 [Magnum bullarium Romanum: Bullarum, privilegiorum ac diplomatum Romanorum pontificum amplissima collectio, τομ, iii, μέρος 3 (Ρώμη, 1743, ανατυπ. Γκρατς, 1964), σελ. 433-42] και αν και αποδείχθηκε μικρής ωφέλειας για την Αγία Έδρα, η Πραγματιστκή Κύρωση τής Μπουρζ (1438) καταργήθηκε με τη συμφωνία τού Γάλλου βασιλιά από τη βούλλα Pastor aeternus τής 19^ης Δεκεμβρίου 1516 [στο ίδιο, iii-3, σελ. 430-33].

Για το κονκορδάτο, το υπόβαθρό του και την επακόλουθη ιστορία του βλέπε Jules Thomas, Le Concordat de 1516, ses origines, son histoire au XVIe siècle, 3 τόμοι, Παρίσι, 1910, που παραμένει το βασικό έργο για ένα ζήτημα, η επίδραση και η σημασία τού οποίου έχουν επανεξεταστεί περισσότερες από μια φορά κατά τα πρόσφατα χρόνια, όπως από τον R. J. Knecht, «The Concordat of 1516: A Reassessment», στο University of Birmingham Historical Journal, IX-1 (1963), 16-32, ιδιαίτερα σελ. 24 και εξής και βλέπε Hefele, Hergenröther και Leclercq, viii-1, 480-500 και εξής.

[←82]

Πρβλ. την επιστολή τού Τζιόβιο, γραμμένη στη Μπολώνια στις 15 Δεκεμβρίου 1515, τη μέρα τής αναχώρησης τού Φραγκίσκου από την πόλη [Sanudo, Diarii, xxi, 391-93]:

«…Όσο για τα ζητήματα ειρήνης ή πολέμου που συμφωνήθηκαν, δεν είναι δημοσίως γνωστά, γιατί επρόκειτο για πολύ απόρρητη συνομιλία…» [στήλη 393].

(… Quanto a le cose di pace o guerra si habino tractato, publicamente non se sa, perchè è stato molto secreto colloquio…)

[←83]

Για την αντίθεση τού Λέοντος Ι’ προς τα γαλλικά συμφέροντα μετά τη συνάντηση στη Μπολώνια, βλέπε Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii–1 (1917), 501-2.

[←84]

Ο Pastor, Hist. Popes, vii, 141-42, σημείωση και Gesch. d. Päpste, iv-1, 97, σημείωση παρέχει το σχετικό απόσπασμα από λατινικό χειρόγραφο τού ημερολόγιου τού Cornelius de Fine στη Bibliothèque Nationale στο Παρίσι. Ο Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 18, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ΙΙΙ, 196-99 συνοψίζει τις (υποτιθέμενες) διαπραγματεύσεις στη Μπολώνια στη βάση μεταγενέστερων γεγονότων και γενικά είναι ίσως ακριβής. Υπάρχει χειρόγραφο τού Cornelius de Fine στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Ottob. lat. 2137. Οι αναγνωρισμένοι όροι τού κονκορδάτου δημοσιεύτηκαν από τον Durand Gerlier στο Παρίσι το 1518.

[←85]

Desjardins και Canestrini, ii, 764, 765-66, επιστολές τού Φραγκίσκου Α’ και τού Francesco Vettori προς τον Λορέντσο Μέδικο, με ημερομηνία 4-5 Φεβρουαρίου 1516. Ο Φερδινάνδος πέθανε στις 23 Ιανουαρίου 1516. Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, vii, 142, 217 και Gesch. d. Päpste, iv-1, 99, 149, Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii–1 (1917), 479, που αναφέρουν ανακριβώς: «Όσο για την αναγνώριση των γαλλικών απαιτήσεων για το βασίλειο τής Νάπολης, ο Λέων Ι’ την αρνήθηκε απολύτως» (Quant à reconnaître les prétentions françaises sur le royaume de Naples, Léon X s’ y refusa absolument) [αν και αναμφίβολα ο Λέων δεν είχε πρόθεση να επιτρέψει την είσοδο των Γάλλων στη Νάπολη, αν μπορούσε να την αποτρέψει].

[←86]

Bembo, Epp., xi, 17, στο Opere, iv, 93-94. H γραμμένη από τον Bembo επιστολή είναι γεμάτη εγκώμια για τον Φραγκίσκο. Πρβλ. Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers …, Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 665, 670, σελ. 271, 274. O Brown έκανε αναγκαστικά εκτεταμένη χρήση των Diarii τού Sanudo στις δικές του περιλήψεις κρατικών εγγράφων.

[←87]

Ernest Charrière, Négociations de la France dans le Levant, 4 τόμοι, Παρίσι, 1848-50, ανατυπ. Νέα Υόρκη. 1965, i, σελ. cxxxix-cxxxl (στο Collection de documents inedits sur l’histoire de France, εφεξής αναφερόμενο ως Charrière, Négociations).

[←88]

Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 4-9, 12. Στις 26 Ιανουαρίου 1516 ο Φραγκίσκος έγραψε στον Λέοντα για την πλήρη σύμπτωση των απόψεών του με τα παπικά σχέδια για τη σταυροφορία εναντίον των Τούρκων και για την επιδότηση που ήταν απαραίτητη για να υποστηριχτεί αυτή η επιχείρηση [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xx (1874), 19-20]. Τον Απρίλίο τού 1516 ο Λέων είχε θορυβηθεί από την εμφάνιση εικοσιεπτά τουρκικών πλοίων μεταφοράς, τεσσάρων γαλερών και εικοσιτριών φουστών (fuste) ανοικτά τής ακτής τής Τσιβιταβέκκια [στο ίδιο, σελ. 47-48, 50], ενώ στις 14 Mαΐου ο παπικός απεσταλμένος στη γαλλική αυλή πληροφορήθηκε ότι «οι υποθέσεις τής Ουγγαρίας, όσον αφορά τον Τούρκο, δεν είναι μόνο γειτονικές, αλλά βρίσκονται σε κίνδυνο…» (le cose di Ungheria, per conto del Turco, sono non solo vicine, ma dentro al periculo…) [στο ίδιο, σελ. 48]. Η Ουγγαρία βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση.

[←89]

Joseph Von Hammer-Purgstall, Hist. de l’ empire ottoman, μεταφρ. J.-J. Hellert, iv (Παρίσι, 1836), 157, 220, 345, 350-51. Για την τουρκο-ουγγρική ειρήνη τού 1513 σημειώστε το Lettres du roy Louis XII, IV (Βρυξέλλες, 1712), 109 και Sanudo, Diarii, xvi, 475-76 και πρβλ. τομ. XVII, στήλες 37-38, 398, 471.

[←90]

Bembo, Epp. XI, 25, στο Opere, iv, 95-96 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1516, αριθ. 58-59, τομ. xxxi (1877), σελ. 130. O Λέων έγραψε με παρόμοιο τρόπο στον Πέτερ Μπέρισλο (Peter Beriszlo), επίσκοπο τού Βέσπρεμ (Veszprem) [στο ίδιο, αριθ. 60, σελ. 130-31]. Ο Ενετός βαΐλος στην Πύλη Νικκολό Τζουστινιάν έγραψε από την Αδριανούπολη στις 30 Ιανουαρίου 1516 ότι ο Λάντισλας δεν βιαζόταν να δεχτεί την προσφορά τού σουλτάνου για τριετή εκεχειρία [Sanudo, Diarii, xxii, 9]. Bλέπε την επιστολή τού Λάντισλας προς τον καρδινάλιο Τόμας Μπάκοτς (Thomas Bakocz), γραμμένη στη Βούδα στις 24 Νοεμβρίου 1515, στο J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VIII, IΙΙ (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), αριθ. 1194, σελ. 313.

[←91]

Bembo, Epp., xii, 24, στο Opere, iv, 106-7 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1516, αριθ. 67-68, τομ. xxxi (1877), σελ. 133. Όμως στα μέσα Φεβρουαρίου, όταν ο Λέων έγραψε στον Μπέρισλο, προειδοποιώντας τον εναντίον τής αποδοχής από τούς Ούγγρους τής τουρκικής προσφοράς για ειρήνη ή τριετή εκεχειρία, φαινόταν βέβαιος ότι θα υπήρχε γαλλική επιδότηση για τούς σκληρά πιεζόμενους Ούγγρους [στο ίδιο, αριθ. 60, σελ. 130]: «…Ο Φραγκίσκος, ο βασιλιάς τής Γαλλίας, μάς έγραψε με αγάπη ότι ευχαρίστως θα κάνει τα πάντα υπακούοντας» (…Franciscus Gallorum rex nobis amantissime rescripsit omnia quae vellemus libentissime se facturum).

Αλλά όταν στις 2 Μαΐου 1516 η Ενετική Γερουσία εξέδωσε την εντολή τής αποστολής τού Λεονάρντο Μπέμπο ως «διορισμένου βαΐλου μας» (dessignato baylo nostro) στην Ισταμπούλ, αυτός έπρεπε να διαβεβαιώσει τον σουλτάνο Σελήμ για τη συνεχιζόμενη χαρά τής Δημοκρατίας για την καλή του υγεία, την ευημερία του και τις ευτυχείς επιτυχίες και νίκες του:

«Καθώς δεν μάς ικανοποιεί αυτό, ούτε φαίνεται να συμφωνεί με τη μεγάλη αγάπη που διατηρούμε για την Εξοχότητά του και για την καλή και ειλικρινή ειρήνη που έχουμε με αυτήν, να προσπαθήσετε να επαναλάβετε με τον δικό σας τρόπο τη χαρά που παίρνει πάντοτε η καρδιά μας με κάθε ευτυχή τύχη του, τη δόξα τού οποίου τόσο επιθυμούμε, όσο και εκείνη τού δικού μας κράτους…» κλπ. [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλο 11].

(Non contenti nui de questo, ne è parso convenir al grande amor portamo ala Excellentia sua et ala bona et syncera pace habiamo cum quella, far reiterar per tuo mezo la leticia che sempre riceve el cor nostro de ogni prospera fortuna sua, la gloria de laqual tanto desideramo quanto del proprio stato nostro...)

Δεσμευόμενη από συμφωνία με την Ουγγαρία στις 20 Αυγούστου 1517, η Ενετική Γερουσία συμφώνησε να στείλει στον Πέτερ Μπέρισλο (reverendo D. Petro Berisio, episcopo Vesprimiensi, bano Croacie) το ποσό των 2.000 δουκάτων, ενώ εκείνος έλπιζε για 10.000 [στο ίδιο, Reg. 47, φύλλα 73-74]. Απόφαση σχετιζόμενη με τη μεγάλη οικονομική εμπλοκή τής Βενετίας στις ατυχείς υποθέσεις τής Ουγγαρίας, στο ίδιο, φύλλα 94-96, που δεν χρειάζεται να μάς απασχολήσει περισσότερο εδώ. Λόγω των απαιτήσεων που προέκυπταν από τη θέση τους στην Ανατολική Μεσόγειο, τη Δαλματία, την Ιστρία και την Ιταλία, οι Ενετοί επιδίωκαν, όταν ήταν εφαρμόσιμη, μια πολιτική που έμοιαζε με τον διπρόσωπο θεό Ιανό, η οποία στόχευε στον κατευνασμό τού σουλτάνου στην Ανατολή και τού πάπα στη Δύση.

Οι δυστυχείς Ραγουσαίοι βρίσκονταν σε ακόμη πιο δύσκολη θέση και κατά καιρούς κατηγορούνταν περιφρονητικά για δειλία απέναντι στον Τούρκο. Οι έμποροι τής Ραγούσας εξαρτώνταν για τα προς το ζην από το εμπόριο σε οθωμανικά λιμάνια, όπου χωρίς ούτε στιγμής ειδοποίηση ο σουλτάνος μπορούσε να διατάξει την αρπαγή των ατόμων και των αγαθών τους. Για παράδειγμα στις 28 Δεκεμβρίου 1514 η Γερουσία έγραφε στον Ραγουσαίο Πέτερ Μπέρισλο, που ήταν ταμίας τού ουγγρικού βασιλείου, ότι δεν τολμούσαν δεν ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις προς το στέμμα για την υπεράσπιση τής Κροατίας, γιατί αν το έκαναν, θα έβαζαν την πόλη τους σε σοβαρό κίνδυνο. Οι Τούρκοι σίγουρα θα το μάθαιναν, γιατί η Ραγούσα ήταν πάντοτε γεμάτη από Τούρκους: «Αν δώσουμε εκατό δουκάτα, θα λένε ότι δώσαμε εκατό χιλιάδες για να προστατεύσουμε την Κροατία από τούς Τούρκους». Με την πρώτη υποψία τέτοιας υποστήριξης τής χριστιανικής υπόθεσης, θα αρπάζονταν παντού στην Τουρκία οι Ραγουσαίοι έμποροι και τα αγαθά τους. Ενώ αναγνώριζαν τα αρχαία δικαιώματα τού ουγγρικού στέμματος σε ενοίκιο (census) από τη Ραγούσα, οι παρενοχλούμενοι γερουσιαστές δήλωναν ότι ο μεγάλος φόρος υποτέλειας που έπρεπε να πληρώνουν στην Πύλη βρισκόταν πέρα από τούς οικονομικούς τους πόρους [J. Gelcich και L. Thallóczy, επιμ., Diplomatarium Ragusanum, Βουδαπέστη, 1887, αριθ. 426, σελ. 675 και πρβλ. αριθ. 128-29].

[←92]

Sanudo, Diarii, xxii, 183, από επιστολές τού Τζόρτζι γραμμένες στη Ρώμη στις 27-28 Απριλίου 1516. Πρβλ. «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xx (1874), 47-48, 50, που αναφέρθηκε πιο πάνω στη σημείωση 69. Μια αγγλική επιστολή τού Ιουνίου 1516 επιμένει ότι ο Λέων μόλις διέφυγε [J. S. Brewer, επιμ., Letters and Papers of Henry VIII, ii-1 (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), αριθ. 2017, σελ. 594].

[←93]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1197, φύλλα 110-119, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου, το έτος κλπ. 1516, δεκαέξι μέρες πριν από τις καλένδες Ιουνίου, κατά το τέταρτο έτος» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc. 1516, sexto decimo Kal. Iunii, anno quarto).

Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 10. Σημειώστε και «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xx (1874), 228. Eπίσης σημειώστε τη βούλλα «Αν και η θεία απαλλαγή» (Etsi dispensatione superna) τής ίδιας ημερομηνίας στο Reg. Vat. 1193 [φύλλα 127-129], η οποία πιο συνοπτικά αναφέρεται στα ίδια ζητήματα. Οι βούλλες αυτές προφανώς δεν δημοσιεύτηκαν μέχρι τον Αύγουστο τού 1516 [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 111].

O Λέων Ι’ βρισκόταν ο ίδιος υπό συνεχή πίεση να προχωρήσει εναντίον των Τούρκων. Πρβλ. την ομιλία που απεύθυνε προς αυτόν ο Κριστόφορο Μαρτσέλλο, εκλεγμένος αρχιεπίσκοπος Κέρκυρας (Corcirensis), «Για την κατάληψη των τουρκικών επαρχιών» (De sumenda in Turcas provincia), που τυπώθηκε χωρίς ένδειξη τόπου ή τυπογράφου το 1516. Στις 25 Ιουνίου 1516 χορηγήθηκαν στην πόλη τής Γένουας σταυροφορικά προνόμια, για να τη βοηθήσουν στην προετοιμασία στόλου. Η βούλλα διασώζεται σε κακής κατάστασης αντίγραφο στο Reg. Vat. 1196, φύλλα 33-41, «που εκδόθηκε στη Ρώμη το χιλιοστό πεντακοσιοστό δέκατο έκτο έτος από την ενανθρώπιση τού Κυρίου, επτά μέρες πριν από τις καλένδες Ιουλίου, κατά το τέταρτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo sexto decimo, septimo Kal. Iulii, pont. nostri anno quarto).

[←94]

Charrière, Négociations, i, 12-15. Με την κατάκτηση τής Σιιτικής Περσίας οι Τούρκοι, που ήσαν Σουννίτες, πέτυχαν θρησκευτική καθώς και στρατιωτική και πολιτική νίκη. Για τις επιτυχίες τού Σελήμ πρβλ. Ludwig Forrer (επιμ. και μεταφρ.), Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, διατρ. Ζυρίχης, Λειψία, 1923, σελ. 45-54, ενώ για γεγονότα στον ισλαμικό κόσμο που οδήγησαν τόσο την οθωμανική κατάκτηση τής Συρίας όσο και στην προαναφερθείσα κατάκτηση, βλέπε Herbert Jansky, «Die Eroberung Syriens durch Sultan Selim I.», στο Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, ii (1923-26), 173-241, με τις προσθήκες στο Jansky, «Die Chronik des Ibn Tulun als Geschichtsquelle uber den Feldzug Sultan Selim’s I. gegen die Mamluken», Der Islam, xviii( 1929), 24-33.

Για την παραλαβή και διαβίβαση από τούς Ραγουσαίους τής επιστολής τού δόγη και άλλων νέων όσον αφορά τις νίκες τού Σελήμ, βλέπε Gelcich και Thallóczy, Diplomatarium Ragusanum, αριθ. 432-33, σελ. 679-80, επιστολές από τη Ραγούσα προς τον βασιλιά Λουδοβίκο Β΄ τής Ουγγαρίας με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου και 13 Νοεμβρίου 1516. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 838, 840-41 και «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xx (1874), 239, 240, 250, 253-55, 367-68, 385, 400, 404-5, 408 για τούς παπικούς φόβους για τις τελικές επιπτώσεις των εντυπωσιακών επιτυχιών τού Σελήμ, νέα για τις οποίες η Ενετική Γερουσία έστειλε στον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Ρώμη στις 18 και 25 Οκτωβρίου 1516 [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλο 36, με παρόμοιες επιστολές προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία, την αποικιακή κυβέρνηση στην Κέρκυρα, τον πρόξενο στη Δαμασκό κλπ.].

[←95]

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxiii, 284 και εξής, 262, 286, 325 και εξής, 384-85, 397-98, 420 και εξής, κλπ. Τον Δεκέμβριο τού 1516 ο Φραγκίσκος Α’ προσφερόταν «να ενωθεί στην υπόθεση των χριστιανών, να προχωρήσει προσωπικά εναντίον τού Τούρκου» (unite le cose di christiani, andar in persona contra il Turco) [στο ίδιο, xxiii, 268].

Η τουρκική νίκη προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στην παπική κούρτη [στο ίδιο, στήλες 395, 438, 442, 486-88, που συνοψίζει μια τετράωρη ομιλία τού Εγκίντιο Κανίσιο εναντίον των Τούρκων, 515]. Τότε ο Λέων Ι’ ασχολούνταν κυρίως με την έξωση τού Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε από το Ουρμπίνο. Για τον θάνατο τού σουλτάνου τής Αιγύπτου βλέπε An Account of the Ottoman Conquest of Egypt m the year A. H. 922 (A.D. 1516) [από τον τρίτο τόμο τού Arabic Chronicle of Muham med ibn Ahmed ibn lyas, an Eye Witness of the Scenes he Describes, μεταφρ. W. E. Salmon, Λονδίνο: The Royal Asiatic Society, 1921, σελ. 40-44] και Ibn Iyas, Journal d’ un bourgeois du Caire, μεταφρ. Gaston Wiet, 2 τόμοι, Ρεν και Παρίσι, 1955-60, ii, 64-67.

[←96]

Sanudo, Diarii, xxiii, 453 και τομ. XXIV, στήλες 15 και εξής, 135 και εξής, 154, 162 και εξής, 171, 203 και εξής, 221-22, 223-24, 254 και εξής, κλπ., 368-69, 387-88, κλπ., 604. Στις 18 Ιουνίου 1517 ο Λεονάρντο Μπέμπο, Ενετός βαΐλος στην Ισταμπούλ, έγραφε από το Πέρα ότι «αυτός ο άρχοντας Τούρκος είναι ο κύριος τού κόσμου, επειδή είναι πάντοτε προετοιμασμένος» (questo Signor turco è signor del mondo, però estote parati) [στο ίδιο, xxiv, 506], αλλά o Λέων Ι’ φαινόταν ότι ήταν ο μόνος ηγεμόνας στην Ευρώπη, που προσπαθούσε να κάνει προετοιμασίες εναντίον τού Τούρκου. Για την εκλογή τού Τουμανμπέη (Τuman Bai) βλέπε Ibn Ιyas, An Account of the Ottoman Conquest of Egypt (1921), σελ. 57-58, 70 και εξής και τού ιδίου, Journal d’ un bourgeois du Caire, μεταφρ. Wiet, ii (1960), 95 και εξής.

[←97]

Charrière, Négociations, i, 19-21, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στον ναό τού Αγίου Πέτρου, κάτω από το δαχτυλίδι τού αλιέα, στις 4 Ιανουαρίου 1517, κατά το τέταρτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die quarta Januarii MDXVII, pontificatus nostri anno quarto).

Για το αντίγραφο που διατηρούσαν οι παπικοί γραμματείς βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 5, φύλλο 129. και πρβλ. φύλλα 124-26, επιστολές προς τούς Ελβετούς και προς μη κατονομαζόμενο επίσκοπο στη Γαλλία, για τον κίνδυνο στον οποίο θα έβαζε τη χριστιανοσύνη η κατάκτηση τής Αιγύπτου από τον Σελήμ, με ημερομηνία αντιστοίχως 7 και 6 Ιανουαρίου 1517. Δείχνοντας λίγο περισσότερο από απλό ενδιαφέρον για τη σταυροφορία, ο Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι έγραφε στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό από τη Ρώμη στις 12 Μαρτίου 1517, ότι η υποταγή των Βοημών και των Ρουθηνών στην Καθολική εκκλησιαστική ενότητα και υπακοή, η ομόνοια στην Ευρώπη, η ειρήνη στην Ιταλία και η αναμόρφωση τής Εκκλησίας ήσαν όλα πρωταρχικής σημασίας για την επιτυχή διεξαγωγή πολέμου εναντίον των Τούρκων [Lea MS. 414, Univ. of Penna.]. Ο καρδινάλιος Σκίνερ έγραφε στον Γούλζεϋ από το Μαλίν (Μέκελεν) στις 4 Φεβρουαρίου 1517, ότι δεν έβλεπε ελπίδα για ειρήνη στην Ιταλία και ότι οι Γάλλοι και οι Ενετοί μπορούσαν να περιγραφούν καλύτερα ως Τούρκοι [A. Büchi, Korrespondenzen … d. Kard. Matth. Schiner, II (1925), 177].

[←98]

Eνετικές επιστολές τοποθετούν την είσοδο τού Σελήμ στο Κάιρο ήδη στις 21-22 Ιανουαρίου 1517 [Sanudo, Diarii, xxiv, 162, 165, 166 (όπου «13 de Zener» είναι προφανώς λάθος αντί για 31 Ιανουαρίου), 167, 170-71, 172 και τομ. xxv, στήλες 133, 651 και εξής]. Πρβλ. γενικά Stanley Lane-Poole, History of Egypt in the Middle Ages. 4^η εκδ., Λονδίνο, 1925, σελ. 352 και εξής και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 23 και εξής, τομ. xxxi (1877), σελ. 156 και εξής. Για τον Σελήμ σημειώστε Ibn lyas, An Account of the Ottoman Conquest of Egypt (1921), σελ. 47-48, 116-17 και για τη νίκη του επί των Μαμελούκων και την είσοδό του στο Κάιρο,Στο ίδιο, σελ. 97-117 και στο Ibn Iyas, Journal d’ un bourgeois du Caire, ii, 123-44.

Φιρμάνι τής 16^ης Φεβρουαρίου 1517, που δημοσιεύτηκε από τον Bernhard Moritz στα αραβικά, δείχνει ότι ο Σελήμ παραχώρησε αμέσως στους Ενετούς ανανέωση των εμπορικών προνομίων που απολάμβαναν στην Αίγυπτο υπό τούς Μαμελούκους [«Ein Firman des Sultans Selim I. für die Venezianer vom Jahre 1517», στο Festschrift Eduard Sachau, Βερολίνο, 1915, σελ. 422-43, ιδιαίτερα σελ. 427 και εξής]. H παραχώρηση έλαβε προφανώς τελική επικύρωση στις 8 Σεπτεμβρίου, ως αποτέλεσμα ενετικής πρεσβείας στο Κάιρο [W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au moyen-age, μεταφρ. Furcy Raynaud, II (ανατυπ. 1967), 545-46]. Tην πρεσβεία αυτή ανέλαβαν οι Μπαρτολομμέο Κονταρίνι και Αλβίζε Μοτσενίγκο, για τούς οποίους στις 26 Μαΐου 1517 ο δόγης Λεονάρντο Λορεντάν εξέδωσε λεπτομερή αποστολή [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλα 59-61].

Παρά την οθωμανική κατάκτηση, η Συρία και η Αίγυπτος θα παρέμεναν ανοικτές στο ενετικό εμπόριο και η Δημοκρατία ήταν σαφές ότι δεν επρόκειτο να δώσει την υποστήριξή της σε σταυροφορία, που θα έθετε σε κίνδυνο τα οικονομικά της συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο. Όσο οι Ενετοί φέρονταν έτσι, θα μπορούσαν πιθανώς να αναμένουν την ανοχή τού Σελήμ, ο οποίος αναμφίβολα φοβόταν τις τελικές οικονομικές επιπτώσεις τού περίπλου τής Αφρικής από τούς Πορτογάλους, ο οποίος είχε ήδη κάνει τη Λισαβώνα μεγάλο κέντρο τού εμπορίου μπαχαρικών. Οι πορτογαλικές εισαγωγές από την Ινδία απέφευγαν εντελώς τις οθωμανικές φορολογικές επιβολές. Πρβλ. Rinaldo Fulin, Diarii e diaristi veneziani, Βενετία, 1881, σελ. 155-247, εγγραφές από τα ημερολόγια τού Girolamo Priuli από τον Αύγουστο τού 1499 μέχρι τον Μάρτιο τού 1512, σχετικά με την πορτογαλική επιχείρηση στην Ινδία και τον φόβο που προκάλεσε αυτή στους Ενετούς, τούς Αιγύπτιους και τούς Τούρκους, για το οποίο βλέπε W. Ε. D. Allen, Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, Λονδίνο, 1963, σελ. 10-13, 46-48, με παραπομπές.

[←99]

Sanudo, Diarii, xxiv, 106, 143. Σύμφωνα με επιστολή με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1517 τού Μάρκο Μίνιο, τού Ενετού πρεσβευτή στη Ρώμη, η βοήθεια ζητήθηκε για την προστασία τής Ρόδου [στο ίδιο, στήλη 143], η οποία ο Τουμανμπέης προφανώς δεν ήθελε να πέσει σε τουρκικά χέρια.

[←100]

Για τον θάνατο τού Τουμανμπέη βλέπε Sanudo, Diarii, xxv, 669.

[←101]

Sanudo, Diarii, xxiv, 182. Κάποια σύγχυση υπάρχει στις πηγές για το αντικείμενο αυτής τής προταθείσας πρεσβείας [B. Knöss, Janus Lascaris, Ούψαλα, 1945, σελ. 156-57], αλλά ο Λάσκαρις δεν αναχώρησε ποτέ για την Αίγυπτο. Μιλώντας για τον ανθρωπιστή διπλωμάτη Λάσκαρι, μπορούμε να επισημάνουμε εντελώς παρεμπιπτόντως την ενδιαφέρουσα σημείωση στον Sanudo, XIX, 425, όσον αφορά τον θάνατο τού ανθρωπιστή τυπογράφου Άλδου Μανούτιου (Aldus Manutius) τον Φεβρουάριο τού 1515.

[←102]

Υπήρχε τότε μεγάλο λαϊκό ενδιαφέρον για τη σταυροφορία, αν και, όπως λέει ο Guicciardini, οι ηγεμόνες διαβουλεύονταν μεταξύ τους «πιο σύντομα, με προφανή αιτιολόγηση και με ουσιαστικές συμβουλές» (più presto con ragionamenti apparenti che con consigli sostanziali) [Storia d’ Italia, xiii, 9. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 274 και εξής].

Ο Paride Grassi πιστοποιεί την αγωνία τού Λέοντος Ι’ να δει να γίνονται βήματα για την οργάνωση σταυροφορίας [Pastor, Hist. Popes, vii, παραρτ. αριθ. 14-15, σελ. 457-58 και Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), παραρτ. αριθ. 19, 20, σελ. 687, 688], ενώ ακόμη και ο Ερρίκος Η’ έγραψε στον Λέοντα ότι ήταν έτοιμος «να πάει προσωπικά σε εκστρατεία εναντίον τού Τούρκου» [Sanudo, Diarii, xxiv, 167]. Ο Ούγγρος καρδινάλιος Μπάκοτς έλεγε ότι η κατάληψη τού Κάιρου από τον Σελήμ ήταν «καλά νέα για τον Τούρκο και άσχημα για τούς χριστιανούς και για ολόκληρο των υπόλοιπο κόσμο» (bone nove per il Turco, e cative per christiani e tutto il resto del mondo) [στο ίδιο, xxiv, 290], ενώ o Ενετός πρεσβευτής έγραφε στην κυβέρνησή του από τη Ρώμη στις 25 Ιουνίου 1517 ότι «…με αυτή την τουρκική αρμάδα κλονίζεται εδώ η [παπική] κούρτη» (… pur questa armata turchesca fa tremar tutta quella Corte) [στο ίδιο, xxiv, 420].

[←103]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 20. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 204-11. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 501-2. Ο Ενετός πρεσβευτής έγραφε από Ρώμη στις 30 Ιουλίου 1517 ότι «ο χριστιανικότατος βασιλιάς [Φραγκίσκος Α’] είναι πολύ ικανοποιημένος από τον πάπα, καθώς και ο πάπας από τη μεγαλειότητά του» (el Christianissimo re è mal satisfato dil Papa, e il Papa di Soa Maestà) [Sanudo, Diarii, xxiv, 543 και πρβλ. στήλη 571 και τομ. xxv, στήλη 10].

[←104]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 18. 21, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 197, 212-16. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1516, αριθ. 81-83, τομ. xxxi (1877), σελ. 137-38, που παρέχει την ημερομηνία τής ανάθεσης στον Λορέντσο από το ημερολόγιο τού Paride Grassi. Ο Sanudo, Diarii, xxii, 456 επίσης σημειώνει την ανάθεση και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 474 και τομ. xxiii, στήλες 12, 73. Για τις παρατεταμένες προσπάθειες τού Λέοντος Ι’ να πάρει το Ουρμπίνο από τον Φραντσέσκο Μαρία, πρβλ. Rodocanachi, Le Pontificat de Leοn X, σελ. 99 και εξής.

[←105]

Μάλιστα το ποσό είναι περίπου εκείνο το οποίο ο Λέων Ι’ ισχυριζόταν ότι είχε δαπανήσει [Sanudo, Diarii, xxiv, 669 και γενικά σημειώστε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 143, 151, 163, 190].

[←106]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xiii, 1-6, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 228-60, 266-74. Guasti (επιμ.), «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xx (1871), 367 και εξής. Πρβλ. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 66, σελ. 144-45, έγγραφο με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1517. και πρβλ. αριθ. 68. Charrière, Négociations, i, 29-30, σημείωση 2. Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1517, αριθ. 81 και εξής, τομ. xxxi (1877), σελ. 170 και εξής. Τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν είχε προκύψει η σύγκρουση μεταξύ τού πάπα και τού βασιλιά τής Γαλλίας, ο τελευταίος υπενθύμιζε τη γενναιοδωρία του προς τούς Μεδίκους σε επιστολή προς τον Γάλλο πρεσβευτή στη Ρώμη, με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1521, στο Charles Weiss (επιμ.), Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, I (Παρίσι, 1841), 123 (Documents inedits sur l’histoire de France, αριθ. 44).

O νεαρός Λορέντσο Μέδικος, δούκας τού Ουρμπίνο, ήταν εγγονός τού Λορέντσο τού Μεγαλοπρεπούς (il Magnifico) και γιος τού Πιέρο, ο οποίος είχε εκδιωχθεί από τη Φλωρεντία στις αρχές Νοεμβρίου 1494, λίγο πριν από την είσοδο τού Καρόλου Η’ στην πόλη. Ο δούκας τού Ουρμπίνο πέθανε στις 4 Μαΐου 1519. Ήταν πατέρας τής Αικατερίνης των Μεδίκων, βασίλισσας τής Γαλλίας και μητέρας τριών βασιλέων. Σήμερα ο Λορέντσο είναι πιο γνωστός για τον τάφο του, που έφτιαξε ο Μιχαήλ Άγγελος για το νέο σκευοφυλάκιο τού Σαν Λορέντσο στη Φλωρεντία. Τέτοια είναι τα καπρίτσια τής ιστορίας ή η δύναμη τής μεγαλοφυίας.

Οι ανήσυχες σχέσεις τού Λέοντος Ι’ με τούς Γκονζάγκα τής Μάντουα, τούς ντέλλα Ρόβερε τού Ουρμπίνο και τούς Έστε τής Φερράρα περιγράφονται λεπτομερώς, με πολυάριθμα μέχρι τότε αδημοσίευτα έγγραφα, από τον Alessandro Luzio, «Isabella d’ Este e Leone X. dal Congresso di Bologna alla presa di Milano (1515-1521)», στο Arch. stor. italiano, 5^η σειρά, xl (1907), 18-97, xliv (1909), 72-128 και xlv (1910), 245-302. Ο Luzio δίνει μεγάλη προσοχή στα δεινά τού Φραντσέσκο Μαρία ντέλλα Ρόβερε.

[←107]

Jean Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (Άμστερνταμ, 1726), αριθ. cxv, σελ. 256-57. Η συνθήκη αυτή περιλάμβανε επίσης προφανή πρόβλεψη «αντίστασης στους Τούρκους και σε άλλους εχθρούς τής Αγίας Καθολικής Πίστης» (pour resister aux Turcs et autres ennemis de la Sainte Foi Catolique) [στο ίδιο, σελ. 256b].

Όπως συνέβαινε συχνά εκείνη την περίοδο, τα σημαντικά άρθρα ήσαν μυστικά. Πρβλ. J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VIII, II-2 (Λονδίνο, 1864, ανατυπ. 1965), σελ. 1019, σημείωση, Francesco Nitti, Leone X e la sua politico, Φλωρεντία, 1892, σελ. 101-2, Ed. Fueter, Storia del sistema degli stati europei dal 1492 al 1559, μεταφρ. Biagio Marin, Φλωρεντία, 1912, σελ. 421-22, Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 110-11.

[←108]

Sanudo, Diarii, xxiv, 85. Για τον Εγκίντιο σημειώστε A. Palmieri, «Gilles de Viterbe», Dictionn. de theologie catholique, VI-2 (Παρίσι, 1920), 1365-71, με την παλαιότερη βιβλιογραφία. Ο Λέων Ι’ έκανε τον Εγκίντιο καρδινάλιο τον Ιούλιο τού 1517. Ο Εγκίντιο πέθανε τον Νοέμβριο τού 1532. Έχουμε ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο στον John W. O’ Malley, «Giles of Viterbo: A Reformer’s Thought on Renaissance Rome», Renaissance Quarterly,, xx (1967), 1-11 και στη λεπτομερή μελέτη τού Eugenio Massa, «Egidio da Viterbo e la metodologia del sapere nel Cinquecento», στο Pensée humaniste et tradition chretienne aux XV^e et XVI^e siècles, Παρίσι, 1950, σελ. 185-239.

[←109]

Για τη συνωμοσία των καρδιναλίων βλέπε τη σημαντική εργασία τού Alessandro Ferrajoli, La Congiura dei cardinali contro Leone X, Ρώμη, 1919-20 (στα Miscellanea della R. Società Romana di storia patria, τομ. VII), με παράρτημα εγγράφων και εκτεταμένη παραπομπή σε πηγές. Βλέπε επίσης Guicciardini, Storia d’ Italia, xii, 18 και XIII, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, III, 200, 260-61 και Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1518 (προβληματισμοί σχετικά με τον θάνατο τού καρδινάλιου Σάουλι), επιμ. Chr. G. Hoffmann, Nova scriptorum ac monumentorum… collectio, Λειψία, 1731, σελ. 405-6. Η κατηγορία ότι ο καρδινάλιος Πετρούτσι σχεδίαζε να δηλητηριάσει τον πάπα διατυπώθηκε για πρώτη φορά στις 27 ή 28 Απριλίου, στην έκτη ανάκριση τού Μαρκ’ Αντόνιο Νίνι, υπηρέτη τού Πετρούτσι [βλέπε Ferrajoli, ό. π., σελ. 23-24 και εξής, 41 και εξής, 61 και εξής, 245 και εξής]. Πρβλ. γενικά Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλα 69, 70 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 153, 155 και εξής, 158 και εξής, 161 και εξής, 190. Για τη φυγή τού Καστελλέζι από τη Ρώμη σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 164 και πρβλ. Bihl. Apost. Vaticana, Cod. Urbinas lat. 1641, φύλλα 403-4.

[←110]

Guicciardini, Storia d’ Italia, xiii, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 260-65. Roberto Palmarocchi (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, ii (Μπολώνια, 1939), αριθ. 136, 139, σελ. 118, 122. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 89-99, τομ. xxxi (1877), σελ. 173-77. Guasti, «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxvi (1877), 404-5. O Sanudo κατέγραφε με μεγάλο ενδιαφέρον ό,τι μπορούσε να μάθει για τη συνωμοσία των καρδιναλίων [Diarii, xxii, 51 και τομ. xxiii, στήλες 583-84, που αναφέρεται στην απώλεια τής Σινιορίας τής Σιένα από τον αδελφό τού καρδινάλιου Πετρούτσι, τομ. XXIV, στήλες 106, 195, 196, 274, 288-89, 321, 323-24, 326, 353-54, 355, 374, 376, 401-3, 412-13, 418, 419 και εξής, 449, για το πρόστιμο στον Ριάριο, 477, 511 και τομ. xxv, στήλες 66, 163 και xxvi, στήλες 358, 379, 406-7]. Για την επανασυμφιλίωση τού Λέοντος Ι’ με τον Ριάριο βλέπε Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1518-19, επιμ. Chr. C. Hoffmann, Nova scriptorum ac monumentorum… collectio, Λειψία, 1731, σελ. 421-23 και για τον θάνατο και την ταφή τού Ριάριο (αρχικά στον Σαν Λορέντσο τού Νταμάσσο), στο ίδιο, ad ann. 1521, σελ. 464-66, 468, 479.

Πέρα από την ασυνήθιστη μονογραφία τού Ferrajoli, La Congiura dei cardinali contro Leone X, βλέπε G. A. Cesareo, Pasquino e pasquinate nella Roma di Leone X, Ρώμη, 1938, σελ. 91-113 στα Miscellanea della R. Deputazione Romana di storia Patria, Pastor, Hist. Popes, vii, 170-96 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 116-34 και ιδιαίτερα G. B. Picotti, «La Congiura dei cardinali contro Leone X», Rivista storica italiana, n.s., I (Ρώμη, 1923), 249-67.

Στις γνωστές πηγές, όσον αφορά τον Ριάριο στο ζήτημα αυτό, μπορώ να προσθέσω την ενδιαφέρουσα επιστολή τού Τζάκοπο ντε Μπαννίσσι, ακόλουθου τής Μαργαρίτας τής Αυστρίας-Σαβοΐας και τού αυτοκρατορικού οίκου (αριθμός αυτών των επιστολών έχει δημοσιευθεί στα Lettres du roy Louis XII), προς τον Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1517. Ο Μπαννίσσι αποδίδει την αποκατάσταση τού Ριάριο στον Κάρπι:

«Έχουν φτάσει εδώ τα νέα τής αποκατάστασης και επανένταξης σε όλα τα αξιώματα τού σεβασμιώτατου καρδινάλιου τού Αγίου Γεωργίου, για τα οποία δεν νιώθω ιδιαίτερη απόλαυση. Αναμφίβολα τον έσωσαν οι ενέργειες τής Σινιορίας σας…» [MS. 414, Lea Library, Univ. of Penna.].

(Qui hè venuta la nova de la restitution et reintegration in ogni cosa de Monsignore Reverendissimo Cardinale de San Zorzi de che ne ho singularissimo apiacere: no dubito che la opera de la Signoria vestra lo habi salvato..)

O Αλμπέρο ντα Κάρπι παρενέβη επίσης στον πάπα για λογαριασμό τού καρδινάλιου Αντριάνο Καστελλέζι [Sanudo, Diarii, xxv, 204]. Για την αποκατάσταση τού Ριάριο σημειώστε επίσης Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 74, όσον αφορά το εκκλησιαστικό συμβούλιο τής Παρασκευής 24 Ιουλίου 1517 και στο ίδιο, φύλλο 93, για το εκκλησιαστικό συμβούλιο τής Δευτέρας 10 Ιανουαρίου 1519 και Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 173-174, 252. Ο Μπαντινέλλο Σάουλι αποκαταστάθηκε επίσης [στο ίδιο, φύλλο 175].

[←111]

Sanudo, Diarii, xxxi, 117. O Ferrajoli, La Congiura dei cardinali contro Leone X, σελ. 106, πιστεύει ότι ο Ριάριο πέθανε στις 9 Ιουλίου. Η συνωμοσία των καρδιναλίων ήταν σχεδόν απίστευτη υπόθεση, «μεγάλη προδοσία και απόλυτο κακό» (crimen laesae maiestatis et privatione dignum) [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 162]. Υπάρχει περιγραφή στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urbinas lat. 1641, φύλλα 397-419 (Delle giustitie fatte da PP. Leone Decimo nel dicorso del suo ponteficato). Η φυλάκιση των καρδιναλίων που είχαν εμπλακεί προκάλεσε φυσικά τεράστια αναστάτωση στην κούρτη, όπως φαίνεται από τον Paride Grassi, Diarium, Cod. Vat. lat. 12.274, φύλλα 238-239, 241-242, 243-244, 245 και εξής με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

Στο A[rchivum] A[rcis], Arm. I-XVIII, 1443, φύλλα 158 και εξής υπάρχουν πλήρη στοιχεία όσον αφορά το γεγονός,

«ότι ο άρχοντας Ραφφαέλε Ριάριο, πρώην καρδινάλιος τού Αγίου Γεωργίου, τέθηκε τώρα υπό κράτηση στη φυλακή τού Καστέλ Σαντ’ Άντζελο στην πόλη και για την απελευθέρωση και απαλλαγή του από το εν λόγω κάστρο μεταξύ άλλων είναι υποχρεωμένος να δώσει κατάλληλες και επαρκείς εγγυήσεις για το ποσό των εκατόν πενήντα χιλιάδων χρυσών δουκάτων τού [παπικού] ταμείου, ότι δεν θα μετακινηθεί ποτέ από την υπακοή του προς τον Αγιότατο Κυριό μας και ότι δεν θα απομακρύνεται από τούς τόπους που έχουν προσδιοριστεί γι’ αυτόν στο κοσμικό κράτος τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας από τον Αγιότατο Κυριό μας, χωρίς να έχει λάβει την άδειά του εγγράφως…» κλπ.

(quod Dominus Raphael de Riario olim cardinalis Sancti Georgii in presentiarum in carceribus in Castro Sancti Angeli in urbe detentus pro eius liberatione et relaxatione a dicto castro inter alia tenetur dare idoneas et sufficientes cautiones pro summa centum quinquaginta millium ducatorum auri de camera de non recedendo ab obedientia Sanctissimi Domini Nostri ullo umquam tempore et de non recedendo ex locis sibi assignandis per eundem Sanctissimum D. N. in dominio temporali Sancte Romane Ecclesie absque eius licentia in scriptis obtinenda…)

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πρόστιμο ήταν 150.000 δουκάτα [στο ίδιο, φύλλα 158, 160, 162, 166]. Tα σχετικά έγγραφα έχουν ημερομηνία από 6 Ιουλίου μέχρι 15 Σεπτεμβρίου 1517 και περιλαμβάνουν τα ονόματα πολλών εγγυητών (fideiussores) που εγγυούνταν για τον Ριάριο. Ο αριθμός τέτοιων εγγυητών από την κούρτη είναι εκπληκτικός και πρέπει να είχε προκαλέσει κάποια ανησυχία στον Λέοντα Ι’. Ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι, όπως παρατηρήσαμε στην προηγούμενη σημείωση, πράγματι πρόσφερε στον Ριάριο όση υπηρεσία μπορούσε [στο ίδιο, φύλλο 164], όπως προφανώς έκανε και ο φίλος τού Λέοντος Ι’, ο διάσημος τραπεζίτης Αγκοστίνο Τσίγκι, που διέθεσε 50.000 δουκάτα για την απελευθέρωση τού Ριάριο [φύλλα 166, 168], ενώ ο Ριάριο φαίνεται ότι είχε την υποστήριξη όλων των Ευρωπαίων ηγεμόνων [φύλλα 170-71].

Αν και ο Λέων Ι’ αποκατέστησε τον Ριάριο στο αξίωμα τού καρδιναλίου και στα επιδόματά του, ο τελευταίος έχασε την ανάθεση (commenda) τής Εκκλησίας τού Σαν Λορέντσο στο Νταμάσο, τον «τίτλο» τής οποίας ο Λέων απένειμε στον εξάδελφό του καρδινάλιο Τζούλιο ντε Μέντιτσι, που έγινε πάπας Κλήμης Ζ΄ τον Νοέμβριο τού 1523. Ο Ριάριο έχασε έτσι το υπέροχο ανάκτορο τού Σαν Λορέντσο στο Νταμάσο που είχε κατασκευάσει γύρω από την εκκλησία, ανάκτορο που είναι τώρα γνωστό ως Καγκελλαρία (Cancelleria). Τού επιτράπηκε όμως να ζει εκεί, έως ότου έφυγε από τη Ρώμη το φθινόπωρο τού 1520 για τη Νάπολη, αναζητώντας κάποια αποκατάσταση τής υγείας του σε θερμότερο κλίμα. Όπως σημειώθηκε πιο πάνω, πέθανε στη Νάπολη. Υπάρχει συνοπτική περιγραφή τής σταδιοδρομίας τού Ριάριο, κάποιες λεπτομέρειες όσον αφορά σωζόμενα πορτρέτα του και το κείμενο τής μέχρι τότε αδημοσίευτης διαθήκης του στον Armando Schiavo, «Profilo e testamento di Raffaele Riario», Studi romani, VIII-4 (1960), 414-29, που τοποθετεί τον θάνατό του στις 9 Ιουλίου 1521 [στο ίδιο, σελ. 422]. Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 132 δίνει τις 7 Ιουλίου ως ημερομηνία τού θανάτου τού Ριάριο.

[←112]

G. B. Picotti, «La Congiura dei cardinali», Rivista storica italiana, Ι (1923), 249-67, στις σελίδες τού οποίου ο Λέων Ι’ και ο εξάδελφός του, ο καρδινάλιος Τζούλιο ντε Μέντιτσι, εμφανίζονται σχεδόν ως κακοποιοί, αλλά το διακύβευμα ήταν υψηλό και οι απειλές για την ασφάλεια των Μεδίκων ήσαν σοβαρές. Ο Ferrajoli, ό. π., σελ. 140-49 πιστεύει ότι υπήρξε μάλιστα πραγματική συνωμοσία για τη δηλητηρίαση τού Λέοντος, όπως αναφερόταν στην ομολογία τού Νίνι, που αποσπάστηκε με βασανιστήρια. O Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 113 και εξής παρέχει γενική περιγραφή τής συνωμοσίας, όπως και ο Fabrizio Winspeare, La Congiura dei cardinali contro Leone X, Φλωρεντία, 1957, ιδιαίτερα σελ. 39 και εξής, που δεν έχει αμφιβολία για την ενοχή των συνωμοτών.

[←113]

Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 15-17. Pastor, Hist. Popes, vii, 196-207 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 135-42. Guicciardini, Storia d’ Italia. XIII, 7, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, ΙΙI, 265-66. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 100-1, τομ. xxxi (1877), σελ. 177-78. Sanudo, Diarii, xxiv, 449, 451 και εξής, 462, 465-66, 521 και εξής και τομ. xxv, στήλη 65. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 165-167, 169-71.

[←114]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 1-2, τομ. xxxi (1877), σελ. 149. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, VΙΙΙ-1 (1917), 541-42. Ο βασιλιάς τής Ουγγαρίας καθώς και άλλοι Ευρωπαίοι βασιλείς παρέλαβαν το σημείωμα τού Λέοντος Ι’, που εξιστορούσε την τουρκική νίκη στη Συρία [Sanudo, Diarii, xxiv, 100]. Στις 21 Απριλίου 1517 ο Guicciardini έγραφε ότι «αυτά τα νέα για τον Τούρκο, αν είναι αληθινά, είναι πολύ μεγάλη υπόθεση…» (questa nuova del Turco, se è vera, è grandissima cosa…). Roberto Palmarocchi (επιμ.), Carteggi di Francesco Guicciardini, ii (Μπολώνια, 1939), αριθ. 110, σελ. 90 και σημειώστε P. G. Ricci (επιμ.), Carteggi, XVII (Ρώμη, 1972), 143, 146.

[←115]

Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1517, αριθ. 2-5, τομ. xxxi, σελ. 149-51. Ο Sanudo, Diarii, xxiv, 104 συνοψίζει ενετική επιστολή από τη Ρώμη, που περιέγραφε τη δωδέκατη και τελευταία συνεδρίαση τής Συνόδου τού Λατερανού και την ανάγνωση τής επιστολής τού Μαξιμιλιανού προς τον πάπα, για το οποίο πρβλ. Mansi, Sacra concilia, xxxii (Παρίσι, 1902), στήλες 977 και εξής. Πριν από την τελευταία συνεδρίαση (στις 16 Μαρτίου 1517) ο Σαντολέτο είχε διαβάσει το κείμενο σε συνάθροιση καρδιναλίων, ύστερα από την οποία ο Αντρέα Πιπεράριο, ο γραμματέας τής Συνόδου, το διάβασε στος συγκεντρωμένους πατέρες [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6 (από το Archivum Consistoriale), φύλλα 140-141 και Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 66]. Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που συγκλήθηκε στις 23 Μαρτίου (1517) ο Σαντολέτο διάβασε τα σημειώματα τού πάπα σε απάντηση των επιστολών τού Μαξιμιλιανού όσον αφορά τόσο τη σύνοδο όσο και τη σταυροφορία [Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 143 και βλέπε γενικά τη λεπτομερή μελέτη τού Georg Wagner, «Der letzte Türkenkreuzzugsplan Kaiser Maximilians I. aus dem Jahre 1517», Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, lxxvii (1969), 314-53, ιδιαίτερα σελ. 320 και εξής].

[←116]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 6-15, τομ. xxxi (1877), σελ. 151-54. Hefele, Hergenröther και Leclercq, Histoire des conciles, viii-1 (1917), 543. Πρβλ. την επιστολή τού πάπα προς τον Φραγκίσκο Α’, γραμμένη στη Ρώμη στις 17 Μαρτίου 1517, στο Charrière, Négociations, i, 23-24, σημείωση:

«…Χτες, που ήταν η δέκατη έκτη μέρα αυτού τού μήνα, ο Θεός εμπνεύστηκε και συγκατατέθηκε να κλείσει την Ιερά Σύνοδο τού Λατερανού … Και τώρα, σε αυτή τη δωδέκατη και τελευταία επίσης συνεδρίαση τής Ιεράς Συνόδου τού Λατερανού, το ίδιο ιερό συμβούλιο έχει αποφασίσει να αποδεχτεί την εκστρατεία εναντίον των απίστων…»

(… Heri, qui dies huius mensis sextus decimus fuit, clausimus Deo concedente atque eodem inspirante sacrosanctam Lateranensem synodum.... Et nunc in hac duodecima atque ultima eiusdem sacri Lateranensis concilii sessione ipsam expeditionem, sacro eodem approbante concilio, contra infideles suscipiendam decrevimus...).

Παρ’ όλα αυτά οι Γάλλοι δεν επεδείκνυαν στάση συνεργασίας στην παπική κούρτη, όπως έγραφε στον Μαξιμιλιανό ο Αλμπέρτο Πίο ντα Κάρπι την 1^η Μαΐου:

«Πολλές προηγούμενες ημέρες επισήμανε η μεγαλειότητά σας αυτά που θα συνέβαιναν και μεταξύ άλλων τις σκληρές καταγγελίες, τα απειλητικά λόγια των Γάλλων και τα ξεδιάντροπα αιτήματά τους προς τον Αγιότατο Κύριό μας…» [Lea MS, 414, Bιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πενσυλβανίας].

(Plurima preteritis diebus significavi Maiestati Vestre que tunc accidebant, et inter cetera de attrocibus querelis et minacibus verbis Gallorum et de impudentibus petitionibus eorum adversus Sanctissimum Dominum Nostrum…)

Υπάρχει συνοπτική και επιφανειακή περιγραφή των σταυροφορικών προσπαθειών τού Λέοντος Ι’ στο J. Martin, «Le Saint-Siege et la question d’ Orient au XVI siecle: Projets de croisade sous le regne de Léon X», Revue d’ histoire diplomatique, xxx (1916), 35-42, προερχόμενη εντελώς από τον Pastor και χωρίς αναφορές στις πηγές, καθώς και πιο σοβαρή μελέτη τού G. L. Moncallero, «La Politica di Leone X e di Francesco I nella progettata crociata contro i Turchi e nella lotta per la successione imperiale», Rinascimento (La Rinascita, 2^η σειρά), VIII (Φλωρεντία, 1957), 61-109.

[←117]

Paride Grassi, στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 16, τομ. xxxi (1877), σελ. 154.

[←118]

Rawdon Brown (επιμ.), Four years at the court of Henry VIII, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1854, II, 57.

[←119]

Bembo, Epp., xv, 17, στο Opere, IV, 127-28, γραμμένη στη Ρώμη «7 μέρες πριν από τις Ίδες Μαΐου, τού πέμπτου έτους» (VII Idus Maias, anno quinto) [1517]. Πρβλ. J. W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, 7 τόμοι, Αμβούργο και Γκότα, 1840-63, ii, 508. Αν και υπήρχε τότε μεγάλη ένταση μεταξύ παπικής κούρτης και γαλλικής αυλής, όπως απεικονίζεται στην επιστολή τού Αλμπέρτο ντα Κάρπι προς τον Μαξιμιλιανό την 1^η Μαΐου 1517 (που αναφέρθηκε πιο πάνω), ο Φραγκίσκος Α’ ξεκινούσε κάποιες προσπάθειες για να την εκτονώσει. Ο Κάρπι γράφει στην ίδια επιστολή:

«…Στο μεταξύ ήρθε επιστολή από τον απεσταλμένο τού Ανωτάτου Ποντίφηκα στη Γαλλία, στην οποία γράφει ότι άρχισε να μαλακώνει η στάση τού βασιλιά και να λέει τα συνηθισμένα συμφιλιωτικά του λόγια, γεμάτα πραγματική ευλάβεια και αφοσίωση στην Αγία Έδρα…» [Lea M.S. 414, πανεπιστήμιο Πενσυλβανίας].

(…Interim supervenere quedam littere oratoris Summi Pontificis ex Gallia quibus scribit c[o]episse Regis animum mol[l]iri et ei dixisse mitiora verba solitis, immo plena reverentia et devotione erga hanc Sanctam Sedem…)