Σημειώσεις Κεφαλαίου 5

[←1]: Σύμφωνα με την αναφορά που υπέβαλε ο Ενετός πρεσβευτής Μαρίνο Ζόρζι στη Γερουσία στις 17 Μαρτίου 1517, ο Λέων Ι’ είχε μάλιστα πει στον αδελφό του Τζουλιάνο λίγο μετά την εκλογή του: «Aς απολαύσουμε την παπική θητεία, γιατί μάς την έχει δώσει ο Θεός» (Godiamci il papato, poichè Dio ce l’ ha dato) [Sanudo, Diarii, xxiv, 100]. Για την εκλογή τού Ζόρζι ως πρεσβευτή στη Ρώμη τον Ιανουάριο τού 1515 βλέπε Sanudo, xix, 395. Έφτασε στη Ρώμη στις αρχές Απριλίου [στο ίδιο, xx, 101], δύο περίπου χρόνια μετά την υποτιθέμενη δήλωση τού Λέοντος. Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 353 και Hist. Popes, viii, 76, πιστεύει ότι «ο Ζόρζι πιθανώς επανέλαβε απλώς ένα ανέκδοτο των παπικών προθαλάμων» (Giorgi wiederholt wahrscheinlich nur eine Anekdote der Anticamera), ενώ και ο Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 37 αμφιβάλλει επίσης ότι ο Λέων θα είχε υποπέσει σε τόσο αδιάκριτη δήλωση. Βρίσκω το πραγματικό έγγραφο τής αποστολής τού Ζόρζι με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1515, στο Archivio di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 46, φύλλα 104 και εξής, Comissio viri nobilis Marini Georgii doctoris, oratoris proficiscentis ad Leonem X. summum pontificem.

Charrière, Négociations, i, 24-27. Η προσβλητική επιστολή τού Τούρκου διοικητή προς τον μεγάλο μάγιστρο ντελ Καρρέττο είναι προφανώς αυτή που παρέχεται στον Sanudo, Diarii, xxiv, 440-41:

«…είσαι ψωριάρικο σκυλί αγέλης, σκύλος γιος σκύλας, σκύλος τής κόλασης, και αποκαλείς τον εαυτό σου μεγάλο σκυλί κατά την εποχή τού Άρχοντα που κυβερνά τον κόσμο. Πώς συμβαίνει αυτό;»

(… e tu che sei uno cane rognoso de una mandra, cane figlio di cane, cane de lo inferno, e tu te chiami grande cane al tempo del Signor che governa el mondo, come è questo?)

Πρβλ. Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers…. Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 915, σελ. 396-97.

[←3]

H επιστολή τού Αλμπέρτο ντα Κάρπι προς τον Μαξιμιλιανό Α’ είναι γραμμένη στη Ρώμη στις 7 Νοεμβρίου 1517. Υπάρχει στη συλλογή τής αλληλογραφίας του στη Lea Library, MS. 414 τού Πανεπιστημίου τής Πεννσυλβανίας. Η κατάληξη τής επιστολής λείπει:

«Ιερότατε και ανίκητε αυτοκράτορα: Ο Αγιότατος Κύριός μας συγκέντρωσε τις προηγούμενες ημέρες μερικούς από τούς αιδεσιμώτατους καρδιναλίους μας, ενώ κάλεσε επίσης όλους τούς απεσταλμένους των χριστιανών ηγεμόνων στην [παπική] κούρτη, στους οποίους δήλωσε ότι έλαβε πολλές επιστολές και μηνύματα για τις νίκες και την επιτυχία τού Τούρκου ηγεμόνα, τού πολύ μεγάλου εχθρού τού χριστιανισμού, καθώς και για τούς πολλούς και μεγάλους κινδύνους που αντιμετωπίζει το σύνολο τής χριστιανικής κοινότητας, για τούς οποίους δεν μπορούν να βοηθήσουν εγκαίρως οι χριστιανοί ηγεμόνες. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι θα βυθιζόταν σύντομα ολόκληρη η χριστιανική θρησκεία. Με τούς αποτρόπαιους Τούρκους να έχουν υποτάξει κάτω από τη δική τους δύναμη την Αλεξάνδρεια, την Αίγυπτο και σχεδόν ολόκληρη την ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και να είναι έτοιμοι στον Ελλήσποντο με πολύ ισχυρό στόλο, ήδη θα αναλάβουν τη διακυβέρνηση όχι τής Σικελίας, όχι μόνο τής Ιταλίας, αλλά ολόκληρου τού κόσμου. Κατά συνέπεια κρίνεται σκόπιμο, να συγκεντρωθούν τώρα οι χριστιανοί ηγεμόνες, να μείνουν μαζί του και να κάνουν μαζί σχέδια για ένα θέμα τέτοιας σημασίας, τα οποία οι πρόγονοί μας τόσα πολλά χρόνια επιθυμούσαν για τον έπαινο και τη δόξα. Τώρα ένα μόνο είναι πιο απαραίτητο απ’ όλα, υπέρ βωμών, υπέρ τής εκστρατείας κατά των Τούρκων, την οποία θα αναλάβουν για το κοινό καλό»	(Sacratissime invictissimeque Caesar: Sanctissimus Dominus Noster diebus preteritis congregatis quibusdam reverendissimis cardinalibus ad se convocari fecit omnes principum Christianorum oratores in Curia agentes quibus exposuit que ex multorum litteris et nunciis acceperat de victoriis ac prosperrimo rerum successu immanissimi Christiani nominis hostis Turcorum principis et in quot ac quam maximis periculis universa Christiana respublica versaretur cui ni opportune a principibus Christianis succurratur, fore procul dubio ut brevi tota Christiana relligio pessum eat. Cum atrocissimi Turce Alexandria, Aegypto ac toto fere Romani imperii oriente in potestatem suam redacto, parata in Hellesponto potentissima classe, iam non Sicilie, non Italie solum sed totius orbis imperio inhiant, proinde sibi videri opportunum ut principes Christiani sese iam colligerent, secum habitarent, et super tanta re consilia inirent ut quam maiores nostri pro laude et gloria tantum a tot seculis exoptarent, una omnium maxime necessaria nunc pro aris, pro communi salute expeditio in Turcas suscipiatur).
«Ενώνοντας η Μακαριότητά του όλους τούς απεσταλμένους, όσοι ήσαν παρόντες, να γράψουν για το θέμα αυτό στους ηγεμόνες τους, ιδιαίτερα στη μεγαλειότητά σας, να ξέρουν ότι η κεφαλή τής χριστιανικής κοινότητας γνωρίζει και επέλεξε και προέτρεψε για εκστρατεία εναντίον των απίστων, που είναι πάντοτε πολύ ωφέλιμη. Η Αγιότητά του θέλει να ευχηθεί ότι όλοι οι χριστιανοί ηγεμόνες, γι’ αυτόν τον ακραίο κίνδυνο που κρέμεται πάνω και από τον δικό τους λαιμό, θα διαβουλευθούν, θα αποφασίσουν και θα διατυπώσουν τη γνώμη τους για μια τέτοια εκστρατεία, και θα υποβάλουν σε αυτόν περιγραφή εκείνων των πραγμάτων που θα προσφέρουν σε αυτόν τον πόλεμο, προσθέτοντας ακόμη ότι θα ήταν τώρα πολύ χρήσιμο εν όψει τής επικείμενης εκστρατείας να υπάρξει προσωρινή ανακωχή μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων, ώστε να μπορούν να είναι τα βασίλειά τους ασφαλή από κάθε εχθρό και ελεύθερα, τούς ευχήθηκε να μπορέσουν να πάρουν μια τέτοια επαρχία»	(Iniungens eius Beatitudo omnibus oratoribus, qui aderant, scriberent hac de re ad suos principes imprimis mihi cum Maiestatem Vestram Christiane reipublice arcem caputque esse sciat que semper saluberrimam adversus infideles expeditionem et optavit et suasit. Volens oransque eius Sanctitas ut quisque principum Christianorum de hoc gravissimo periculo, quod cervicibus ipsorum imminet, consular, decernat, et suam sententiam de huiuscemodi expeditione proferat, et ad se descriptam transmittat, cum his que quisque illorum in hoc bellum sit oblaturus, hoc etiam addens valde expedire ad presentis rei negotium obeundum ut interim communes inducie inter principes Christianos fieret ut, regnis ipsorum securis ab omnique hostili vi liberis, alacrioribus animis huiuscemodi provinciam capere possint).
«Στο οποίο απάντησα ότι η μεγαλειότητά σας είχε πάντοτε την καλύτερη διάθεση και αναζήτησε μεγάλες ελπίδες σε αυτή τη φωτεινή δράση, για τη σωτηρία, με αυτόν τον τρόπο, τής χριστιανικής κοινότητας με εκστρατεία εναντίον των Τούρκων, όταν οι άλλες επιστολές τής μεγαλειότητάς σας, όπως εκείνη που διαβάστηκε τελευταία στη σύνοδο τού Λατερανού, παρέχουν μαρτυρία ότι η μεγαλειότητά σας, παρά τις πολλές άλλες δυσκολίες, όμως σύντομα θα στείλει σε μένα εξουσιοδότηση για το ζήτημα αυτό, γιατί όλοι οι εκπρόσωποι των ηγεμόνων που βρίσκονται στην παπική κούρτη έχουν τη δική τους εξουσιοδότηση για αυτή την επιχείρηση, εκτός από μένα και τον εκπρόσωπο τού γαληνότατου βασιλιά τής Αγγλίας, μιλώντας για το οποίο είπα ότι θα γράψω στη μεγαλειότητά σας, ώστε να κάνει αυτή την καλή χάρη…» [το αντίγραφο τής επιστολής στη Lea Library διακόπτεται εδώ].	(Cui ego respondi Maiestatem Vestram semper fuisse optime animatam ad hoc preclarum facinus summisque votis expetisse pro salute Christiane reipublice huiusmodi in Turcas expeditionem, quod cum aliarum litterarum Maiestatis Vestre tum que in postremo Lateranensi Concilio recitate fuerunt testimonio comprobatur Maiestatemque Vestram quamquam multis aliis impeditam tamen propediem ad me procuratoria hac de re transmissuram, nam omnium principum oratores qui sunt in Curia habent sua procuratoria super hoc negotio, me et Serenissimi Anglici Regis oratore excepto dixique me de his omnibus ad Maiestatem Vestram scripturum id quod facio cuius bone gratie…)

Λίγα διέφευγαν τού Sanudo, που περιγράφει τη συμμετοχή τού Αλμπέρτο ντα Κάρπι σε συνάντηση που συγκάλεσε ο Λέων Ι’ [Diarii, xxv, 85, από επιστολές τού Ενετού πρεσβευτή στη Ρώμη με ημερομηνία 10-11 Νοεμβρίου 1517].

[←4]: Στο ίδιο. O Ducange, Glossarium, vi (ανατυπ. Γκρατς, 1954), 522 ορίζει το procuratorium ως «μερικές επιστολές για να ξεκινήσει μια επιχείρηση» (litterae quibus aliquod negotium alicui committitur).

[←5]: Πρβλ. πιο κάτω, σημείωση 58.

[←6]: Στις 20 Απριλίου 1517 ο Λέων Ι’ είχε ήδη διορίσει επιτροπή έξι καρδιναλίων, για να μελετήσουν τις προοπτικές τής σταυροφορίας [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 144 και πρβλ. Sanudo, Diarii, xxiv, 195], αλλά δύο από τα μέλη της, οι Ριάριο και Καστελλέζι, ενεπλάκησαν σύντομα στη συνωμοσία κατά τής ζωής τού Λέοντος και η επιτροπή λίγα πράγματα πέτυχε. Για την επιτροπή που συγκροτήθηκε στο εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 4 Νοεμβρίου 1517 βλέπε τα Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 77 και Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 184, όπου η επιτροπή διορίστηκε «για να συμβουλεύει και να βοηθά την Αγιότητά του, μαζί με τούς κυρίους απεσταλμένους των ηγεμόνων, στην εκστρατεία που θα γίνει κατά των Τούρκων» (ad consulendum et assistendum sue Sanctitati una cum dominis oratoribus principum super expeditione fienda contra Turchas).

[←7]: Cesare Guasti (επιμ.), «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI (1875), 189-90. Ο Aντόνιο Πούτσι ήταν ανηψιός τού καρδινάλιου Λορέντσο [Desjardins και Canestrini, ii, 665, σημείωση και Sanudo, Diarii, xxvi, 213]. Έφυγε από τη Ρώμη για την ελβετική αποστολή του τον Αύγουστο τού 1517 [Sanudo, xxiv, 569]. Η παπική κούρτη προσπαθούσε σκληρά να συμφιλιώσει τον Φραγκίσκο και τον Κάρολο τής Σαβοΐας [«MSS. Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI, 203-4]. Λεγόταν ότι οι Ελβετοί ήσαν πρόθυμοι να διαθέσουν πεζικό για να υπηρετήσει σε αντι-τουρκική εκστρατεία, «όταν θα αντιλαμβάνονταν ότι οι βασιλείς τής χριστιανοσύνης ήσαν ενωμένοι για να την πραγματοποιήσουν και έτοιμοι να δράσουν» [Rawdon Brown, Calendar of State Papers…. Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 851, σελ. 569, έγγραφο με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1517]. Στις 21 Οκτωβρίου 1517 ο Τζιρολάμο Λιππομάνι έγραφε στον Μαρίνο Σανούντο για τη φήμη, «ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας θέλει να έρθει προσωπικά στην επιχείρηση εναντίον τού Τούρκου, αλλά θέλει εγγυήσεις ότι δεν θα παρενοχληθεί στην Ιταλία…» (che ‘l re di Franza vol vegnir in persona a la impresa contra il Turcho, ma vol clausole di non esser molestado in Italia de li soi stadi) [Diarii, xxv, 65 και πρβλ. στήλη 67].

[←8]: Για τον διορισμό τού Σταφφίλεο ως νούντσιου στη Γαλλία, σημειώστε Sanudo, Diarii, xxiv, 543-44. Ο τάφος τού ανηψιού και κληρονόμου του, τού Τζιοβάννι Λούτσιο Σταφφίλεο (πέθανε το 1557), υπάρχει ακόμη στη βόρεια πτέρυγα τής Εκκλησίας του, τού καθεδρικού τού Αγίου Ιακώβου στο Σίμπενικ.

[←9]

«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 191-92. Στις 14 Νοεμβρίου (1517) ο Σταφφίλειο πληροφορήθηκε ότι ο Λέων Ι’ έστελνε τρεις βούλλες, με μια από τις οποίες επέκτεινε για δύο χρόνια τη σταυροφορική εισφορά (crociata) στη Γαλλία και τις γαλλικές υπερόρειες (ultra montes) κτήσεις. Η δεύτερη βούλλα προέβλεπε φόρο δεκάτης ενός ακόμη έτους σε όλα τα εκκλησιαστικά εισοδήματα (στο γαλλικό βασίλειο και τα υπερόρεια εδάφη), ενώ η τρίτη βούλλα έδινε άδεια για τη συλλογή τού φόρου δεκάτης στο τώρα γαλλικό δουκάτο τού Μιλάνου. Και οι τρεις βούλλες περιέγραφαν τις διαδικασίες για τη διασφάλιση των χρημάτων που θα συγκεντρώνονταν και περιλάμβαναν ποινές για τη διοχέτευσή τους σε κάθε άλλη χρήση περά από τη σταυροφορία, γιατί (όπως έπρεπε να εξηγήσει ο Σταφφίλεο στον Φραγκίσκο Α’) ο πάπας παρακινούνταν σε όλα αυτά από απόλυτη αναγκαιότητα και από τη μοναδική εμπιστοσύνη του στον Φραγκίσκο [στο ίδιο, σελ. 192-93].

Ο φόρος δεκάτης επεκτεινόταν για ένα έτος με τη σημαντική βούλλα «Αν και η ενίσχυση των εκκλησιών με όλα τα αναγκαία» (Etsi ad amplianda ecclesiarum omnium commoda), που υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλα 79-81 με αρχική αρίθμηση και Reg. Vat. 1204, φύλλα 232-236, επίσης με αρχική αρίθμηση. Στο Reg. Vat. 1203, φύλλο 81, έχει ημερομηνία 11 Νοεμβρίου 1517: «Εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος 1517 από την ενσάρκωση τού Κυρίου, τρεις ημέρες πριν από τις ίδες Νοεμβρίου, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo decimo septimo, tertio Idus Novembris, pont. nostri anno quinto). H βούλλα έχει ημερομηνία 1 Ιουνίου 1517 στο Reg. Vat. 1204, φύλλο 236: «…καλένδες Ιουνίου, πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (… Kal. Ιunii, pont. nostri anno quinto). O Pastor, Hist. Popes, vii, 227, σημείωση και Gesch d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 156, σημείωση, συνδυάζει τις αναφορές στα Μητρώα τού Βατικανού σε ακατανόητο σύμφυρμα ως Reg. 1204, φύλλα 79-81, ενώ χρονολογεί λάθος τη βούλλα «τρεις ημέρες πριν από τις καλένδες Νοεμβρίου» (tertio Cal. Nov.) (30 Οκτωβρίου). Ο Φλωρεντινός τραπεζίτης Τζάκοπο Σαλβιάτι, συγγενής τού πάπα, διαχειριζόταν τα κονδύλια που προέρχονταν από τον σταυροφορικό φόρο δεκάτης και τα συγχωροχάρτια στη Γαλλία. Πρβλ. Arm. XL, τομ. 3 (Leonis X brevia), αριθ. 251, φύλλο 167.

[←10]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλα 82-83, «γραμμένη … τρεις ημέρες πριν από τις ίδες Νοεμβρίου, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum… tertio Idus Novembris, pont. nostri anno quinto). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 85-86, «γραμμένη … δεκαοκτώ μέρες πριν από τις καλένδες Δεκεμβρίου, … κατά το πέμπτο έτος» (datum… decimo octavo Kal. Dec. … anno quinto) [14 Νοεμβρίου 1517] και στο ίδιο, φύλλα 133-134, «…οκτώ μέρες πριν από τις καλένδες Σεπτεμβρίου, … κατά το έκτο έτος» (… octavo Kal. Sept,, … anno sexto) [25 Αυγούστου 1518], όπου και οι δύο βούλλες ξεκινούν με «Πριν από λίγο όλοι οι χριστιανοί πιστοί» (Dudum universos Christi fideles) και έχουν σχέση με οικονομικές πτυχές τής σταυροφορικής άφεσης αμαρτιών.

[←11]: Charrière, I, 28, «γραμμένη … τρεις ημέρες πριν από τις ίδες Νοεμβρίου, … κατά το πέμπτο έτος» (datum… tertio Idus Nov., … anno quinto).

[←12]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλα 84-85, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου, το χιλιοστό πεντακοσιοστό δέκατο έβδομο έτος από την ενανθρώπιση τού Κυρίου, δεκαοκτώ μέρες πριν από τις καλένδες Δεκεμβρίου, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice, millesimo quingentesimo decimo septimo, decimo octavo Kalendas Decembris, pontificatus nostri anno quinto). Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 28-29, σημείωση και βλέπε πιο πάνω, σημείωση 9, για τη σχετιζόμενη βούλλα «Αν και η ενίσχυση των εκκλησιών με όλα τα αναγκαία» (Etsi ad amplianda ecclesiarum omnium commoda).

[←13]

«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 193-94. Ο Λέων Ι’ είχε επίσης απελπιστεί από την πρόσφατη νίκη των Τούρκων επί των Περσών, για το οποίο σημειώστε τις επιστολές που στάλθηκαν από την παπική κούρτη στις 31 Οκτωβρίου και 8 και 19 Νοεμβρίου 1514, στο Desjardins and Canestrini, ii, 667-70. Αλλά η Ενετική Σινιορία δεν άφηνε στον επιστάτη (provveditore) τού στόλου της καμία αμφιβολία ως προς τη θέση τής Δημοκρατίας, όταν αυτός παρέλαβε την επιστολή της με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1517:

«Λόγω τής σύνεσής σας μπορείτε να εκτιμήσετε καλά πόσο σημαντική θα ήταν για το κράτος μας η συντήρηση και διατήρηση τής ειρήνης που έχουμε με τον γαληνότατο Άρχοντα Τούρκο, και πόσο είναι καθήκον, με κάθε μέσο και τρόπο, να βγάλουμε από τη μέση όλα αυτά ταν πράγματα, που θα μπορούσαν να είναι αιτία διατάραξης τέτοιας καλής ειρήνης και φιλίας» κλπ. [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλο 76].

(Per la prudentia vostra possete ben considerar de quanta importantia sia al stato nostro mantener et conservar la pace che habbiamo cum el serenissimo Signor Turco, et quanto sia officio per ogni via et modo tuor di mezo tute quelle cosse che potesseno esser causa de turbar tal bona pace et amicitia),

Την ίδια μέρα η Γερουσία ενέκρινε επιστολή προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, εκφράζοντας τη θλίψη τής Σινιορίας, που Ενετοί υπήκοοι είχαν βλάψει συγκεκριμένους υπηκόους τής Πύλης,

«γιατί πάνω απ’όλα θέλουμε όχι μόνο να διατηρήσουμε και να συντηρήσουμε την καλή φιλία και ειρήνη που έχουμε με την Εξοχότητά σας [τον σουλτάνο], αλλά επίσης να την αυξήσουμε και να τη μεγεθύνουμε, όπως εκείνοι που επιθυμούν την εξύψωση τής δόξας σας …»

(perchè sopra ogni altra cossa desideramo non solo de mantenir et conservar la bona amicitia et pace che habbiamo cum sua Excellentia, ma etiam de accrescerla et augumentarla come quelli che desiderano la exaltation et gloria sua…)

[στο ίδιο, Reg. 47, φύλλα 76-77]. Οι Ενετοί φοβούνταν φυσικά να μη μετατραπούν σε αντικείμενο τής τουρκικής εχθρότητας και ανησυχούσαν να μην εμπλακούν στα σταυροφορικά σχέδια τού Λέοντος Ι’, χωρίς να θέλουν να δουν τον σουλτάνο να κερδίζει κι άλλη δόξα. Τέτοιες επιστολές ήσαν γραμμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε, αν ήταν απαραίτητο, να μπορεί ο βαΐλος να τις δείξει στους πασάδες.

[←14]: Charrière, Négociations, 1, 29-30, με σημειώσεις, επιστολή γραμμένη από τον Σαντολέτο στον Άγιο Πέτρο, στις 14 Νοεμβρίου 1517.

[←15]: «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 195.

[←16]

Στο ίδιο, xxi, 197 και εξής. Ο Τούρκος πρεσβευτής έφτασε στις αρχές Νοεμβρίου 1517, όπως φαίνεται από το Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλα 86 και εξής, σε αντίγραφο επιστολής με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου προς τον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ:

«Αυτές τις ημέρες έφτασε εδώ ο υπέροχος Αλή μπέης, απεσταλμένος τού γαληνότατου Μεγάλου Άρχοντα ερχόμενος από την Πολωνία, όπου είχε παραμείνει πολλούς μήνες, και έγινε δεκτός και τιμήθηκε από τη Σινιορία μας με εκείνο τον τρόπο και με την καλή και χαρούμενη όψη που έχει σχέση με την καλή ειρήνη και φιλία που έχουμε με τον γαληνότατο Μεγάλο Κύριό του, καθώς και με την αγάπη που διατηρούμε γι’ αυτόν τον υπέροχο Αλή μπέη, λόγω τής αρετής του και των καλών του τρόπων. Έχει παρουσιάσει επιστολή γραμμένη στο Χαλέπι τον Σεπτέμβριο τού 1516, στην οποία η εξοχότητά του γράφει ότι έστειλε αυτόν τον πρεσβευτή για να φέρει νέα τής νίκης και τής κατάκτησης περιοχών και τής εκ μέρους του υπόταξης τού σουλτάνου τού Καΐρου. … τού απαντήσαμε πραγματικά ότι με τις ευτυχείς επιτυχίες και τη μεγάλη νίκη τού γαληνότατου άρχοντά του, όπως κάναμε αμέσως γνωστό με επιστολή μας απευθυνόμενη στη Γαληνότητά του και με τούς απεσταλμένους μας τούς οποίους έχουμε στείλει, ότι έχουμε αισθανθεί τόση ευχαρίστηση, επίσης ότι είμαστε τόσο χαρούμενοι, όσο θα μπορούσε να είναι κάποιος άλλος με δικό του καλό και πραγματικό φίλο και ακόμη περισσότερο επειδή γνωρίζουμε, ότι είναι κύριος με δικαιοσύνη και λογική και επίσης έχει καλή ειρήνη και φιλία με τη Σινιορία μας. Είμαστε βέβαιοι ότι τούς υπήκοους και εμπόρους μας που επιχειρούν και στη Συρία και στην Αίγυπτο θα τούς βλέπουν και θα τούς αντιμετωπίζουν πολύ καλύτερα από πριν και ότι δεν θα επιτρέπεται να γίνεται τίποτε χωρίς καλή και σωστή αιτία…»

(Questi proximi zorni è arrivato qui el rnagnifico Alibei orator del serenissimo Gran Signor venuto de Polonia, dove l’è stato molti mesi, et è stà honorato et veduto de la Signoria nostra cum quel modo et bon et alegro volto che ricercha la bona pace et amicitia havemo cum el suo serenissimo Gran Signor et anche lamor che portamo ad epso magnifico Alibei per le sue virtù et prestante sue conditione. Ne ha presentata una lettera data in Alepo de Septembrio 1516 per laqual sua serenissima Signoria ne scrive mandare epso ambassator ad darne nova dela victoria et de lacquisto fatto del paese et Signoria teneva el soldan del Cayro. ... Nui veramente li habiamo risposto che de li felici successi et grande victoria del suo serenissimo Signor come immediate facessemo intender per lettere nostre dirrective a sua Serenità et per li oratori nostri che li habiamo mandati, ne habiamo sentito tanto apiacer, etiam se ne siamo tanto ralegrati quanto possi haver alcun altro suo bon et vero amico et tanto più che sapendo che lui è signor de iustitia et rason et poi ha bona pace et amicitia cum la Signoria nostra. Semo certi che li subditi et mercadanti nostri che practicano et nela Soria et nel Egypto sarano molto meglio veduto et tractati che per il preterito et non sarà permesso gli sia fatta senon bona et dretta rason...).

Πρβλ. επίσης την επιστολή τής Γερουσίας προς τον Σελήμ με ημερομηνία 10 Νοεμβρίου (1517), που διαβάστηκε στο Κολλέγιο πριν αποσταλεί [στο ίδιο, φύλλο 87].

[←17]: «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 205.

[←18]: Storia d’ Italia, xiii, 9, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 278 και εξής.

[←19]: Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii, 594-98, τον οποίο ακολουθεί πολύ πιστά ο Pastor, Hist. Popes, vii, 223-26 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 153-55. Πριν από τις 21 Νοεμβρίου 1517 ο Μάρκο Μίνιο, ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη, δεν είχε ακόμη μπορέσει να στείλει στη Βενετία αντίγραφο των «άρθρων στα οποία κατέληξε η τελευταία συγκέντρωση, επειδή το κείμενο είναι πολύ μακροσκελές» (gli articoli conclusi nella ultima congregation per esser di molta scriptura), αλλά γνώριζε τα περιεχόμενα τού εγγράφου: «Το σχέδιο είναι ωραίο και μεγάλο, αλλά αμφιβάλλει αν δεν είναι σαν εκείνα τα σχέδια, που δεν καταλήγουν αργότερα σε ολοκλήρωση» (Il desegno è bello et grande, ma dubita non sia come quelli modeli che non vengono poi a perfectione) [Sanudo, Diarii, xxv, 94]. O Μίνιο έστειλε το κείμενο στη Βενετία προς το τέλος τής 21^ης Νοεμβρίου [στο ίδιο, xxv, 106].

[←20]: Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 32, τομ. xxxi (1877), σελ. 159a. Το κείμενο έχει ημερομηνία 12 Νοεμβρίου στα «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxvi (1877), 187.

[←21]: Το υπόμνημα τού Λέοντος Ι’ για τη σχεδιαζόμενη σταυροφορία έχει δημοσιευτεί στον Charrière, Négociations, i, 31-41 και (μερικώς) στον Raynaldus, Αnn. eccl., ad ann. 1517, αριθ. 32-54, τομ. xxxi (1877), σελ. 159-63. Tα κείμενα αυτά διαφέρουν κάπως και ο Raynaldus δυστυχώς παραλείπει τις ερωτήσεις, στις οποίες οι διαδοχικές παράγραφοι που τυπώνει παρέχουν τις απαντήσεις! Ο άγρυπνος Sanudo, Diarii, xxv, 95-106, γρήγορα απέκτησε εξαιρετικό αντίγραφο τού κειμένου, που με κάποιες μικρές παραλλαγές είναι το ίδιο με εκείνο που παρέχεται από τον Charrière.

[←22]: Τόσο o Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii, 596, όσο και ο Pastor, Hist. Popes, vii, 224 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 154, γράφουν «octogies centena millia aureum» (ογδόντα εκατοντάδες χιλιάδες χρυσού) και το αντιλαμβάνονται ως 800.000 δουκάτα. O Rodocanachi, Le Pontificat de Léon X, σελ. 141, κάνει το ίδιο λάθος, αλλά ίσως δεν διάβασε ποτέ το λατινικό κείμενο.

[←23]: Charrière, Négociations, i, 34.

[←24]: Charrière, Négociations, i, 34-37.

[←25]: Charrière, Négociations, i, 37-39. Guicciardini, Storia d’ Italia, xiii, 9, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 278-79, τού οποίου η περιγραφή διαφέρει από το σχέδιο που ορίζεται στο μνημόνιο τής επιτροπής και συνοψίζεται μάλλον ανακριβώς στον Zinkeisen, ii, 597, σημείωση 1.

[←26]: Charrière, Négociations, i, 39-41.

[←27]

Charrière, Négociations, i, 41-46, «γραμμένο στην Αμπουάζ, τη δέκατη έκτη μέρα τού Δεκεμβρίου [1517, (υπογραφόμενο από τον)] πολύ υπάκουο γιό σας Φραγκίσκο» (escript à Amboise, le seiziesme jour de décembre, vostre très-obéisant filz, Francois).

Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1, 157, σημείωση 2, εφιστά την προσοχή στη λατινική εκδοχή τής γαλλικής απάντησης στο υπόμνημα των καρδιναλίων στο Cod. Vat. lat 3922, φύλλα 116-118. Έχει ημερομηνία 23 Δεκεμβρίου 1517, την οποία ο Pastor θεωρεί ως τη σωστή ημερομηνία (και όχι τις 16 Δεκεμβρίου). Έχει μάλλον δίκιο. O J. Ursu, στην οξυδερκή μελέτη του, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 12-13, παρατηρεί: «Φυσικά η κάθοδος τού γαλλικού στρατού έπρεπε να γίνει μέσω Ιταλίας, πράγμα που δικαίως προκαλούσε υποψίες στο μυαλό τού αυτοκράτορα» (Naturellement la descente de l’armée française devait se faire par l’Italie, ce qui à juste titre éveillait des soupçons dans l’esprit de l’Empereur), αλλά φαίνεται ότι δεν έχει παρατηρήσει ότι η γαλλική (και βέβαια η αυτοκρατορική) διέλευση μέσω Ιταλίας είχε ήδη προταθεί από την παπική επιτροπή.

Σίγουρα αυτοκρατορικές υποψίες θα είχαν προκληθεί πιο έντονα, αν ο Φραγκίσκος είχε προτείνει να πορευτεί μέσω Γερμανίας και Ουγγαρίας, ενώ για τούς Γερμανούς, Ούγγρους και Πολωνούς η βόρεια βαλκανική διαδρομή προς Ισταμπούλ ήταν πολύ πιο άμεση και θα απαιτούσε πολύ λιγότερη μεταφορά. Το γεγονός ότι η παπική επιτροπή πρότεινε ότι τα γαλλικά και τα αυτοκρατορικά στρατεύματα θα πορεύονταν σχεδον το μήκος τής Ιταλίας για να επιβιβαστούν στην Αγκώνα και το Μπρίντιζι, δείχνει ότι η παπική κούρτη ήταν πρόθυμη να αναλάβει σημαντικούς κινδύνους για λογαριασμό τής σταυροφορίας, που επίσης δεν φαίνεται ότι κατανόησε ο Ursu. Όσο για την πρόταση τού Φραγκίσκου ότι τα στρατεύματα των μεγάλων δυνάμεων έπρεπε να πάνε ανατολικά χωριστά, η ιστορία των Σταυροφοριών από το τέλος τού 11^ου αιώνα παρέχει σταθερή μαρτυρία τής προφανούς σκοπιμότητας μιας τέτοιας διαδικασίας.

Καθώς γίνονταν τότε ρυθμίσεις για τον γάμο τού ανηψιού τού πάπα, τού Λορέντσο ντε Μέντιτσι, με Γαλλίδα πριγκήπισσα, η παπική κούρτη έλπιζε να βρει τον Φραγκίσκο Α’ ιδιαίτερα συνεργάσιμο όσον αφορά το ζήτημα τής σταυροφορίας [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv–1. 156 και Sanudo, xxv, 211, 213, 223]. Αν μπορούσε να βρεθεί τρόπος να τούς πληρώσει, ο Φραγκίσκος αναλάμβανε την υποχρέωση να διαθέσει 4.000 πάνοπλους άνδρες, 8.000 ελαφρά οπλισμένους ιππείς και 50.000 πεζούς στρατιώτες για τη σταυροφορία [Charrière, i, 43].

[←28]: Charrière, Négociations, i, 49-63. Το αυτοκρατορικό σχέδιο για τη σταυροφορία στάλθηκε από τον πάπα με συνοδευτική επιστολή στον Φραγκίσκο Α’ στις 4 Μαρτίου 1518 [στο ίδιο, Ι, σελ. 47-49]. Για ομιλία που αποδίδεται στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό για το τουρκικό ζήτημα και φέρεται ότι δόθηκε στους Γερμανούς ηγεμόνες και άρχοντες στη δίαιτα τού Άουγκσμπουργκ το 1518, βλέπε Imp. Maximiliani I … De bello Turcico ad principes et ordines sacri Rom. Imperii in Comitiis habita Oratio … Anno MDXIIX, Xέλμστατ (στο Μπραουνσβάικ), «typis Ηenningi Mulleri, acad. typ.», 1664. O Ulrich von Hutten απεύθυνε τις «Παροτρύνσεις» του (Exhortatoria) στη δίαιτα τού Άουγκσμπουργκ, προτρέποντας τούς ηγεμόνες να οργανώσουν ενωμένη επίθεση εναντίον των Τούρκων και η προοιμιακή του επιστολή προς τον Conrad Peutinger είναι γραμμένη στο Μάιντς στις 25 Μαΐου 1518. Το έργο τυπώθηκε στο Άουγκσμπουργκ το 1518, πιθανώς μετά τον Αύγουστο: «στο τυπογραφείο τού Σίγκισμουντ Γκριμ Μέντιτσι και τού Μαρκ Φύρσουνγκ, στην Αουγκούστα [Άουγκσμπουργκ], το έτος 1518» (In officina excusoria Sigismundi Grimm Medici et Marci Vuyrsung, Augustae, An. MDXVIII). Ο Carl Gollner, Turcica, I (1961) παραθέτει ογδόντα περίπου αντι-τουρκικά έντυπα ως προερχόμενα από τα ευρωπαϊκά πιεστήρια κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Λέοντος Ι’.

[←29]: Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii, 600-1.

[←30]: Charrière, Négociations, i, 63-64, σημείωση. Η γαλλική, η αυτοκρατορική και η ισπανική απάντηση στο σταυροφορικό υπόμνημα είχαν όλες παραληφθεί και εξεταστεί στην παπική κούρτη μέχρι τις 25 Φεβρουαρίου (1518), όταν «η Αγιότητά του έχει πάρει μεγάλη χαρά, κατανοώντας ότι η επιθυμία αυτών των ηγεμόνων είναι θερμή και άμεση για τέτοια ιερή επιχείρηση» (Sua Santità ne ha preso grandissimo piacere, inteso le voluntà di questi principi essere calde et prompte a questa sancta impresa) [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 227], αλλά καθώς μια γενική ειρήνη στην Ευρώπη ήταν απαραίτητη για να οργανωθεί η σταυροφορία και θα ήταν δύσκολο και χρονοβόρο να κανονιστεί, ο Λέων έλπιζε ότι εκεχειρία ενός έτους μπορούσε να επιτευχθεί αρχικά και αργότερα να κατανοηθεί ως γενική ειρήνη. Υπήρχε επίσης ελπίδα για εκεχειρία έξι ετών μεταξύ Μαξιμιλιανού και Ενετών [στο ίδιο, xxi, 227-28].

[←31]

Charrière, Négociations, i, 63-68, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κατά το έτος 1517 από την ενσάρκωση τού Κυρίου, την έκτη μέρα τού Μαρτίου, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice MDXVII, sexto die martii, pontif. nostri anno V), που πέφτει στο έτος 1518.

Από επιστολές από τον πρεσβευτή της στη Ρώμη με ημερομηνίες 22, 23 και 25 Φεβρουαρίου (1518), που παραδόθηκαν στη Βενετία το βράδυ τής 28^ης τού μηνός, η Γερουσία γνώριζε την πρόθεση τού πάπα να δημοσιεύσει την 4^η Κυριακή των Νηστειών, που θα έπεφτε στις 14 Μαρτίου, «τις εκεχειρίες μεταξύ όλων των χριστιανών ηγεμόνων» (le tregue fra tuti li principi Christiani) [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλο 101], πράγμα που έθετε κάποια προβλήματα για τη Βενετία στις σχέσεις της με τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό, για να μην μιλήσουμε για την προφανή πρόθεση τού πάπα να κηρύξει τη σταυροφορία, όσον αφορά την οποία η Γερουσία ήταν αμφίβολη. Πρβλ. στο ίδιο, Reg. 47, φύλλα 102-103, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1518. Στις 10 Μαρτίου η βούλλα είχε εγκριθεί στο εκκλησιαστικό συμβούλιο [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 211].

[←32]: Sanudo, Diarii, xxv, 305, 322, που σημειώνει ότι η ομιλία τού Σαντολέτο τυπωνόταν και πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 207, 209-210.

[←33]: Charrière, Négociations, i, 68-70, επιστολή τού Λέοντος Ι’ προς τον Φραγκίσκο Α’, γραμμένη στη Ρώμη στις 21 Μαρτίου 1518, που επίσης περιγράφει τις τελετές που συνόδευαν τη δημοσίευση τής βούλλας Considerantes ac animo (της 6^ης Mαρτίου) στις 14 τού μηνός, που διακήρυσσε την πενταετή εκεχειρία. Πρβλ. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, ii, 601-2, που χρονολογεί λάθος τη δημοσίευση τής βούλλας στις 13 Mαρτίου, Sanudo, Diarii, xxv, 270. 308-11 για τις μεσολαβητικές λιτανείες και Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers…. Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 1016, σελ. 436-37. Η ομιλία τού Σαντολέτο στη Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα, που δόθηκε «19 μέρες πριν από τις καλένδες Απριλίου τού έτους 1518» (XIX Kalend. Aprilis, MDXVIII), έχει τυπωθεί στο Jacobi Sadoleti… opera quae extant omnia, ii (Βερόνα, 1738, ανατυπ. από Gregg Press, 1964), 257-64 και στο Win. Roscoe, Leo the Tenth, iii (Λίβερπουλ, 1805), παραρτ, σελ. 109-14. Ο Sadoleto είχε προηγουμένως συντάξει μια μακροσκελή ομιλία «εναντίον των Τούρκων» (contra Turcos) προς τον Λουδοβίκο ΙΒ΄, αναπτύσσοντας τη δόξα τής γαλλικής σταυροφορικής ιστορίας και την ευθύνη που είχε ο ίδιος ο Λουδοβίκος απέναντι στη μνήμη των μεγάλων προκατόχων του [Sadoleti… opera, ii, 287 331]. Για τον Sadoleto βλέπε Richard M. Douglas, Jacopo Sadoleto (1477-1547), Humanist and Reformer, Καίμπριτζ, Mασσ., 1959, ιδιαίτερα σελ. 14 και εξής, 246 και εξής. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 159-60. Οι τελετές τής 14^ης Μαρτίου και η δημοσίευση τής βούλλας που επέβαλλε την πενταετή εκεχειρία περιγράφονται επίσης σε επιστολή προς τον Σταφφίλεο με ημερομηνία τις 16 τού μηνός [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI (1875), 233].

[←34]

Sanudo, Diarii, xxv, 71, με απόφαση τού Συμβουλίου των Δέκα

«γράψαμε στη Ρώμη στον απεσταλμένο μας για τις υποθέσεις τού Τούρκου να μην πάει να συμβουλευτεί τον πάπα, αλλά να λέει πάντοτε ότι αυτό το στάδιο είναι μάχη για τη χριστιανοσύνη κατά των Τούρκων, ενώ δεν θα παραλείψουμε ποτέ, βλέποντας τούς άλλους ηγεμόνες να θέλουν να πράξουν με έργα και όχι με λόγια, γιατί αν αρχίσει, θα είμαστε οι πρώτοι»

(fo scrito a Roma a l’orator nostro in materia dil Turcho non vadi a li consulti dil Papa, ma digi sempre questo stado à pugnà per la cristianità contra Turchi, nè mai mancherà, vedando li altri principi voler far con effeti e non con parole, perchè si principiassero, nui saremo i primi).

Η Βενετία μάλιστα είχε επιβεβαιώσει την «καλή φιλία και ειρήνη» (bona amicitia e pace) τού 1513 με τον σουλτάνο Σελήμ τον Σεπτέμβριο τού 1517 [στο ίδιο, στήλη 416]. Tη συμφωνία είχαν διαπραγματευτεί οι Μπαρτολομμέο Κονταρίνι και Αλβίζε Μοτσενίγκο. Το τουρκικό κείμενο διασώζεται, με τη σημείωση στην πίσω πλευρά, «Ευγενείς απεσταλμένοι Μπαρτολομέο Κονταρίνι και Λουίτζι Μοτσενίγκο στην τουρκική γλώσσα» (Oratoribus nobilibus viris Bartholomeo Contarino et Aloisio Mocenigo in lingua turca), στο Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, με ιταλική μετάφραση τής εποχής. Το τουρκικό έγγραφο φέρει χρονολογία, χωρίς ένδειξη ημέρας, μήνα Shaban έτους Εγείρας 923, που εκτείνεται από τις 19 Αυγούστου μέχρι τις 17 Σεπτεμβρίου 1517 [πρβλ. στο ίδιο, Docc. turchi. «Regesti Bombaci»]. Όμως μια προσθήκη στις «διομολογήσεις» τού 1513 προέβλεπε ότι ο ετήσιος φόρος υποτέλειας 8.000 δουκάτων, τον οποίο η Δημοκρατία κατέβαλλε προηγουμένως στον σουλτάνο τής Αιγύπτου, έπρεπε στο εξής, με την οθωμανική κατάκτηση τής Αιγύπτου, να καταβάλλεται στην Πύλη [βλέπε πιο κάτω, περιοχή σημ. 46-48].

[←35]: Πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 8, περιοχή σημ. 51-52 τής παρούσας εργασίας.

[←36]: J. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 7-8.

[←37]: J. Gelcich και L. Thallóczy (επιμ.), Diplomatarium Ragusanum, Βουδαπέστη, 1887, αριθ. 426, σελ. 675.

[←38]: Στο ίδιο, αριθ. 434, σελ. 680. Ο Λουδοβίκος προσπαθούσε να συλλέξει 3.000 φλουριά «ως είδος ενοικίου» (in sortem census) από τούς Ραγουσαίους, από τα οποία αυτοί πλήρωσαν 2.000, αν και δεν είχαν τη δυνατότητα. Ήταν, όπως έλεγαν, σαν να τούς άρπαζαν το ψωμί από το στόμα [στο ίδιο, αριθ. 436, σελ. 681 και πρβλ. σελ. 841].

[←39]: Στο ίδιο, αριθ. 437, σελ. 682.

[←40]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1514, αριθ. 46-48, τομ. xxxi (1877), σελ. 71-72. Σε επιστολή του στις 6 Φεβρουαρίου 1514, συγχαίροντας τον παλιό του φίλο ντελ Καρρέττο για την εκλογή του ως μεγάλου μάγιστρου τού Οσπιταλίου στη Ρόδο, διαδεχόμενου τον εκλιπώντα Γκυ ντε Μπλανσφόρ (πέθανε στις 24 Νοεμβρίου 1513), ο Λέων Ι’ υποσχόταν κάθε δυνατή υπεράσπιση τής Ρόδου εναντίον «της επιθυμίας τού τουρκικού πολεμικού μηχανισμού, για τον οποίο γράφετε» (Turcarum cupiditas bellicique apparatus de quibus scribis) [Bembo, Epp., vii, 6, στο Opere, iv, 53]. Από την πλεονεκτική του θέση στην ανατολική Μεσόγειο ο ντελ Καρρέττο παρακολουθούσε κάθε τουρκική κίνηση σαν γεράκι και ανέφερε αμέσως στην παπική κούρτη όλα τα σημαντικά γεγονότα και φήμες [πρβλ. Raynaldus, ad ann. 1516, αριθ. 55, σελ. 128-29 και ad ann. 1517, αριθ. 19, σελ. 155, Bembo, Epp., xiii, 12 και XIV, 9, στο Opere, iv, 112, 119, επιστολές στο όνομα τού πάπα προς τον ντελ Καρρέττο, γραμμένες στη Ρώμη στις 22 Αυγούστου 1516 και στις 31 Ιανουαρίου 1517]. Βλέπε Sanudo, Diarii, xxiv, 215, 216-17, 437 και εξής, επιστολή γραμμένη στη Ρόδο στις 29 Μαΐου 1517 [τομ. xxv, στήλες 72, 94-95, τομ. xxvi, στήλη 158].

Αλλά ο Πέτερ Σκίνερ, Ιωαννίτης στη Ρόδο και ευέξαπτος ανηψιός τού Ελβετού καρδινάλιου Ματίας Σκίνερ, πίστευε ότι υπήρχε μικρός κίνδυνος απειλής από τούς Τούρκους τον Φεβρουάριο τού 1517, όταν ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα του και ο ντελ Καρρέττο αρνήθηκε να τού χορηγήσει άδεια να φύγει, επειδή (έλεγε ο ντελ Καρρέττο) υπήρχε φόβος τουρκικής επίθεσης [βλέπε την ενδιαφέρουσα επιστολή τού Σκίνερ προς τον καρδινάλιο, γραμμένη στη Ρόδο στις 12 Φεβρουαρίου 1517, στο Büchi, Korrespondenzen … d. Kard. Matth. Schiner, ii (1925), αριθ. 694, 180-81]. Ο Λέων Ι’ προσπαθούσε να στρατολογήσει Ελβετούς μισθοφόρους για υπηρεσία εναντίον των Τούρκων και τον ενοχλούσε η αδιάκοπη εχθρότητα τού καρδινάλιου Σκίνερ προς τη Γαλλία, που αποτελούσε διασπαστική δύναμη, αντίθετη με την προσπάθεια τού Λέοντος να πετύχει «ειρήνη και ενότητα» (pax et unio) στην Ευρώπη [στο ίδιο, αριθ. 645-46, 650, 670, σελ. 260-62, 266-67, 285].

[←41]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. II, φύλλα 54-55, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «γραμμένη στη Ρόδο στις 30 Μαΐου 1518» (datum Rhodi die xxx Maii, 1518) και «…την 1η Ιουνίου 1518» (…die prima Iunii, 1518):

«Επειδή έχουμε μπροστά στα μάτια μας άμεσο κίνδυνο επικείμενης καταστροφής με την οποία μάς απειλεί ο πολύ ισχυρός άπιστος, ενώ οι δυνάμεις μας είναι μικρές για να μπορέσουν να αντέξουν τέτοιο μέγεθος, και καθημερινά αποδυναμωνόμαστε περισσότερο από εκείνους που θα έπρεπε να στηρίξουν την ανάπτυξη. Δεν σταματούμε να απαριθμούμε τις συμφορές μας στη Μακαριότητά σας και να δηλώνουμε την απόλυτη φτώχεια στην οποία βρισκόμαστε, όταν καθημερινά το εισόδημά μας ματαιώνεται, με αποτέλεσμα να απομένουμε κατά κάποιον τρόπο μόνοι…»

(Quia ante oculos habemus imminens periculum instantis ruine quam nobis potentissimus infidelis minatur et vires nostre sunt tenues ut tante moli resistere possint et quotidie undique magis debilitemur a quibus incrementum suscipere deberemus; non cessamus nostras calamitates vestre beatitudini recensere et paupertatem in qua sumus constituti declarare cum quotidie nostris proventibus frustremur quo fit ut quodammodo soli remaneamus…)

[φύλλο 55, από την επιστολή τής 1^ης Ιουνίου 1518].

Και οι δύο αυτές επιστολές είναι οι πρωτότυπες και υπογράφονται «Ο πολύ ταπεινός υπηρέτης και άνθρωπος, μάγιστρος Ρόδου, αδελφός Φαμπρίκιος» (Humillimus servulus et creatura, Magister Rhodi, f. fabricius), όπου η υπογραφή είναι τού ίδιου τού μεγάλου μάγιστρου. Τρίτη επιστολή, με την ίδια υπογραφή [στο ίδιο, φύλλο 56], αναφέρει:

«Ο Τούρκος δεν είναι πολύ μακριά από το Χαλέπι και αποφάσισε να δοκιμάσει την περίπτωση πολέμου με τον Σούφι, ο οποίος δεν έχει πολλούς άνδρες. Όμως στρέφει κάθε μέρα αναρίθμητη δύναμη εναντίον του, ενώ κατά το παρελθόν ποτέ δεν συγκέντρωσε τόσο ισχυρό στρατό, πράγμα που δείχνει ότι οι άνδρες τού Σούφι δεν είναι μικρής αξίας, παρά το γεγονός ότι ο Τούρκος αποδεικνύει το αντίθετο. Στις γύρω επαρχίες υπάρχει η φήμη ότι η Αγιότητά σας ετοιμάζει εκστρατεία και συγκεντρώνει αμέτρητο στόλο στο Μπρίντιζι για να τον περάσει απέναντι στην Αυλώνα και το Δυρράχιο, ενώ νομίζω ότι είναι αλήθεια ότι από αυτό θα πάρουν μεγάλο φόβο [οι Τούρκοι]. Προτείναμε να κάνουμε τριήμερη και διήμερη νηστεία, ζητώντας από τον Θεό να διατηρήσει το πνεύμα ενότητας των χριστιανών ηγεμόνων και να συμφωνήσει με την Αγιότητά σας στο τόσο ευλογημένο σχέδιο…»

(Turcus non longe ab Alleppo distat et omnino decrevit eventum belli tentare cum Soffi quem non multi facit; tamen quotidie innumere militum manus ad eum tendunt et preterito tempore numquam tam potentem exercitum comparavit, quod signum est sophiane vires non sunt parvi pendende, tametsi Turcus aliter ostendat. In his provinciis nobis circumvicinis vulgatum est Sanctitatem vestram expeditionem parasse et classem innumeram Brudusii [Brindusii] coegisse ut Avlonam aut Dyrachium transfretet, de quo maximum timorem conceperunt arbitrantes hoc verum esse. Nos rogationes triduo et biduo ieiunia celebravimus, Deum rogantes ut animorum unitatem Christianorum principum conservet et Sanctitatem vestram in tam laudando proposito confirmet…)

[με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1518]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxv, 428-29, 462, 464, 473-90, 497, κλπ. σχετικά με την τουρκο-περσική σύγκρουση στην οποία αναφέρεται ο ντελ Καρρέττο.

[←42]: Ο Alessandro Luzio, «Lettere inedite di Fra Sabba da Castiglione», Arch. stor. lombardo, 2η σειρά, iii (1886), 91-112 έχει δημοσιεύσει επτά επιστολές (διασωζόμενες στο Archivio Gonzaga στη Μάντουα) από τον Σάββα προς την Ισαβέλλα ντ’ Έστε. Για τις παραθέσεις μου βλέπε στο ίδιο, σελ. 98-99, 102-3, 106-7. Έχοντας διαβουλευτεί με τον διοικητή τού Καστέλ Σαν Πιέτρο, που ήρθε στη Ρόδο τον Σεπτέμβριο τού 1507 και με ένα μηχανικό από την Κρεμόνα, ο Σάββα αποφάσισε ότι μπορούσε να στείλει ολόκληρο τον τάφο «σώο και αβλαβή» στη Μάντουα, «μου φαίνεται πως είναι ζήτημα χρημάτων και τιμής, όπως μού λένε όλοι» (parendome cosa che vaglia et prezzo come ognuno me dice) [στο ίδιο, σελ. 109], αλλά προφανώς ποτέ δεν τον έστειλε. Υπάρχει μια μάλλον ρητορική σκιαγράφηση τής ζωής τού Σάββα από τον Francesco Peluso [στο ίδιο, 1η σειρά, IΙΙ (1876), 357-76]. Η ταφόπλακα τού Σάββα από μαύρο μάρμαρο, ανάμεσα σε ξεθωριασμένες τοιχογραφίες από τον Francesco Menzocci, διασώζεται ακόμη στον κυρίως ναό τής Εκκλησίας τού διοικητή του, τής Σάντα Μανταλένα στη Φαέντσα, για το οποίο σημειώστε Elizabeth W. Schermenhorn, On the Trail of the Eight-Pointed Cross, Νέα Υόρκη, 1940, σελ. 77-78, 177, 263-64, 383-84.

[←43]: Επιστολή γραμμένη στο όνομα τού καρδινάλιου ντε Μέντιτσι προς τον Αλτομπέλλο Μενόλντι, επίσκοπο τής Πόλα και αποστολικό νούντσιο στη Βενετία, προσδιορίζει τον πρώτο διορισμό των λεγάτων στο πρωί τής 3^ης Μαρτίου 1518 [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI (1875), 228-29], που είναι επίσης η ημερομηνία που παρέχεται στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 83 και Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 210. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxv, 288, 294, 310, 311, 321, 337. 348. Σε μάλλον ασυνήθιστη χειρονομία, ο Λέων Ι’ ανέλαβε να πληρώσει τις δαπάνες των τεσσάρων λεγάτων [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, IV-1 (ανατυπ. 1956), 158-59]. Για τον επίσκοπο τής Πόλα σημειώστε Gucciardini, Storia d’ Italia, xiii, 8, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1983, III, 274 και Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1, 152. O Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1518 χρονολογεί τον διορισμό των τεσσάρων λεγάτων την Τετάρτη 4 Μαρτίου [επιμ. Chr. G. Hoffmann. Νova scriptorum ac monumentorum … collectio, Λειψία, 1731, σελ. 402-4], μιλά υποτιμητικά για τον καρδινάλιο Τόμας Μπάκοτς και επιβεβαιώνει ότι «οι παπικοί λεγάτοι είχαν βαθμό ανώτερο τού βασιλιά» (quia semper legati debent esse supra reges quoscumque).

[←44]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 5, φύλλα 229-230, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 4 Μαΐου 1518, απευθυνόμενη προς «τους λεγάτους περί τον αυτοκράτορα» (Imperatori circa legatum). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 268-89 και Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1518, επιμ. Hoffmann, ό. π., σελ. 411, ο οποίος χρονολογεί την αναχώρηση τού Τομμάζο ντα Βίο την Τετάρτη 5 Μαΐου. Σύμφωνα με τον Paride Grassi, σελ. 408, ο Λέων διόρισε τον Τομμάζο στις 13 Απριλίου, αλλά η ημερομηνία παρέχεται ως 26 Απριλίου στο Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), σελ. 16b και σημείωση 7. Η ημέρα τού μήνα αφέθηκε κενή στον Raynaldus, Ann. eccl. ad ann. 1518, αριθ. 52, τομ. xxxi (1877), σελ. 196. Για την αποστολή τού Τομμάζο (Καετάν) στη Γερμανία και τη γνωστή συνάντησή του με τον Μαρτίνο Λούθηρο στο Άουγκσμπουργκ, βλέπε Robert H Fife, The Revolt of Martin Luther, Νέα Υόρκη και Λονδίνο, 1968, σελ. 280-301, 491-92. O Τομμάζο επέστρεψε από τη Γερμανία στις 5 Σεπτεμβρίου 1519.

Ακόμη και στις 27 Μαρτίου (1518) ο Φαρνέζε αναμενόταν ακόμη να αναχωρήσει για τη Γερμανία στις 29 τού μηνός [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXI (1875), 234]. Ο Paride Grassi, επιμ. Hoffmann, σελ. 407-8, λέει ότι ο Λέων Ι’ πίστευε ότι η ασθένεια τού Φαρνέζε ήταν υποκριτική. Σύμφωνα με την αναφορά τού Ενετού πρεσβευτή στην Αγία Έδρα στον Sanudo, Diarii, xxv, 351, ο Μπιμπιένα έφυγε από τη Ρώμη στις 13 Απριλίου, ο Καμπέτζιο στις 15 και ο Εγκίντιο Κανίζιο στις 16 τού μηνός. Η αναχώρηση των λεγάτων αναμενόταν από μέρα σε μέρα [Guasti, «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiii (1876), 7 και σημειώστε σελ. 12]. Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλα 84-85 και Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 217, 221 και βλέπε G. L. Moncallero, «La Politica di Leone X.», Rinascimento, VIII (1957), 64-69.

[←45]

Σημειώστε την επιστολή τού Λέοντος Ι’ προς τον Γάλλο καγκελλάριο Αντουάν Ντυπρά στον Charrière, Négociations, i, 71, γραμμένη στη Ρώμη στις 7 Απριλίου 1518 και πρβλ. Β. Knöss, Janus Lascaris (1945), σελ. 162-63. O Sanudo, Diarii, XXVI, 302-3 διασώζει μια πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά από το Παρίσι με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1518, όσον αφορά την προσέγγιση τού Μπιμπιένα προς τον Φραγκίσκο Α’:

«…Και ο βασιλιάς ζήτησε από αυτόν τον λεγάτο να μιλά στην καθομιλουμένη λατινική γλώσσα για να είναι σε θέση να τού απαντήσει, και να μη μιλά λατινικά κατάλληλα για άλλους, ενώ ήθελε να είναι όλοι οι μάρτυρες εκείνου που προσφερόταν να κάνει, μήπως, αν δεν γινόταν αυτό, μπορούσε να θεωρηθεί ότι τού έλειπε η πίστη. Και έτσι ο λεγάτος έκανε μια όμορφη ομιλία στην καθομιλουμένη, μιλώντας τους για τον κίνδυνο τής χριστιανικής θρησκείας από τούς Τούρκους, προτρέποντας τη μεγαλειότητά του να πάρει τα όπλα στα χέρια ως πρωτότοκος τής Αγίας Εκκλησίας και χριστιανικότατος βασιλιάς…»

(…e il Re volse esso Legato parlasse in Latin vulgar per poterli far riposta lui, et non parlando latin conveniria far far ad altri, e voleva tutti fosseno testimoni di quello si oferirà di far, acciò, non lo facendo, fusse tenuto mancador di fede. Et cussì il Legato fece una belissima oratione vulgar, dicendoli il pericolo di la Christiana religione per Turchi, exortando Soa Maestà a tuor le arme in mano come primogenito di Santa Chiexia et re Christianissimo...).

Ο Μπιμπιένα στη συνέχεια τόνισε ότι ο Φραγκίσκος διέθετε όλα τα χαρακτηριστικά ενός πετυχημένου σταυροφόρου: στρατιωτική εμπειρία, μεγαλείο πνεύματος, καλή υγεία, νιάτα και τούς αναγκαίους οικονομικούς πόρους και δύναμη. Αναφορά στο κείμενο αυτό έχει ήδη γίνει στο κεφάλαιο 4 τού παρόντος τόμου, στη σημείωση 2.

[←46]: Η επιστροφή τού σουλτάνου στην Ισταμπούλ έγινε γνωστή στη Ρώμη στα μέσα Αυγούστου [Guasti, «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiii (1876), 409]. Για την ημερομηνία τής αναχώρησης τού σουλτάνου από το Κάιρο πρβλ. Bernhard Moritz στο Festschrift Eduard Sachau, Βερολίνο, 1915, σελ. 428.

[←47]: Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xix, αριθ. 12, σελ. 65-66 με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1502 και 20 Μαΐου 1503 και πρβλ. αριθ. 9-11, 16. Η συνθήκη αυτή είχε ανανεωθεί πιο προσφάτως τον Μάιο τού 1513 [στο ίδιο, vi, βιβλίο xx, αριθ. 9, 12, σελ. 130-32]. Για την τουρκο-ενετική ειρήνη τού 1502-3, βλέπε Τόμο II, Κεφ. 17, ιδιαίτερα σημειώσεις 80 και 81.

[←48]

Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 64, σελ. 143-44, γραμμένη στo Κάιρο στις 8 Σεπτεμβρίου 1517 και πρβλ. αριθ. 65, 67 και Sanudo, Diarii, xxv, 416 και τομ. xxviii, στήλη 69. Την 1^η Νοεμβρίου 1517 η Ενετική Γερουσία ενημέρωνε τον βαΐλο στην Ισταμπούλ ότι ο κυπριακός φόρος υποτέλειας θα στελνόταν εφεξής στην Πύλη και στις 10 τού μηνός έγραψε στον Σελήμ, διαβεβαιώνοντας για το ίδιο πράγμα [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλα 86, 87]. Ο φόρος υποτέλειας προς τον Μαμελούκο σουλτάνο τής Αιγύπτου πληρωνόταν σε πολύτιμα είδη όπως ενδύματα, υφάσματα, ιπποσκευές, αρώματα, πορσελάνες και αντίδοτα δηλητηρίων. Όταν ο σουλτάνος εύρισκε τον φόρο υποτέλειας ανεπαρκή, ο δυστυχής απεσταλμένος που τον είχε φέρει ήταν πιθανό ότι θα υπέφερε [πρβλ. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xix, αριθ. 13, σελ. 66 και πρβλ. αριθ. 14, 21].

Τον Ιούνιο τού 1518 ο Λέων Ι’, αναζητώντας κάθε πιθανό σύμμαχο εναντίον των Τούρκων, έστειλε τον Δομινικανό Νικόλαο τού Σόνμπεργκ ως παπικό απεσταλμένο στους ηγεμόνες των Μοσχοβιτών και των Τατάρων [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1194, φύλλα 135-36, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και επίσης στο Arm. XLIV, τομ. 5, φύλλο 231]. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1518 ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι έστειλε στον Νικόλαο εικοσιπέντε σημειώματα σχετικά με την αποστολή του για τούς βασιλείς τής Ουγγαρίας και τής Πολωνίας και άλλους [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiv (1876), 17]. Ο Νικόλαος τού Σόνμπεργκ (Schönberg) έγινε αρχιεπίσκοπος τής Κάπουα το 1520 και καρδινάλιος το 1535 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 23, 151]. Πέθανε τον Σεπτέμβριο τού 1537.

[←49]: «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 203.

[←50]: Στο ίδιο, xxi, 204.

[←51]: Στο ίδιο, xxi, 205.

[←52]: Στο ίδιο, xxi, 205-6, επιστολή προς τον Τζιοβάννι Σταφφίλεο, επίσκοπο τού Σεμπένικο, με ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1517.

[←53]

Επιστολή τής 9^ης Ιανουαρίου 1518 ενημερώνει τον Σταφφίλεο ότι «κάθε μέρα έχει νέες ειδοποιήσεις για τις μεγάλες προετοιμασίες και τις κακές σκέψεις αυτού τού Άρχοντα [Σελήμ] απέναντι στους χριστιανούς…» (ogni giorno si ha nuovi advisi de li apparati grandi et de la mala mente di quel Signore verso li Cristiani…). [«MSS. Torrigiani», Arch. stor. italiano, xxi, 209]. Στην Ελβετία ο Αντόνιο Πούτσι διαβεβαιώνεται ότι ο πάπας εργάζεται για την ειρήνη και ασφάλεια των ηγεμόνων καθώς και για τη δική του, «κυρίως τώρα λόγω των ζητημάτων τού Τούρκου, τα οποία κάθε μέρα εμφανίζοντα πιο επικίνδυνα…» (et maxime hora per le cose del Turco, le quali ogni di si monstrono più periculose…) [στο ίδιο, xxi, 210]. Eπιστολή τής 8^ης Φεβρουαρίου 1518 εκφράζει την ίδια ανησυχία «και κυρίως για λογαριασμό των τουρκικών υποθέσεων, οι οποίες έχουν πολύ μεγάλη βαρύτητα, επειδή καθημερινά μαθαίνονται από σίγουρη πηγή οι μεγάλες προετοιμασίες τού στόλου στην Κωνσταντινούπολη» (et maxime per conto de le cose del Turco, le quali sono di momento grandissimo, perchè ogni di si intende per cosa certa li apparati grandi de la armata in Constantinopoli) ότι η Σικελία και η νότια Ιταλία θα είναι οι πρώτοι στόχοι τής τουρκικής επίθεσης [xxi, 217].

Όταν ο Φραγκίσκος Α’ ήθελε να προσλάβει 10.000 Ελβετούς μισθοφόρους για υπηρεσία «εναντίον τού Τούρκου και κάθε άλλου εχθρού», ο πάπας διαμαρτυρήθηκε ότι αυτό θα παρήγαγε νέο πόλεμο και περισσότερη σύγχυση μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων, πράγμα που θα ήταν ακριβώς αντίθετο με τις ανάγκες τής Αγίας Έδρας και τής χριστιανικής κοινοπολιτείας, ενώ οι τουρκικές προετοιμασίες έφταναν σε τρομακτικές διαστάσεις. Ο Λέων προφανώς φοβόταν ότι οι Ελβετοί θα χρησιμοποιούνταν εναντίον κάθε άλλου εχθρού εκτός από τον Τούρκο! [στο ίδιο, ΧΧΙ, 220-21]. Στις 6 Μαρτίου (1518) μία επιστολή προς τον Μάσσιμο Κορβίνο, επίσκοπο τής Ιζέρνια, επαναλαμβάνει το συχνά αναφερόμενο γεγονός ότι «Ο Κύριός μας [ο πάπας] δεν έχει μεγαλύτερη ανησυχία από αυτή την τουρκική επιχείρηση» (nostro Signor non ha maggiore pensiero che questa impresa Turchesca) [στο ίδιο, xxi, 230]. Βούλλες στάλθηκαν σε όλους τούς ηγεμόνες, προδιαγράφοντας τη μορφή με την οποία έπρεπε να οργανωθούν μεσολαβητικές λιτανείες και να ειπωθούν προσευχές για «την επιχείρηση τού Τούρκου» (per la impresa del Turco) [στο ίδιο, xxiii (1876), 13 και βλέπε στο ίδιο, xxiv (1876), 19].

[←54]: Sanudo, Diarii, xxv, 439 και πρβλ. τομ. xxvi, στήλη 38. Σε επιστολή προς τον σουλτάνο με ημερομηνία Δεκεμβρίου 1518, η οποία όμως πιθανώς δεν στάλθηκε ποτέ, ο διάσημος Καμαλδουλενσιανός αδελφός Πάολο Τζουστινιάν προέτρεπε τον «αυτοκράτορα των Τούρκων» (Turchorum imperator) «να μη διαβάζει τη ζωή τού Καίσαρα ή τού Αλέξανδρου, τούς οποίους λεγόταν ότι φιλοδοξούσε να μιμηθεί, αλλά εκείνη τού Κωνσταντίνου και να προσπαθήσει να τον μιμηθεί, ιδιαίτερα στον προσηλυτισμό του στην πίστη τού Χριστού, αν ήθελε να αποκτήσει γρήγορη κυριαρχία στον κόσμο, πράγμα που λεγόταν ότι επιδίωκε» [Εugenio Massa (επιμ.), Beato Paolo Giustinani –Trattati, lettere e frammenti, i, Ρώμη, 1967, σελ. 75, 83, όπου η επιστολή είναι λάθος χρονολογημένη το 1513].

[←55]: Tην ίδια μέρα που ο Λέων Ι’ απευθυνόταν έτσι στους Γούλζεϋ και Καμπέτζιο για τον τουρκικό κίνδυνο, ο Ενετός πρεσβευτής στην Αγγλία πληροφορούσε τη Σινιορία ότι η «διαρκής ειρήνη» την οποία διαπραγματευόταν ο Γούλζεϋ με τη Γαλλία (με φερόμενο ως σκοπό την ανάληψη εκστρατείας εναντίον των Τούρκων) φαινόταν να πλησιάζει σε κατάληξη [επιστολή τού Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν, γραμμένη στο Λάμπεθ στις 20 Αυγούστου 1518, στο Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers…, Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 1063, σελ. 453]. Όμως οι προθέσεις τού Γούλζεϋ, παρά τις διακηρύξεις του για υποστήριξη τής σταυροφορίας [στο ίδιο, αριθ. 1062, σελ. 453], ήσαν διαφορετικές, όπως θα σημειώσουμε σύντομα.

[←56]

Charrière, Négociations, i, 73-74, που χρονολογεί λάθος την επιστολή «MDXVΙΙ, XIII Kal. Sept». Ο Charrière πήρε το κείμενό του από τον Thos. Rymer, Foedera, xiii, 621, 3^η εκδ., επιμ. George Holmes, vi (Χάγη, 1741), 146-47, όπου είναι σωστά χρονολογημένο. Βρήκα το αρχειακό κείμενο αυτής τής επιστολής στο Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλα 131-133 και επίσης φύλλα 139-140 με αρχική αρίθμηση, «που εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου, το έτος κλπ. χιλιοστό πεντακοσιοστό δέκατο όγδοο, δεκατρείς ημέρες πριν από τις καλένδες Σεπτεμβρίου, κατά το έκτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, ann. κλπ., millesimo quingentesimo decimo octavo, tertio decimo Kal. Septembris, pontificatus nostri anno sexto).

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 130-131, επίσης προς Γούλζεϋ και Καμπέτζιο στις 18 Αυγούστου 1518. Οι επιστολές τού Λέοντος, όπως έχουμε σημειώσει, συχνά παραπέμπουν στην αφύσικη βία τού «Τούρκου τύραννου» (Turcarum tyrannus) και εκφράζουν φόβο για τον τρομερό κατακτητή τής Αιγύπτου [στο ίδιο, φύλλα 164, 179, 180 και αλλού].

Tαξιδιώτες από την Ανατολική Μεσόγειο έφερναν ανησυχητικές ιστορίες για το μέγεθος τής τουρκικής αρμάδας, καθώς και τη δυσάρεστη διαβεβαίωση ότι στόχος τού σουλτάνου ήταν η Ιταλία [Sanudo, Diarii, xxv, 335]. Αναπόφευκτα οι φήμες για την προβλεπόμενη σταυροφορία έθεταν σε ετοιμότητα την Ισταμπούλ [στο ίδιο, xxvi, 18, 22, 159], αλλά ο σουλτάνος τις εύρισκε διασκεδαστικές «και χαμογελούσε!» (et se ne ridea!) [στο ίδιο, στήλη 95].

[←57]: Sanudo, Diarii, xxv, 673-79 και τομ. xxvi, στήλη 59. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 84, σελ. 148-49 και πρβλ. αριθ. 79, 85-87. Η εξουσιοδότηση τού Μαξιμιλιανού προς τούς απεσταλμένους του να συνάψουν την εκεχειρία με τη Βενετία (με ημερομηνία 12 Απριλίου 1518) περιλαμβάνει την παρατήρηση ότι η εχθρότητα μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων αύξανε συνεχώς τη δύναμη των Τούρκων. Πρβλ. το σημείωμα τού Λέοντος Ι’ στις 21 Μαρτίου 1518 προς τον Φραγκίσκο Α’ στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XL, τομ. 3, αριθ. 414, φύλλο 301. Ενώ ο Λέων Ι’ ήταν ευτυχής που ο Μαξιμιλιανός είχε αποδεχθεί την πενταετή εκεχειρία με τη Βενετία, τα μέλη τής παπικής κούρτης δεν εμπιστεύονταν ιδιαίτερα τα αυτοκρατορικά λόγια [Guasti (επιμ.), «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiv (1876), 6].

[←58]

Sanudo, Diarii, xxvi, 237 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 166, σημείωση. Ο Sanudo, ό. π., γράφει: «Η μεγαλειότητά του [Ερρίκος Η’] δεν δείχνει να τούς παίρνει πολύ υπόψη [τους Τούρκους στην Ουγγαρία], σαν να τού έχουν πει νέα από την Ινδία» (Soa Maestà non monstrò far molto conto, come se li havesse ditto nove de India). Η παράθεση αυτή υπάρχει σε επιστολή τής 9^ης Νοεμβρίου 1518 από τον Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν στο Λονδίνο προς την ενετική κυβέρνηση. Βλέπε Rawdon Brown, Four years at the court of Henry VIII, ii, 238 και Calendar of State Papers…. Venice, ii (Λονδίνο, 1867), αριθ. 1102, σελ. 473.

Ο Ερρίκος Η’ ίσως δεν ανησυχούσε για τούς Τούρκους στην Ανατολική Ευρώπη, αλλά οι Ούγγροι και οι Ενετοί ανησυχούσαν. Υπήρξε σοβαρή τουρκική εισβολή στην Ουγγαρία τον Αύγουστο τού 1518 [Sanudo, xxvi, 45-48] και τον Μάρτιο τού 1519. Τρεις απεσταλμένοι τού βασιλιά τής Ουγγαρίας, σε αποστολή προς τη Βενετία και την παπική κούρτη, πληροφόρησαν την Ενετική Γερουσία

«ότι βλέποντας αυτή η μεγαλειότητα [Λουδοβίκος Β΄ τής Ουγγαρίας] το βασίλειό της να χειροτερεύει καθημερινά από τις εισβολές και τις ζημιές που κάνουν οι Τούρκοι, οι οποίοι έχουν απογυμνώσει αυτό το βασίλειο από δυνάμεις και ανθρώπους, αναγκάστηκαν να ζητήσουν από τον ανώτατο ποντίφηκα, ως καθολικό επικεφαλής των χριστιανών, να ενώσει τούς ηγεμόνες σε ειρήνη, μήπως μπορέσει να δοθεί κάποια βοήθεια, επειδή αυτή η μεγαλειότητα από μόνη της δεν επαρκεί για να αποτρέψει μια τέτοια δύναμη, αλλά θα συμφωνήσει να υποκύψει» [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλο 6].

(che vedendo quella Maestà el regno suo quotidie deteriorar per le incursion et danni faceano Turchi, iquali haveano diminuto quel regno de forze et homeni, erano astretti ricercar el summo Pontefice come universal capo de Christiani per unir li principi ad pace aziò li possino dar qualche suffragio, perchè quella Maestà per se sola non è sufficiente ad prevalerse da tanta potentia, ma convenir cieder…)

Έγιναν μεσολαβητικές πομπές και η σταυροφορία ανακοινώθηκε στην Ουγγαρία, όπου η αριστοκρατία ήταν αντίθετη και φοβόταν τις επιπτώσεις τής ανακοίνωσης, δεδομένου ότι η κυβέρνηση ήθελε να κάνει ειρήνη με την Πύλη [Sanudo, xxvi, 43 και MSS. Torrigiani, xxiv, 7].

Ο Γούλζεϋ προσπαθούσε για κάποιο διάστημα να οργανώσει ευρωπαϊκή ένωση με τούς βασιλείς τής Αγγλίας και τής Γαλλίας ως πρώτους συμμετέχοντες και αν και «αυτής [της νέας ένωσης] προσφέρεται να κάνει αρχηγό την Αγιότητά του» (di questa [nova lega] offerisce fare capo Sua Santità), οι προθέσεις του ήσαν προφανώς διαφορετικές [πρβλ. Guasti, «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiii (1876), 405 και εξής].

Ο Τζουστινιάν αντικαταστάθηκε ως Ενετός πρεσβευτής στην Αγγλία από τον Αντόνιο Σουριάν στις 2 Απριλίου 1510 [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλα 162-163]. Ο διορισμός του ξεκινούσε στις 4 Ιανουαρίου 1515 (ενετική χρονολόγηση 1514) [στο ίδιο, Reg. 46, φύλλο 84]. Επέστρεψε στη Βενετία τον Μάιο τού 1520 [στο ίδιο, Reg. 48, φύλλο 119].

[←59]

Η συνθήκη τού Λονδίνου και σχετικά έγγραφα παρέχονται σε παπική βούλλα με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1518 (βλέπε σημείωση πιο κάτω) στο Thos. Rymer, Foedera, επιμ. George Holmes, vi (Χάγη, 1741), 169-74 και πρβλ. Charrière, Négociations, i, 75, σημείωση και Sanudo, Diarii, xxviii, 16, 465 και εξής. Περίληψη τής συνθήκης, με ημερομηνία 2 Οκτωβρίου, παρέχεται από τον Predelli από ενετικό αντίγραφο στο Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 89, σελ. 150-51 και πρβλ. αριθ. 99-101. Οι επιστολές τού Ενετού πρεσβευτή στο Λονδίνο Σεμπαστιάνο Τζουστινιάν, με ημερομηνίες 1, 5 και 10 Οκτωβρίου 1518, που παρέχουν όσες λεπτομέρειες τής συνθήκης είχε μπορέσει αυτός να μάθει, συνοψίζονται στον Sanudo, Diarii, xxvi, 156-57, 170-72 και έχουν μεταφραστεί από τον Rawdon Brown, Four years at the court of Henry VIII, ii, 223-32. Ο νεαρός Κάρολος (Ε΄) τής Ισπανίας παρουσίαζε κατ’ αρχήν δυσκολία για τούς νέους Αγγλο-Γάλλους συμμάχους, αφού δεν ήθελε να επιτρέψει την παλινόρθωση τής οικογένειας ντ’ Αλμπρέ στον θρόνο τής Ναβάρρας [Sanudo, Diarii, xxvi, 94, 380 και τομ. xxviι, στήλες 90-91, 198].

Πρέπει ίσως να σημειωθεί ότι μετά τη γαλλική νίκη στο Μαρινιάνο τον Σεπτέμβριο τού 1515 η ελβετική συνομοσπονδία είχε πάψει να αποτελεί σημαντική πολιτική ή στρατιωτική δύναμη. Αν και με τη διαρκή ειρήνη (paix perpetuelle) τής 29^ης Νοεμβρίου 1516 οι Ελβετοί είχαν γίνει εξαρτώμενοι σύμμαχοι τού Φραγκίσκου Α’, που τούς έκανε οικονομικές και άλλες παραχωρήσεις [Dumont, Corps universel diplomatique, iv-1 (Άμστερνταμ, 1726), αριθ. cxi, σελ. 248-51], αυτοί επιθυμούσαν να διατηρήσουν την ουδετερότητά τους στον αγώνα μεταξύ Βαλώνων και Αψβούργων. Ο Γάλλος βασιλιάς μπορούσε όμως να προσλαμβάνει περιορισμένους αριθμούς Ελβετών για την υπεράσπιση των δικών του εδαφών.

[←60]

Βλέπε την επιστολή τής 20^ης Αυγούστου 1518, γραμμένη στο όνομα τού καρδινάλιου ντε Μέντιτσι προς τον Καμπέτζιο, στον Guasti (επιμ.), «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiii (1876), 413-14:

«…Όσο για την εντολή για τη γενική ένωση, όπως βλέπετε, αυτή εκτείνεται σε πέντε μόνο χρόνια. Όχι επειδή ο Κύριος μας [Λέων Ι’] δεν θέλει διαρκή, αλλά επειδή έτσι θα είναι πιο σταθερή και θα τηρείται πιο εύκολα. Όταν οι συνομοσπονδίες διαρκούν προκαθορισμένο χρόνο, φαίνεται ότι οι ηγεμόνες, κατά τη διάρκεια αυτού τού χρόνου, μπορούν να παρακολουθήσουν καλύτερα την παραβίασή τους, και να διορθώνουν ακόμη ευκολότερα το τέλος αυτής τής διάρκειας. Έτσι, όταν εννοούμε ότι μια υπόθεση πρέπει να είναι διαρκής, δεν θα αρέσει γι’ αυτήν τώρα το ένα και τώρα το άλλο σύμφωνα με τις διαθέσεις των ηγεμόνων, που θα σκέφτονται ότι πρέπει να διακόψουν με τον χρόνο με κάθε τρόπο, λαμβάνοντας λιγότερο υπόψη την πίστη και χωρίς να παραλείπουν τις επικρίσεις και δικαιολογίες για να βγουν από τις συνθήκες…»

(…Quanto al mandato per la lega universale, come vedrete, si extende ad farla solum per cinque anni; non perchè Nostro Signore non la desiderassi perpetua, ma perchè la sia più ferma et si observi più facilmente. Imperocché le confederationi che hanno un termine prefinito, pare che li Principi durante decto tempo si guardino più dal violarle, et più facilmente ancora si correggono al fine di decto termine; et così quando si intende che una cosa ha ad essere perpetua, la quale non piace hora ad uno, hora ad un altro, secondo li apetiti de’ Principi, pensando di averla ad interrompere col tempo ad ogni modo, tengono meno conto de la fede, et non manca le ghavillationi et excuse ad uscire de le conventioni…).

Πρβλ. στο ίδιο, XXIV (1876), 6, 13-14, Pastor, Hist. Popes, vii, 239-43 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 164-67, Dorothy Vaughan, Europe and the Turk, Λίβερπουλ, 1954, σελ. 106.

Τον Απρίλιο τού 1518 λεγόταν ότι ο Φραγκίσκος Α’ ήταν αρκετά πρόθυμος να δεχτεί την πενταετή εκεχειρία τού πάπα και πράγματι ήθελε να είναι ο πρώτος που θα την επικύρωνε [«MSS. Torrigiani». xxiii (1876), 8], αλλά ο πάπας τον εύρισκε ασυνεπή και δύσκολο στην αντιμετώπιση [στο ίδιο, xxiv, 210 και εξής]. Στις 8 Οκτωβρίου 1517 η γαλλο-ενετική συμμαχία τού Μαρτίου 1513 είχε ανανεωθεί [Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 7, σελ. 130, η συνθήκη τής Μπλουά και πρβλ. αριθ. 23, 30], με τον συνεχιζόμενο αποκλεισμό τού πάπα από τούς όρους της [στο ίδιο, βιβλίο xx, αριθ. 70, σελ. 146], αν και φυσικά ο Λέων Ι’ περιλήφθηκε αργότερα [στο ίδιο, βιβλίο xx, αριθ. 122, 145]. Διάφορα έγγραφα σχετικά με την ειρήνη τού 1518 υπάρχουν στο Archivio di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 47 (1516-1518).

[←61]

«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, xxiv (1876), 21. Tο γεγονός ότι η προταθείσα πενταετής εκεχειρία συζητιόταν τόσο ευρέως στην Ευρώπη [Sanudo, Diarii, xxvi, 6, 103, 105-6, 116, 212, 250 και εξής] μεγάλωνε την ταπείνωση τού πάπα. Η παπική κούρτη γνώριζε τι βρισκόταν προ των πυλών [«MSS. Torrigiani», Arch. stor. italiano, XXIV (1876), 5 και εξής, 13-14], αλλά η προσδοκία τής απογοήτευσης δεν μειώνει πάντοτε την επίδρασή της.

Ο Καμπέτζιο επέστρεψε στη Ρώμη από την αγγλική λεγατινή αποστολή στα τέλη Νοεμβρίου 1519 [Paride Grassi, Diarium, επιμ. Chr. G. Hoffmann, Nova scriptorum … collectio, Λειψία, 1731, σελ. 433-34]. Ο συνάδελφός του Μπιμπιένα επέστρεψε από τη γαλλική λεγατινή αποστολή λίγο πριν από τα Χριστούγεννα τού 1519 και έγινε και πάλι δεκτός στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τη Δευτέρα 9 Ιανουαρίου 1520 [στο ίδιο, σελ. 441]. Ο Μπιμπιένα πέθανε την Παρασκευή 9 Νοεμβρίου 1520 από μυστηριώδη αρρώστια. Νεκροψία που έγινε στις 10 τού μηνός έδειξε ότι «τα εσωτερικά του όργανα βρέθηκαν μαύρα, σαν να είχαν φθαρεί από δηλητήριο» (viscera eius inventa sunt livida, quasi ex veneno corrupta) [στο ίδιο, σελ. 456].

Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxix, 401. Όμως δεν πρέπει κανείς να παίρνει πολύ σοβαρά αυτές τις συχνές κατηγορίες και υποψίες για δηλητηρίαση, για το οποίο σημειώστε Alessandro Luzio, «Isabella d’ Este e Leone X dal Congresso di Bologna alla presa di Milano (1515-1521)», Arch. stor. italiano, XLV (1910), 248. Κατά τη διάρκεια τής γαλλικής λεγατινής του αποστολής ο Μπιμπιένα εγκατέλειψε τα αντι-γαλλικά του συναισθήματα και μετατράπηκε σε ισχυρό υποστηρικτή τού Φραγκίσκου Α’.

[←62]: Charrière, Négociations, i, 67.

[←63]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλα 188-199 με αρχική αρίθμηση, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος 1518 από την ενσάρκωση Κυρίου, μια μέρα πριν από τις καλένδες Ιανουαρίου, κατά το έκτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quingentesimo decimo octavo, pridie Kal. Ianuarii, (pontificatus nostri) anno sexto) [31 Δεκεμβρίου 1518]. Αυτό το αντίγραφο τής βούλλας απευθύνεται στον Φραγκίσκο Α’. Χρονολογεί τη συνθήκη τού Λονδίνου την 1^η Οκτωβρίου 1518 [φύλλο 197] και περιλαμβάνει το κείμενο τής συνθήκης και συνοδευτικά έγγραφα. Πρβλ. Charrière, Négociations, i, 74-75, σημείωση. To αντίγραφο τής βούλλας που απευθυνόταν στον Ερρίκο Η’ παρέχεται στο Rymer [vi, 170 και εξής]. Για τη βούλλα επικύρωσης βλέπε την επιστολή τού καρδινάλιου ντε Μέντιτσι προς τον Καμπέτζιο στις 3 Ιανουαρίου 1519 [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3^ησειρά, XXV (1877), 6 και εξής]. Κατά τη διάρκεια τού έτους 1518 ο Λέων Ι’ έκανε τη σταυροφορία σχεδόν μείζον μέλημά του, στέλνοντας τις διαβεβαιώσεις του προς τον μεγάλο μάγιστρο ντελ Καρρέττο στη Ρόδο στις 16 Ιουλίου 1518 και κάνοντας έκκληση προς διάφορους ηγεμόνες να υποστηρίξουν την αναμενόμενη εκστρατεία εναντίον των Τούρκων [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 5, φύλλα 233 και εξής]. O Francesco Nitti, Leone X e la sua politico, Φλωρεντία, 1892, σελ. 104 δεν έχει αμφιβολία για την ειλικρίνεια τού Λέοντος Ι’ στην επιδίωξη τής πενταετούς ειρήνης στην Ευρώπη «για να διεξαγάγει σταυροφορία εναντίον των Τούρκων» (per muovere una cruciata contro i Turchi).

[←64]

Charrière, Négociations, i, 75-76. Ο Κάρολος είχε ήδη τυπικά επισημάνει τη συμφωνία του με την πενταετή εκεχειρία σε επιστολή προς τον πάπα, γραμμένη στη Σαραγόσσα στις 11 Αυγούστου 1518, το πρωτότυπο τής οποίας, υπογεγραμμένο ως «Carolus» με τη χαρακτηριστική του κακογραφία, υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. 11, φύλλα 62-63. Ο θάνατος τού Μαξιμιλιανού (στις 11 Ιανουαρίου 1519) έγινε γνωστός στη Ρώμη στις 23 τού μηνός σύμφωνα με τον Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1519, επιμ. Chr. G. Hoffmann, Nova scriptorum collectio, Λειψία, 1731, σελ. 423 και εξής. Ο Λέων Ι’ ρώτησε τον τελετάρχη του «με ποιον τρόπο θα διατηρηθεί στη μνήμη τού Θεού με την κηδεία του» (quis modus servandus esset in exequiali memoria eius ad Deum), για το οποίο βλέπε επίσης την προσφώνηση τού Λέοντος στο εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 24 Ιανουαρίου 1519, στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 253-254. Ο Πάριντε φρόντισε το ζήτημα λεπτομερώς, με όλη την ευχαρίστηση ενός τελετάρχη. Πρβλ. «Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3^η σειρά, XXV (1877), 18 και Sanudo, Diarii, xxvi, 434.

Ακόμη και πριν από τον θάνατο τού Μαξιμιλιανού, κυκλοφορούσαν φήμες για την εκλογή τού διαδόχου του [Sanudo, xxvi, 7, 37, 51, 94]. Μια ουγγρική πρεσβεία στη Βενετία (καθ’ οδόν προς Ρώμη με απελπισμένη έκκληση προς τον Λέοντα Ι’ για βοήθεια εναντίον των Τούρκων πριν ήταν πολύ αργά) είπε στην Ενετική Γερουσία τον Μάρτιο τού 1519, ότι ο θάνατος τού Μαξιμιλιανού είχε εκτρέψει την προσοχή των Ευρωπαίων ηγεμόνων από την ευγενή αναγκαιότητα τής σταυροφορίας, «και θρηνούσαν για τον θάνατο τού αυτοκράτορα, επειδή έβλεπαν ότι θα ήταν η αιτία να εκτραπούν οι σκέψεις των ηγεμόνων από αυτή την αξιέπαινη και σωτήρια επιχείρηση…» (et che se dolevaνo de la morte de l’imperator perchè vedevano quella esser causa de divertir li pensieri de li principi da questa laudabil et salutar operation…) [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλο 6].

Οι Ούγγροι απεσταλμένοι είπαν επίσης εμπιστευτικά στη Γερουσία ότι ο βασιλιάς τους Λουδοβίκος Β΄ φιλοδοξούσε για τον αυτοκρατορικό τίτλο, με τον οποίο, με δεδομένη την εγγύτητά του με τούς Τούρκους, θα μπορούσε να υπερασπιστεί καλύτερα το βασίλειά του «και με μεγαλύτερη δύναμη να πολεμήσει για τη χριστιανική θρησκεία» (et cum maior forze pugnar per la religion Christiana).

[←65]

Charrière, Négociations, i, 74, σημείωση. Σε επιστολή προς τον πάπα γραμμένη στo Παρίσι στις 11 Φεβρουαρίου 1518 (1519 με τούς δικούς μας υπολογισμούς), ο Φραγκίσκος υποσχόταν να σπεύσει σε βοήθεια τής Αγίας Έδρας σε περίπτωση τουρκικής εισβολής, με 3.000 ιππικό και 40.000 πεζικό. Αν όμως οργανωνόταν γενική επιθετικη δράση εναντίον των Τούρκων και άλλα έθνη αναλάμβαναν την υποχρέωσή τους, θα διέθετε 4.000 ιππικό και 50.000 πεζικό [στο ίδιο, i, 81-82]. Bλέπε επίσης Sanudo, Diarii, xxvi, 312. Ήταν φυσικά αρκετά εύκολο να υπόσχεται κανείς 40.000 ή 50.000 πεζικό, αλλά σύμφωνα με το Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 92 ο Φραγκίσκος στην πραγματικότητα υποσχέθηκε 4.000:

«Στις 20 Δεκεμβρίου 1518 έγινε στη Ρώμη εκκλησιαστικό συμβούλιο. Ο σεβασμιώτατος Κορνήλιος διάβασε την επιστολή τού σεβασμιώτατου κύριου καρδινάλιου τής Σάντα Μαρία ιν Πόρτικο [Μπιμπιένα] προς τούς απεσταλμένους τού χριστιανικότατου βασιλιά, η οποία περιλάμβανε ότι ο χριστιανικότατος βασιλιάς υποσχόταν, για την υπεράσπιση τής Ιταλίας από τούς Τούρκους, να έρθει προσωπικά με τρεις χιλιάδες ελαφρά οπλισμένους ιππείς, τέσσερις χιλιάδες πεζούς και πολεμικές μηχανές κατάλληλες για γενική εκστρατεία εναντίον των Τούρκων»

(Die lune 20 Decembris 1518 Rome fuit consistorium: Reverendissimus Cornelius legit litteras reverendissimi domini Cardinalis S. Marie in Porticu apud Christianissimum Regem legati quibus continebatur quod Rex Christianissimus promittebat pro defensione Italie a Turcis personaliter venire cum tribus millibus levis armature equitibus, quatuor millibus peditum, et tormentis opportunis pro generali expeditione in Turcas).

Εν πάση περιπτώσει, τα πρακτικά τού εκκλησιαστικού συμβουλίου τής 20^ης Δεκεμβρίου, όπως παρέχονται στα Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 251, αναφέρουν ότι

«ο χριστιανικότατος βασιλιάς υποσχέθηκε να έρθει προσωπικά για την υπεράσπιση τής Ιταλίας από τούς Τούρκους, με τρεις χιλιάδες βαριά οπλισμένους, έξι χιλιάδες ελαφρά οπλισμένους ιππείς, σαράντα χιλιάδες πεζούς και πολεμικές μηχανές κατάλληλες για γενική εκστρατεία εναντίον των Τούρκων»

(rex Christianissimus promittebat pro defensione Italie a Turcis personaliter venire cum tribus millibus gravis armature, sex millibus levis armature equitibus, XL m. peditum, et tormentis opportunis vel pro generali expeditione in Turchas).

Σε μια από τις πολλές εκδοχές τής βούλλας «Πριν από λίγο σε όλους τούς χριστιανούς» (Dudum universes Christi fideles) ο πάπας χορήγησε άφεση αμαρτιών την 1^η Σεπτεμβρίου 1518 (Kal. Sept., annο sexto) στον Φραγκίσκο και στους αξιωματούχους τού ταμείου του, που είχαν επισύρει εκκλησιαστικές ποινές συλλέγοντας περισσότερα χρήματα για τη σταυροφορία από τα 200.000 δουκάτα για τα οποία είχε δοθεί άδεια [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1203, φύλλο 135]. Το έγγραφο γράφει ότι είχαν «ίσως» υπερβεί το εξουσιοδοτημένο ποσό. Κατά την ίδια ημερομηνία χορηγήθηκε στον Φραγκίσκο κι άλλος σταυροφορικός φόρος δεκάτης για ένα έτος [στο ίδιο, φύλλα 136-137 και πρβλ. φύλλα 137-138, 160-164, 177-180, 187-188].

[←66]: Charrière, Négociations, Ι, 76, σημείωση.

[←67]: Charrière, Négociations, i, 53.

[←68]

Βλέπε N. Iorga, Notes et extraits pour servir a l’histoire des croisades, v (Βουκουρέστι, 1915), αριθ. lxxvi, σελ. 58-62, όπως αναφέρεται στο Türken-Hilff de anno 1446 bis 1518, στην παλαιά Βασιλική Βιβλιοθήκη, τώρα Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη (Bayerische Staatsbibliothek), Μόναχο, MS. lat. et germ. 14.668, φύλλα 110-113: «Αυτή η υποχρεωτική ρύθμιση έχει γίνει με το [διάταγμα] Ιεράς Παραμονής Χριστουγέννων, το έτος Κυρίου κλπ. 1480» (Dise vorgeschribne Ordnung ist gemacht worden auff den Heyligen Cristabent, anno Domini, etc. 1480).

Αν και ο Iorga αναφέρει μόνο αυτό το χειρόγαφο, είναι σαφές ότι πήρε το κείμενό του από πηγή με πολυάριθμες αναγνώσεις σε αντίθεση με εκείνες τού χειρογράφου MS. 14.668 τού Μονάχου, τού οποίου έχω μπροστά μου μικροφίλμ, που δεν περιέχει καμία ένδειξη έτους 1480. Ο Hans Pfeffermann, Die zusammen-arbeit der RenaissancePäpste mit den Türken, Βίντερτουρ, 1946, σελ. 63, 248, σημείωση 37, πιστεύει λανθασμένα ότι ο Iorga έχει χρονολογήσει το έγγραφο περισσότερο από σαράντα χρόνια νωρίτερα. Όπως έχει παρατηρήσει ο Abbé Louis Dedouvres, Le Père Joseph de Paris, Capucin: L’ Eminence grise, 2 τόμοι, Παρίσι και Ανζέρ, 1932, i, 356, «τα έργα τής σταυροφορίας γοήτευαν πάντοτε τον γιο τού Φραγκίσκου τής Ασσίζης» (les projets de croisade ont roujours charmé les fils de saint François d’Assise), για λόγους που μπορούν να βρεθούν στη σταδιοδρομία τού ίδιου τού Αγίου Φραγκίσκου.

Μάλιστα το φραγκισκανικό φυλλάδιο, που συνήθως έχει τον τίτλο Das ist ein anschlog eyns zugs wider die Türkenn (Πρόκειται για επίθεση κατά των Τούρκων), είχε τυπωθεί ήδη από το 1474, για το οποίο βλέπε Károly Mária Kertbeny (ψευδώνυμο για K. M. Benkert), Bibliografie der ungarischen nationalen und internationalen Literatur, I: Ungarn betreffende deutsche Erstlings-Drucke 1454-1600, Βουδαπέστη, 1880, αριθ. 12-13. Παρά την αμφιβολία τού Kertbeny, ανατυπώθηκε το 1479 [Erstlings-Drucke, αριθ. 26] και εμφανίστηκε σε πολυάριθμες ακόλουθες εκδόσεις, περιλαμβανομένων έξι ή οκτώ μόνο το έτος 1518 [Erstlings-Drucke, αριθ. 129-36 και Carl Göllner, Turcica, I (1961), αριθ. 105-9, όπου διάφορα άλλα αντι-τουρκικά υλικά καταγράφονται ότι τυπώθηκαν το 1518]. Για τα αντι-τουρκικά φυλλάδια (Türkenbüchlein), βλέπε John W. Bohnstedt, «The Infidel Scourge of God: The Turkish Menace as Seen by German Pamphleteers of the Reformation Εra», Transactions of the American Philosophical Society, n.s., LVIIΙ, μέρος 9 (1968), ο οποίος έχει επίσης σημειώσει [σελ. 9, 17, 35-36] τo Anschlog eyns zugs wider die Türkenn.

[←69]: Ein sonder und furnem bedencken, Wie man wider den Turcken, der sich itzt mit Gewalt erfür gibt, Ziehen, unnd denselbigen füglicher weisz bekreigen und dempfden kan…, 1518, 8 φύλλα, για το οποίο σημειώστε Göllner, Turcica, I (1961), αριθ, iii, σελ. 74 και πρβλ. Anschlag wider die grausame und blutdürstige Tyrannei des Türken…,1541 [Göllner, i, αριθ. 701, σελ. 331], αναφερόμενα και τα δύο από τον Richard Ebermann, Die Türkenfurcht, διατριβή, Χάλλε, 1904, σελ. 38-40. Η τελευταία εργασία είναι μάλιστα το φυλλάδιο τού 1474/1518, για το οποίο πρβλ. Bohnstedt, «Infidel Scourge of God», σελ. 17a. Ο Pfeffermann, ό. π., σελ. 248, σημείωση 37, πιστεύει λανθασμένα ότι το σχέδιο που περιγράφεται στις εργασίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω ξεκίνησε τον Ιούνιο τού 1523, όταν υποβλήθηκε στον πάπα Αδριανό ΣΤ’ (βλέπε επόμενη σημείωση).

[←70]: (Simon Wolder. Pommern.,) New Türckenbüchlin, der gleichen vor diser zeit nie getruckt worden: Rathschlag, und Christliches bedencken, wie one sonderliche beschwerde der Obrigkeit, auch der Underthanen, der Christenheit Erbfeind, der Türck, zu wasser unnd Land, zuüberziehen, …. durch Simon Wolder, Pommernn…, Φρανκφούρτη, 1558, φύλλα ii-iii, 4-5 και passim. Ο Wolder είχε φυσικά μελετήσει τα φυλλάδια τού 1518 και τού 1541. Οι οικονομικοί του υπολογισμοί είναι παρόμοιοι εκείνων σε αυτά, αλλά υπολογίζει σε «τάληρα» (Taler), θεωρώντας 25 άτομα σε καθένα από περίπου 200.000 «μοναστήρια» (Stifft und Clöstern), που δίνουν μια πέννα κάθε βδομάδα. Όταν περιλαμβάνει τις ενοριακές εισφορές μαζί με εκείνες των μοναστικών ιδρυμάτων, φτάνει στο σύνολο των 273.750.000 «τάληρων» (Taler), διαθέσιμων κάθε χρόνο για πόλεμο εναντίον τού Τούρκου. Πέρα από πρόσθετο φόρο δεκάτης σε όλα τα εκκλησιαστικά εισοδήματα, ο Wolder θα επέβαλλε επίσης διάφορες εισφορές στους Εβραίους και στους λαϊκούς, «ανώτερης και κατώτερης τάξης, φτωχούς και πλούσιους, μηδενός εξαιρουμένου» (hohes unnd nidern Stands, arm unnd reich, niemandis ausgeschlossen) και το ποσό όλων των χρημάτων που θα μάζευε για τον αντι-τουρκικό πόλεμο θα ανερχόταν κάθε χρόνο σε γενικό σύνολο 821.250.000 «τάληρων» (Taler)! Ουσιαστικά το ίδιο σχέδιο με εκείνο τού 1474 και τού 1518 παρουσιάστηκε στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τού Αδριανού ΣΤ’ στις 12 Ιουνίου 1523 [Charrière, Négociations, i, 102].

[←71]: Κατά τον 12^ο αιώνα ο Άγγλος σατιριστής Walter Map, De nugis curialium, επιμ. Thomas Wright, Λονδίνο, 1850, σελ. 86-87 (Camden Society, τομ. 50), έχει εφοδιάσει τούς αναγνώστες του με την ακρoστιχίδα «Radix omnium malorum avaritia (= Roma)», δηλαδή «Η ρίζα όλων των κακών είναι η φιλαργυρία».

[←72]

Exhortatio viri cuiusdam doctissini ad principes ne in decimae praestationem consentiant, όπως τυπώθηκε στο Wm. Roscoe, Leo the Tenth, III (1805), παραρτ. αριθ. CLXXVIII, σελ. 116-20, με συνοπτικές επιλογές στο Charrière, Négociations, i, 76, σημείωση, που μεταφράζει το κείμενο ελεύθερα, όπως συνηθίζει. Σε σύγκριση με αυτό το φυλλάδιο, τα τρία τού Marius Aequicola, De bello Turcis inferendo suasoriae, απευθυνόμενα στον Λεοντα Ι’ και στους χριστιανούς ηγεμόνες και κληρικούς γενικά (που τυπώθηκαν χωρίς ένδειξη τόπου τον Ιούνιο τού 1519) είναι πολύ βαρετά, προσφέροντας ελάχιστα στην υπόθεση των κληρικών. Η σελίδα τίτλων τού Aequicola φέρει το οικόσημο τού Λέοντος Ι’.

Για τις δοκιμασίες τού παπισμού τότε στη Γερμανία, όταν ο σουλτάνος Σελήμ εμφανιζόταν ως όλο και μεγαλύτερη απειλή για την Ουγγαρία και τα εδάφη των Αψβούργων στην Ανατολή, βλέπε τις επιστολές τού Λέοντος στις 22-23 Αυγούστου 1518, απευθυνόμενες στους «λεγατους τής Γερμανίας» (legatis Germaniae) στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 5, φύλλα 223-226. Η παπική κούρτη καταλάβαινε αρκετά καλά την έκταση τής ζημιάς που γινόταν στον Καθολικισμό από τις εμπρηστικές επιστολές τού Ulrich von Hutten εναντίον των Δομινικανών, «τους οποίους αποκαλεί εχθρούς του» (quos suos hοstes appellat), οι οποίοι κήρυσσαν εναντίον των Τούρκων. Βλέπε το πρωτότυπο αντίγραφο ενός χωρίς ημερομηνία σημειώματος απευθυνόμενου στον αρχιδούκα Φερδινάνδο τής Αυστρίας, «κυβερνήτη τής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», απαιτώντας την εκ μέρους του υποστήριξη των Δομινικανών από τις δημαγωγικές δραστηριότητες τού Ulrich, τον οποίο ο πάπας θεωρεί σχεδόν τόσο μεγάλη κοινωνική απειλή όσο τον «γιο τής ανομίας, τον Μαρτίνο Λούθηρο, τον αιρεσιάρχη, πηγή τόσο μεγάλων κακών» [Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλα 96-97], ο οποίος καταδικάστηκε στο πολύωρο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 21^ης Μαΐου 1520 [Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 314, 316, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. φύλλα 317 και εξής].

[←73]: Charrière, Négociations, i, 77-79, σημειώσεις.

[←74]: Charrière, Négociations, i, 81-82 και πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 65.

[←75]: Sanudo, Diarii, xxvi, 280, από επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1518, μαθαίνουμε ότι ο σουλτάνος έπαιρνε μέτρα εναντίον των κουρσάρων, που είχαν επιτεθεί στη Νάξο. Η Γερουσία δεν αγνοούσε ότι Ενετοί υπήκοοι εμπλέκονταν επίσης σε πειρατεία, αλλά «έχουμε επίσης ειδοποιηθεί ότι υπάρχουν στο Αρχιπέλαγος τριάντα περίπου φούστες των Τούρκων, που προξενούν ζημιές σε εκείνα τα νησιά…» (siamo etiam advisati esser nel Arcipelago da circa fuste 30 dei Turchi che dannizano quelle insule…) και οι Τούρκοι στη Βοσνία έκαναν εισβολές σε ενετικό έδαφος [Sen. Secreta, Reg. 47, φύλλο 107 και πρβλ. φύλλα 123 και εξής και Reg. 48, φύλλα 62 και εξής, 86, 184]. Η Γερουσία πίστευε ότι οι πασάδες στην Ισταμπούλ μερικές φορές παρέβλεπαν ή ακόμη και ενθάρρυναν πράξεις βίας εναντίον Ενετών υπηκόων.

[←76]

Sanudo, Diarii, xxvi, 295-96:

«…και αυτός ο επιστάτης είχε πληροφορία ότι οι εν λόγω πειρατές είναι υπό το όνομα τού πάπα και όλης τής ένωσης εναντίον των απίστων, από την οποία λένε ότι έχουν ελευθερία και εντολή να επεμβαίνουν και να εμποδίζουν όλα τα σκάφη που μεταφέρουν τρόφιμα σε απίστους»

(…et esso Provedador à inteso ditti corsari sono per nome dil Pontefice et de tutta la liga contra infideli, da li qual dicono haver libertà et ordene de intrometer et prender tutti li navilii che portano victuaria a’ infideli).

[←77]: Sanudo, Diarii, xxvii, 141: «…οι Ραγουσαίοι που πληρώνουν 2% [στον Άρχοντα Τούρκο] θέλουν να πληρώνουν 5%, όπως όλοι οι άλλοι τού εμπορίου τους…» (…i Ragusei che pagavano do per 100 vol pagino 5 come tutti li altri de loro mercadantie...), από αναφορά τού Ενετού βαΐλου Λεονάρντο (που αποκαλείται λάθος Λορέντσο σε αυτό το απόσπασμα στον Sanudo) Μπέμπο, γραμμένη στη Αδριανούπολη στις 21 Φεβρουαρίου 1519.

[←78]: Sanudo, Diarii, xxviι, 65, 79, 120, 184, 198 και ιδιαίτερα στήλες 141, 280. Αναφορές τού Ενετού βαΐλου Λεονάρντο Μπέμπο από Αδριανούπολη με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου και 3 Απριλίου 1519.

[←79]: Charrière, Négociations, i, 82.

[←80]

Η μακρά ανάλυση τού καρδινάλιου Καετάν για την πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη με αναφορά στην αυτοκρατορική εκλογή, σε επιστολή του προς τον Λέοντα Ι’ γραμμένη στη Φρανκφούρτη στις 29 Ιουνίου 1519, στα Delle Lettere di principi, Ι (Βενετία, 1581), φύλλα 67-72. Στις αρχές τού έτους 1519 ο Λέων είχε αποκτήσει τέτοια δυσπιστία για τον Φραγκίσκο Α’, που ήταν αδιανόητο ότι ο παπισμός θα βοηθούσε τη γαλλική αυτοκρατορική φιλοδοξία. Επιπλέον στις 17 Ιανουαρίου (1519) ο Λέων έκανε με τον Κάρολο Ε’ «καλή, σταθερή, διαρκή και απαραβίαστη ένωση, συνομοσπονδία και αμοιβαία κατανόηση, με απεριόριστη διάρκεια και για αμοιβαία άμυνα…» (bona, firma, perpetua et inviolabilis liga, confoederatio et intelligentia ad vitam utriusque duratura et ad mutuam defensionem), για το κείμενο και τη σημασία τής οποίας βλέπε Gino Capponi, «Documenti», Arch. stor. italiano, I (1842), 376-83. Σύμφωνα με τούς όρους αυτής τής (μυστικής) συμφωνίας, ούτε ο Λέων ούτε ο Κάρολος δεν θα έκαναν συμφωνία με άλλο βασιλιά ή ηγεμόνα «σε βάρος τού άλλου» [άρθρο 4, στο ίδιο, σελ. 380].

Ταυτόχρονα όμως, «η Αγιότητά του θέλει να μην καταλήξει σε καμία συνθήκη αυτή η αυτοκρατορία με τον Καθολικό [Κάρολο]» (a nessun patto Sua Santità vorria che questo Imperio pervenissi nel Catholico), λόγω τής δύναμης με την οποία προίκιζαν τον Κάρολο τα εδάφη των Αψβούργων [«Manoscritti Torrigiani», Arch. stor. italiano, 3η σειρά, XXV (1877), 370 και εξής, σε σχέση με το οποίο σημειώστε την αναφορά τού Ενετού πρεσβευτή προς τη Σινιορία με ημερομηνία 13 Μαρτίου 1519, στο Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice. II (Λονδίνο, 1867), αριθ. 1175, σελ. 503-4 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1179, 1212]: ο πάπας δεν μπορούσε να παραμείνει πιστός στη σκέψη του για την εκλογή τού Καρόλου, τού οποίου τα ναπολιτάνικα σύνορα έφταναν σε απόσταση σαράντα μιλίων από τη Ρώμη. Οι εκλέκτορες ήσαν φυσικά διχασμένοι, μερικοί υπέρ τού Καρόλου και άλλοι υπέρ τού Φραγκίσκου [Sanudo, Diarii, xxvi, 479-80, 484-85, 489, 501-5, 508 και τομ. xxvii, στήλες 25 και εξής, 67-68 και εξής, 102-3, 117, 124, 130, 145-46, 171-72, κλπ., 249, 282, 308-9, κλπ.]. Πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, xiii, ii-13, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 287-97 και J. Ursu, La Politique orientale de François Ier (1515-1547), Παρίσι, 1908, σελ. 14-18, 21. Καθώς ο Λουδοβίκος Β΄ τής Βοημίας (και Ουγγαρίας) ήταν ανήλικος, ο Φραγκίσκος προσπαθούσε να πάρει την εκλεκτορική ψήφο τής Βοημίας κερδίζοντας την εύνοια τού Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας, θείου και κηδεμόνα τού Λουδοβίκου.

Οι σχέσεις τού Φραγκίσκου με τούς Γερμανούς ηγεμόνες διερευνώνται με ατέλειωτες λεπτομέρειες στην εισαγωγή και στα έγγραφα που δημοσίευσε ο August Kluckhohn (επιμ.), Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V., I (Γκότα, 1893, ανατυπ. Γκόττινγκεν, 1962). Ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνταν υπέρ τής εκλογής τού Φραγκίσκου αντί για εκείνη τού Καρόλου ήταν

«ότι τα βασίλεια αυτού τού Καθολικού βασιλιά [Καρόλου] απέχουν πολύ από τη Γερμανία, έτσι ώστε να είναι όχι μόνο δύσκολη αλλά σχεδόν αδύνατο να προσφερθεί βοήθεια και ασφάλεια από αυτόν στη Γερμανία, αν προκύψει κάποια μεγάλη υπόθεση, όπως είναι πιθανό ότι θα προκύψει, από τις απειλές και προετοιμασίες που κάνει ο Τούρκος» [στο ίδιο, αριθ. 17, σελ. 173, έγγραφο από τα τέλη Ιανουαρίου 1519].

(que les royaumes d’icelluy roy catholicque sont loing de la Germanie, tellement que non scullement est difficille, mais quasi impossible de bailler aide et secours d’iceulx à la Germanie, si quelque gros affaire y survenoit, comme est vraysemblable que surviendra pour les préparatifz et menasses que fait le Turcq)

Ο Ρastor, Hist. Popes, vii, 255 και εξής και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 175 και εξής, δεν διστάζει να υπογραμμίσει την ασυνήθιστη παραπλανητικότητα τού Λέοντα, που προσπαθούσε να πείσουν καθένα από τούς δύο υποψηφιους για τον αυτοκρατορικό θρόνο ότι θα είχε παπική υποστήριξη (ενώ ταυτόχρονα ο Λέων προσπαθούσε να κερδίσει πλεονεκτήματα για τούς Μεδίκους τόσο από τον Φραγκίσκο όσο και από τον Κάρολο). Βλέπε επίσης τη λεπτομερή περιγραφή στο G. L. Moncallero, «La Politica di Leone X…», Rinascimento, VIII (1957), 79-109.

[←81]

Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V. [αριθ. 379-85, σελ. 845-63] και βλέπε την επιστολή τού Καετάν προς τον Λέοντα Ι’, γραμμένη στη Φρανκφούρτη επί τού Μάιν τη μέρα τής εκλογής τού Καρόλου (hoggi), στο Delle Lettere di principi, I (1581), φύλλα 72-73. Για την παρατήρηση τής εκλογής στη Ρώμη, σημειώστε Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1519, επιμ. Hoffmann, Nova scriptorum … collectio (1731), σελ. 427 και εξής. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxvii, 475-76, 483-85, 491-92, 540-41, 543, κλπ., 585 και εξής, 599 και Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 101. Για τη σημασία τής σταυροφορίας, για την οποία ο Λέων Ι’ είχε στείλει εκκλήσεις στους χριστιανούς ηγεμόνες, τη «Σταυροφορικη ιδέα και τον φόβο των Τούρκων» (Kreuzugsidee und Türkenfurcht), στον ανταγωνισμό Καρόλου Ε΄ και Φραγκίσκου Α’ για εκλογή στο αξίωμα τού βασιλιά των Ρωμαίων, βλέπε το εξαιρετικό άρθρο τού Ernst Laubach, «Wahlpropaganda im Wahlkampf um die deutsche Königswürde (1519», στο Archiv für Kulturgeschichte, LIII (1971), 207-48. Ο Jacob Fugger έπαιξε προεξάρχοντα ρόλο στη χρηματοδότηση τής εκλογής τού Καρόλου, για το οποίο πρβλ. Jacob Strieder, Jacob Fugger the Rich, Merchant and Banker of Augsburg, 1459-1525, μεταφρ. Mildred L. Hartsough (1931, ανατυπ. 1966), σελ. 146-57.

Oι διεθνείς σχέσεις τού Καρόλου και τα γερμανικά προβλήματα από την εκλογή του μέχρι την άνοιξη τού 1521 περιγράφονται αναλυτικά στην εισαγωγή και τα έγγραφα που δημοσίευσε ο Adolf Wrede (επιμ.), Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V., ii (Γκότα, 1896, ανατυπ. Γκόττινγκεν, 1962). Στη δίαιτα τής Βορμς, στις 19 ή 20 Απριλίου 1521, μια ουγγρική πρεσβεία που είχε κάνει έκκληση στον Κάρολο και στους Γερμανούς άρχοντες για βοήθεια εναντίον των Τούρκων πληροφορήθηκε:

«Ελπίζουμε όμως ότι η μεγαλειότητά του και οι κυβερνήσεις των κρατών του θα αναλάβουν σύντομα όλες τις ρυθμίσεις, ώστε εντός διαστήματος ενός έτους η μεγαλειότητά του να μπορέσει προσωπικά με … τούς χριστιανούς ηγεμόνες να αναλάβει εκστρατεία εναντίον των Τούρκων και να εξαλείψει τούς εχθρούς τής πίστης τού Χριστού…» [στο ίδιο, αριθ. 109, σελ. 759].

(Sperat tamen sua Maiestas et ipsi status imperii ita omnia brevi disposituros, ut intra spacium anni sua Maiestas poterit personaliter cum ... principibus christianis expeditionem contra Turcos suscipere et Christi fidei hostes abolere…)

Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη στις 12 Δεκεμβρίου 1519, στο οποίο ο καρδινάλιος Τζούλιο ντε Μέντιτσι, ο αντικαγκελλάριος, δεν συμμετείχε λόγω ασθένειας (in quo non interfui ob meam infirmitatem quam patiebar in renibus), διαβάστηκαν επιστολές από τον βάνο Δαλματίας και Κροατίας, σύμφωνα με τις οποίες

«αυτά τα βασίλεια ήσαν έτοιμα να προσχωρήσουν στον τύραννο των Τούρκων και να αποτίσουν φόρο τιμής σε αυτόν, που σημαίνει ότι έστειλαν πρέσβεις τους στον βασιλιά τής Ουγγαρίας, οι οποίοι κατέθεσαν ότι δεν θα ήσαν πια υπάκουοι στη μεγαλειότητά του, από τη στιγμή που είχαν κάνει συμφωνία με τον Τούρκο τύραννο…»,

(ipsa regna parata erant adherere Turcharum tyranno atque illi tributum dare, significando quod miserunt ad regem Ungarie oratores suos qui ei protestarentur quod nolebant amplius obedire sue Maiestati postquam f[o]edus cum eodem tyranno Turcharum fecerat…)

ύστερα από το οποίο ο Λέων Ι’ είπε ότι θα έγραφε στον βασιλιά τής Ουγγαρίας, είτε να παράσχει στη Δαλματία και στην Κροατία ειδική προστασία ή να επιτρέψει σε αυτά τα «βασίλεια» να έρθουν κάτω από την εξουσία άλλου χριστιανού βασιλιά ή κάτω από εκείνη τής Αγίας Έδρας, έτσι ώστε να ληφθούν μέτρα για την υπεράσπισή τους [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 296-297, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

[←82]: Πρβλ. για παράδειγμα τούς τίτλους τού Καρόλου Ε΄ στον Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 111, σελ. 157, έγγραφο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1519. Διατηρούσε ακόμη στους ισπανικούς του τίτλους την παλαιά καταλανική διεκδίκηση επί των λατινικών δουκάτων Αθηνών και Νεοπατρών. Πρβλ. Setton, Catalan Domination of Athens, σελ. 31, σημείωση 37. Η μεγάλη έκταση τής επικράτειας τού Καρόλου μάγευε τα γερμανικά μυαλά τής εποχής, που έτρεφαν ακόμη ασαφή, μεσαιωνικά όνειρα οικουμενικής αυτοκρατορικής κυριαρχίας. Πρβλ. τo Turckenpuechlein τού 1522, χωρίς αρίθμηση φύλλο 23, τετρασέλιδο F iii), όπου ο κατάλογος των «τίτλων τού αυτοκράτορα Καρόλου» (des Kaisers Carles Tittel) καταλαμβάνει σχεδόν ολόκληρη σελίδα. Για την ίδια την αυτοκρατορική εκλογή πρβλ. Ursu, La Politique orientale de François Ier, σελ. 14-18 και Karl Brandi, Kaiser Karl V., 2 τόμοι, 1941-42, i, 85-96, μεταφρ. C. V. Wedgwood. Λονδίνο, 1939, ανατυπ. 1965, σελ. 99-112. Σε γενικές γραμμές η παπική πολιτική ήταν απλώς προσπάθεια να εμποδιστεί η εκλογή τού Καρόλου, χωρίς να γίνεται ιδιαίτερη προσπάθεια να βοηθηθεί εκείνη τού Φραγκίσκου. O Brandi, I. 97 πιστεύει ότι ο Κάρολος ήταν δούκας «Αθήνας και Πάτρας» (Athen und Patras) (!), αλλά ένα υπόμνημα στο Sanudo, Diarii, xxvi, 268 καταγράφει σωστά τούς πολυάριθμους τίτλους τού Καρόλου, περιλαμβανομένου εκείνου τού «δούκα Αθηνών και Νεοπατρών» (duca di Athene et de Neopatria).

[←83]

Sanudo, Diarii, xxix, 306, 321, 323, 330, 341-42, 357-59, 361, 365, 368 κλπ.. Αντίθετα με την παρατήρηση που γίνεται συχνά, ο Σελήμ δεν ετοιμαζόταν να επιτεθεί στη Ρόδο κατά τη στιγμή τού θανάτου του [στο ίδιο, xxix, 265-66], αν και υπήρχε διαρκής φόβος ότι θα το έκανε [Biblioteca del Museo Correr di Venezia, MS. Cicogna 2848, φύλλα 330, 333, 335, από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ]. Παρά τις τουρκικές επιδρομές στη Ζάρα (Zάνταρ), στο Σεμπένικο (Σίμπενικ) και στο Καττάρο (Κότορ), που απέφεραν στους Τούρκους «μεγάλη ποσότητα παιδιών, ζώων και άλλη λεία» (grande quantità di putti, animali, et altra preda), o Σελήμ επέμενε στις ειρηνικές του προθέσεις [στο ίδιο, φύλλο 328 και πρβλ. γενικά φύλλα 334, 336 και εξής], αλλά η προετοιμασία μεγάλης αρμάδας στον ναύσταθμο τής Ισταμπούλ οδήγησε την Ενετική Γερουσία στις 29 Μαΐου 1520, «να κάνουμε κάθε κατάλληλη πρόβλεψη για τη μεγέθυνση τού στόλου μας, τόσο για να υπερασπιστούμε τα εδάφη και τούς παραθαλάσσιους τόπους μας, όσο και για να ανακουφίσουμε όλους αυτούς τούς υπηκόους μας στην Ανατολική Μεσόγειο» (ad fare ogni expediente provisione de ingrossar l’armata nostra, sì per conservatione de le terre et loci nostri maritimi come per conforto de tuti quelli subditi nostri di Levante) [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλα 121-125 και εξής].

Από τη Βενετία, την περιοχή τού Φριούλι, τη Δαλματία και από ολόκληρη την ενετική ενδοχώρα (terra ferma) θα στρατολογούνταν «μεγάλος αριθμός κωπηλατών». Θα επανδρώνονταν και θα εξοπλίζονταν γαλέρες, ενώ στον επιστάτη (provveditore) Ζακκαρία Λορεντάν, που ξεκινούσε για την Κύπρο, στελνόταν η προειδοποίηση ότι το υπό την ευθύνη του νησί θα αποτελούσε ενδεχομένως τον στόχο των Τούρκων (και έτσι πενήντα χρόνια πριν από τον «πόλεμο τής Κύπρου» η Σινιορία φοβόταν τουρκική επίθεση στο νησί). Ο Σεμπαστιάνo Τζουστινιάν στάλθηκε στην Κρήτη με παρόμοια προειδοποίηση [στο ίδιο, Reg. 48, φύλλα 125-27]. Αν και στις 20 Ιουνίου (1520) η τουρκική απειλή φαινόταν πια να αποτελεί άσκοπο συναγερμό, η Δημοκρατία συνέχιζε να εξοπλίζει γαλέρες [στο ίδιο, φύλλο 131 και πρβλ. φύλλο 133, με ημερομηνία 4 Ιουλίου κλπ.].

Για τον θάνατο τού σουλτάνου Σελήμ και την άνοδο τού δόγη στον θρόνο, η Ενετική Γερουσία έγραφε στον βαΐλο στην Ισταμπούλ στις 7 Νοεμβρίου 1520 [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλο 154]:

«Χτες μέσω Ραγούσας πήραμε τις επιστολές σας από την τελευταία μέρα τού Σεπτέμβριου μέχρι τις 4 τού περασμένου μήνα, με τις οποίες ενημερώνετε για τον θάνατο τού γαληνότατου κυρίου Σελήμ και επίσης για την ευτυχή διαδοχή τού γαληνότατου Σουλεϊμάν, τού γιου του, σε αυτή την αυτοκρατορία, με τόση ικανοποίηση τής ψυχής αυτών των κυρίων και τού λαού, όση γράφετε, πράγμα που αποτελεί λόγο ελάττωσης τού πόνου που έχουμε εισπράξει από τόν θάνατο τού πατέρα, έχοντας κυρίως ενημερωθεί από τις εν λόγω δικές σας επιστολές για τη δικαιοσύνη, καλοσύνη, σοφία και ανδρεία τού προαναφερθέντος γαληνότατου κυρίου Σουλεϊμάν…»,

(Heri per la via de Ragusi ricevessemo le vostre de ultimo Septembrio fino 4 del preterito per lequal ne significate la morte del serenissimo q. Signor Selin et poi la felice succession del serenissimo Suliman suo fiolo a quel imperio cum tanta satisfaction de animo de quelli signori et populi quanta ne scrivete, il che è stato causa de minuir il dolor che haveano riceputo de la morte del padre, havendo maxime inteso per dicte vostre la iustitia, bontà, sapientia, et valorosità del predicto serenissimo Signor Suliman…),

όπου όλές αυτές τις ποιότητες ο Σουλεϊμάν αποδεικνυόταν ότι είχε σε καλό βαθμό. Στις 7 και 20 Νοεμβρίου η Γερουσία έστειλε στον Σουλεϊμάν διαβεβαίωση τής φιλίας της και επιδίωκε τη συνέχιση τής ειρήνης με την Οθωμανική αυτοκρατορία [στο ίδιο, Reg. 48, φύλλα 154 και εξής].

[←84]: Sanudo, XXIX, 342-43: «…Ο Μακαριώτατος ευχαρίστησε τον Κύριο τον Θεό μας …, λέγοντας ότι είναι καλά νέα, αφού [ο Τούρκος] ήταν κακόβουλος άνθρωπος, ενώ θα παραμείνουμε τώρα σε ειρήνη και η χριστιανοσύνη θα μπορεί να στέκεται ασφαλής» (…Soa Beatitudine ringratiò il nostro Signor Dio…, dicendo è una bona nova, era homo malvaso, staremo hora in pace et la cristianità potrà star sicura).

[←85]: Sanudo, Diarii, xxix, 353, 357, 361, 390, 391. Τον Ιανουάριο τού 1522 ο Χουάν Μανουέλ, πρεσβευτής τού Καρόλου Ε΄ στη Ρώμη, πίστευε ότι δεν ήταν τότε πιθανό να επιτεθούν οι Τούρκοι σε οποιοδήποτε χριστιανικό κράτος [G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of State Papers …, Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 381, σελ. 399], αλλά αναπόφευκτα έφτασαν σύντομα τα νέα ότι οι Τούρκοι προετοιμάζονταν για πόλεμο [στο ίδιο, αριθ. 395-96, 417].

[←86]: Sanudo, Diarii, xxviii, 465-70, 557, 565, 638, 639-40, 642, 644-50, 658-61 και xxix, στήλες 48-50, 78 και εξής, 233 και εξής. Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο i, επιμ. M. Petitot, Collection complète des Mémoires, XVII (Παρίσι, 1821), 283-85 και (καλύτερη έκδοση) επιμ. V. L. Bourrilly και F. Vindry, 4 τόμοι, Παρίσι, 1908-19, i, 99-102. Σε επιστολές τής 10^ης Ιουλίου 1520 προς τον καρδινάλιο Γούλζεϋ και τον Φραγκίσκο Α’, η Ενετική Γερουσία εξέφραζε τη χαρά της με την προοπτική τής ειρήνης, την οποία φαινόταν να προβλέπουν για την Ευρώπη οι διασκέψεις των βασιλέων [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλα 135-136]. Για τη συνάντηση Ερρίκου Η’ και Φραγκίσκου Α’ βλέπε Joycelyne G. Russell, The Field of Cloth of Gold, Men and Manners in 1520, Νέα Υόρκη, 1969.

[←87]: Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxviii, 470-77. O Ερρίκος και ο Κάρολος είχαν ήδη διαβουλευθεί στο Ντόβερ και το Καντέρμπουρυ στα τέλη Μαΐου 1520 [στο ίδιο, xxviii, 594, 596-98, 617, 630, 631-32, 636-37, 638-39 και τομ. xxix, στήλη 5], ενώ τον Αύγουστο τού 1521 το σύμφωνο τής Μπρυζ τούς έδενε μαζί σε συμμαχία.

[←88]: Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxviii, 581, 608, 621, τομ. xxix, στήλη 402 και τομ. XXX, στήλες 60, 130, 192, 210 και εξής. L. Lalanne (επιμ.), Journal d’ un bourgeois de Paris (1854, ανατυπ. 1965), σελ. 94-96. Guicciardini, Storia d’ Italia, xiii, 15, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 303-7. Στις 6 Ιουνίου 1521 ο Χουάν Μανουέλ, ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Ρώμη, έγραψε στον κύριό του Κάρολο Ε΄ ότι είχε συζητήσει για τον Λούθηρο με τον πάπα και είχε εκφράσει τη γνώμη ότι ο Κάρολος «έπρεπε να προχωρήσει στην υπόθεση τού Λούθηρου, σε συμφωνία με τις επιθυμίες τού πάπα» [G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of… State Papers…, Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 341, σελ. 354].

[←89]: Πρβλ. Domenico Gnoli, «Le Cacce di Leon X», Nuova Antologia di scienze, lettere ed arti, 3η σειρά, XLIII (Ρώμη, 1893), 617-48. Ο Λέων βρισκόταν μάλιστα σε κυνήγι, όταν ο Ενετός πρεσβευτής τού πήγε τα νέα τού θανάτου τού σουλτάνου [Sanudo, Diarii, xxix, 342-43].

[←90]: Sanudo, Diarii, xxviii, 608, 617, 621, 636, 652 και πρβλ. τομ. xxix, στήλη 362: «Τα γαλιόνια τού πάπα που ήσαν στη Ρόδο πέρασαν από εκεί [τον Σεπτέμβριο τού 1520]» (Li galioni dil Papa stati a Rodi passò di lì…).

[←91]: Sanudo, Diarii, xxix, 9-10, 13-14, 15. Ο Σελήμ είχε δώσει εντολές πολύ πριν πεθάνει, να βγάλουν την τουρκική αρμάδα στα καρνάγια.

[←92]: Sanudo, Diarii, xxix, 124, αλλά ήταν δύσκολο να παραμένουν σε καλές σχέσεις με τούς Τούρκους [πρβλ. στο ίδιο, xxix, 359]. Το έγγραφο τής αποστολής τού Τομμάζο Κονταρίνι ως Ενετού βαΐλου στην Ισταμπούλ έχει ημερομηνία 10 Μαρτίου 1519 [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλα 2 και εξής].

[←93]: Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxi., 21, 172. Στις 3 Απριλίου 1521 οι Ενετοί κατάργησαν τη δέσμευσή τους να στέκονται στο πλευρό των Γάλλων εναντίον τού Καρόλου Ε΄ [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλα 179 και εξής], αλλά έκαναν ειρήνη με τον Κάρολο στις 17 Mαΐου και ενδιαφέρονταν να την διατηρήσουν [στο ίδιο, φύλλα 182 και εξής, 188-191]. Υπήρχε ουσιαστικά κατάσταση πολέμου μεταξύ Λέοντος Ι’ και Φραγκίσκου Α’ από τα τέλη Ιουνίου [στο ίδιο, φύλλα 194 και εξής, επιστολή τής Ενετικής Γερουσίας προς τον πρεσβευτή τής στη Ρώμη με ημερομηνία 3 Ιουλίου 1521], που τερμάτιζε την τριπλή συμμαχία Γαλλίας, παπισμού και Βενετίας [βλέπε την επόμενη σημείωση]. Για τις διασκέψεις «ειρήνης» από τον Ιούλιο μέχρι τον Νοέμβριο τού 1521 (υπό την αμφίσημη και εγωιστική διαχείριση τού Γούλζεϋ), που οδήγησαν στην αγγλο-αυτοκρατορική συμμαχία με σκοπό την ήττα τής Γαλλίας και, δήθεν, για μια ύστατη «σταυροφορία», βλέπε Joycelyne G. Russell, «The Search for Universal Peace: the Conferences at Calais and Bruges in 1521», Bulletin of the Institute of Historical Research, XLIII (1970), 162-93.

[←94]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1202, φύλλα 209-209, «γράφηκε στη Ρώμη κλπ., το έτος 1521, μια μέρα πριν από τις νόνες Σεπτεμβρίου, κατά το ένατο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome, etc., anno etc. millesimo quingentesimo vigesimo primo, pridie non. Septembris, pontificatus nostri anno nono). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 134, βούλλα με ημερομηνία 27 Ιουλίου 1521. Για χωρίς ημερομηνίες κείμενα των Capitula inter Leonem X et regem Christianissimum tractanda pro salute Reipublice Christiane, βλέπε AA. Arm. I-XVIII, αριθ. 2663. Αυτή η παπική-γαλλική συνεννόηση, που τώρα χανόταν, είχε αρχίσει με τη σημαντική σκέψη ότι

«o Άγιος Κύριός μας [πάπας Λέων Ι’] επιθυμεί πρώτα και πάνω απ’ όλα γενική ειρήνη μεταξύ των λαών των χριστιανών ηγεμόνων, ώστε έχοντας συμφιλιωθεί, να μπορεί να γίνει εναντίον των άμεσων εχθρών τής πίστης ιερή εκστρατεία, τόσο απαραίτητη τώρα, την οποία δεν θα κάνουμε βαδίζοντας στην αυτοκρατορία και το έδαφός τους, αλλά η άμυνα μας είναι σκόπιμη…»

(sanctissimus dominus noster desiderat imprimis et super omnia pacem universalem inter populos principesque Christianos ut illis conciliatis adversus imminantes fidei hostes sancta expeditio fieri possit tam necessario tempore quo non iam de illorum finibus atque imperiis aggrediendis sed de nostris defendendis est deliberandum...).

Οι Ενετοί είχαν περιληφθεί στη συνεννόηση [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλα 177 και εξής, έγγραφα με ημερομηνία 3 Απριλίου 1521].

Για τούς όρους τής τελικής συμφωνίας μεταξύ Λέοντος Ι’ και Καρόλου Ε΄, βλέπε τα βατικανά Lettere di principi, τομ. XI, φύλλα 192-197: Capitula nove confederationis inter sanctissimum dominum nostrum Leonem papam decimum et serenissimum Cesarem Carolum Romanorum regem electum, κείμενο που αποδίδεται στο 1549, αφού βρισκόταν στα χέρια τού Σαντολέτο. Άλλο κείμενο υπάρχει στο A. Arm. 1-XVIII, 1443, φύλλα 172 και εξής. Επιστολές που διασώζονται στα Ημερολόγια (Diarii) τού Sanudo ιχνηλατούν βήμα προς βήμα τη διαμόρφωση τής συμμαχίας μεταξύ Λέοντος και Καρόλου. Αν ο παπισμός έπρεπε να βασίζεται στον Κάρολο (την άνοιξη τού 1521) για να προχωρήσει εναντίον των Τούρκων και των Λουθηρανών, ο Λέων Ι’ δεν έβλεπε τον λόγο για τον οποίο η οικογένεια των Μεδίκων δεν έπρεπε την ίδια ώρα να επιδιώξει αυτοκρατορική προστασία και υποστήριξη [πρβλ. Brandi, Kaiser Karl V., I, 131, μεταφρ. Wedgwood (1939, ανατυπ. 1965), 152-53].

Για τον πόλεμο μεταξύ Καρόλου και Φραγκίσκου πρβλ. την επιστολή τού τελευταίου στις 19 Ιουνίου 1521 προς τον Γάλλο πρεσβευτή στη Ρώμη, στο Charles Weiss (επιμ.), Papiers d’ état du cardinal de Granvelle, i, 116-24 και ιδιαίτερα τις επιστολές τού Χουάν Μανουέλ, αυτοκρατορικού πρεσβευτή στη Ρώμη, προς τον Κάρολο, στο G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of State Papers…, Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 337 και εξής, σελ. 350 και εξής. Ο Γάλλος αρχιοικονόμος τής Λυών συνέλαβε τούς Φλωρεντινούς εμπόρους στην πόλη και κατέσχεσε τα εμπορεύματά τους, όπως διαμαρτύρονταν ο πρόξενος και οι εκπρόσωποί τους στον Γάλλο θησαυροφύλακα Ρομπερτέ στις 15 Ιουλίου 1521, «…εξαιτίας εκείνου που έχει δηλώσει ο πάπας εναντίον τού εν λόγω κυρίου [Φραγκίσκου Α’], το οποίο μάς δυσαρεστεί ιδιαίτερα και ήταν ενάντια στην επιθυμία μας…» (…à cause de ce que le pape sest declairé contre le dit seigneur, la quelle chose nous desplaist fort et a esté contre notre vouloir…). Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, I (Φλωρεντία. 1836), αριθ. xlviii, σελ. 101 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xlix.

Για τα προβλήματα, τις προσωπικότητες και τη ροή των γεγονότων κατά τη διάρκεια τού έτους 1521 σημειώστε Angelo Mercati, «Frammenti di una corrispondenza di Giovanni Rucellai, nunzio in Francia», Archivio della R. Società Romana di storia patria, LXX1 (3η σειρά, ii, 1948), 1-40.

Η εμπλοκή τού Λέοντος Ι’ στον πόλεμο με τον Φραγκίσκο μόνο αύξηση μποορούσε να προκαλέσει τής τουρκικής απειλής για την Ουγγαρία, σε σχέση με το οποίο σημειώστε Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλο 129:

«Ο σεβασμιώτατος Κορνήλιος διάβασε επιστολή τού βασιλιά τής Πολωνίας, που ζητούσε βοήθεια για την υπεράσπιση τού βασιλείου τής Ουγγαρίας, που βρισκόταν σε κίνδυνο. Όμως ο Αγιότατος [Κύριός μας] είπε ότι αργότερα είχε στείλει επιστολή ότι ο Τούρκος εισέβαλε στο Βελιγράδι και πολλοί σκοτώθηκαν, και λόγω των ισχυρών φρουρών οι οποίες προέρχονταν από την Αυστρία και τη Βοημία, και ο βασιλιάς Λουδοβίκος πήγε με μεγάλη δύναμη για να ελευθερώσει το Βελιγράδι από την πολιορκία, τόσο που ο Μεγάλος Τούρκος αναγκάστηκε να υποχωρήσει 20 μίλια, και η Αγιότητά του σκεφτόταν κάποιον τρόπο, με τον οποίο θα μπορούσε να βοηθήσει με χρήματα αυτόν τον βασιλιά» [στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής Παρασκευής 24 Αυγούστου 1521].

(Reverendissimus Cornelius legit litteras Regis Polonie rogantis suppetias pro defensione Regni Ungarie in periculo existentis. Tamen Sanctissimus dixit se postea habuisse litteras quod Turce missi expugnatum Belgradum multi fuerunt interfecti, et propter valida presidia que venerant ex Austria et Bohemia, et Rex Ludovicus cum magno robore ibat ad liberandum Belgradum ab obsidione, adeo quod Magnus Turca fuit coactus retrocedere per 20 miliaria, et Sanctissimus cogitabat de aliquo modo pecuniario quo possit ipsum Regem adiuvare)

Για την τουρκική εκστρατεία εναντίον τής Ουγγαρίας πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 1, 3, 6- 7, 21, 29 και εξής. Η ενετική κυβέρνηση προσπαθούσε να αποτρέψει τις μεγάλες δυνάμεις από την έναρξη νέου πόλεμου στην Ιταλία και να τούς πείσει να χρησιμοποιήσουν τον εξοπλισμό τους για λογαριασμό τού βασιλιά Λουδοβίκου Β΄ τής Ουγγαρίας,

«που βρίσκεται μαζί με το βασίλειό του σε τόσο προφανή κίνδυνο, και όχι μόνο αυτό το βασίλειο, αλλά και η Γερμανία, η Ιταλία και ολόκληρη γενικά η Χριστιανική Κοινοπολιτεία, από την τεράστια και τρομερή δύναμη τού Άρχοντα Τούρκου, που ήδη σημείωσε πρόοδο σε αυτό το βασίλειο…» [στο ίδιο, Reg. 49, φύλλο 8 και πρβλ. φύλλο 28].

(quale si attrova insieme cum el suo regno in cussì evidentissimo periculo et non solum epso regno, ma la Germania, Italia, et tuta la universal repubblica Christiana per la tremebunda et formidolosa potentia del Signor Turco che zà ha fatto progresso in epso regno…)

[←95]

Ο Ζαν ντ’ Αλμπρέ, ο βασιλιάς τής Ναβάρρας, είχε πεθάνει στις 21 Ιουνίου 1516, αφήνοντας τις διεκδικήσεις του για τον θρόνο στον γιό του Ανρί, ο οποίος τώρα παλινορθωνόταν. Πρβλ. Lalanne, Journal d’ un bourgeois de Paris, σελ. 41, 89-90, Sanudo, Diarii, xxx, 175, 190, 193, 195, 319, 359, 374, 466 και τομ. xxxi, στήλες 12, 16, 75, 88, 109-10, κλπ., 300 για τούς ντε λα Μαρκ και ντ’ Αλμπρέ, Guicciardini, Storia d’ Italia, xiv, i, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 317-18, Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο I, επιμ. M. Petitot, Collection complète des mémoires, XVII (Παρίσι, 1821), 277, 287-300 και επιμ. V. L. Bourrilly και F. Vindry, I (1908), 88-89, 104-22. O Λέων Ι’ προσπαθούσε ακόμη να κάνει τούς Κάρολο Ε΄ και Φραγκίσκο Α’ «να στρέψουν τα όπλα τους εναντίον τού Τούρκου» [Sanudo, xxxi, 89, 105-6 και πρβλ. στήλη 192 και τομ. xxxii, στήλη 116], που θεωρείτο και πάλι ως απειλή για την Ουγγαρία. Σύμφωνα με τον Michael Sander, τον γραμματέα τού καρδινάλιου Σκίνερ, ο Κάρολος ήταν έτοιμος να πάει προσωπικά σε σταυροφορία, εκτός αν ο Φραγκίσκος, «ύπουλος γείτονας» (perfidus vicinus), τον εξανάγκαζε σε πόλεμο στην Ευρώπη [επιστολή γραμμένη στη Γάνδη την 1^η Αυγούστου 1521, στο Büchi, Korrespondenzen … d. Kard. Matth. Schiner, ii (1925), 441 και πρβλ. την επιστολή τού ίδιου τού Καρόλου προς τον Schiner από τη Γάνδη στις 2 Αυγούστου, στο ίδιο, σελ. 445-46].

Ο Χουάν Μανουέλ, ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Ρώμη, έγραφε στον Κάρολο στις 15 Αυγούστου ότι ενώ οι χριστιανοί ηγεμόνες έπρεπε να συνδυάσουν τις δυνάμεις τους εναντίον των Τούρκων, δεν ήταν πιθανό ότι θα το έκαναν και έτσι η μοναδική ελπίδα τής χριστιανοσύνης ήταν να κατακτούσε σύντομα ο Κάρολος τον εχθρό του Φραγκίσκο και στη συνέχεια να αναλάβει πόλεμο εναντίον των Τούρκων [G. A. Bergenroth (επιμ.), Calendar of State Papers…, Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 352, σελ. 364].

[←96]: Μεταξύ άλλων πηγών πρβλ. Jean de Vandenesse, Journal des voyages de Charles Quint, στο L. P. Gachard (επιμ.), Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, ii (Βρυξέλλες, 1874), 64, 122-23.

[←97]: Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xx, αριθ. 165, σελ. 170. O Αντόνιο Σουριάν, ο Ενετός πρεσβευτής στην Αγγλία, είχε ενημερώσει τη Γερουσία στα μέσα καλοκαιριού τού 1521 ότι «αυτή η μεγαλειότητα τής Αγγλίας είναι εναντίον τής Γαλλίας ως πρώτου παραβάτη των άρθρων» (questa Maestà di Anglia fusse contra Franza come primo invasor di capitoli) [Sanudo, Diarii, xxxi, 300]. Όμως ο Φραγκίσκος ισχυριζόταν ότι ο Κάρολος είχε πρώτος παραβιάσει τη συνθήκη [στο ίδιο, xxxi, 450-51]. Καθώς οι δυτικές δυνάμεις έδειχναν να ξεχνούν τούς Τούρκους, οι Ενετοί ανανέωναν την «καλή ειρήνη και φιλία» τους με τον σουλτάνο στις 17 Δεκεμβρίου 1521 [Αrch. di Stato di Venezia. Documenti turchi, τουρκικό κείμενο σε αραβική γραφή, γραμμένο στην Ισταμπούλ στις 17 τού μήνα Muharram τού έτους Εγείρας 928].

[←98]: Lalanne, Journal d’ un bourgeois de Paris, σελ. 89-90, 91. Sanudo, Diarii, xxxi, 106, 107-8, 146, 194.

[←99]

Πρβλ. Paride Grassi, Diarium, ad ann. 1521, επιμ. Hoffmann, Νova scriptorum … collectio (1731), σελ. 475-76. Τα νέα για την πτώση τού Μιλάνου στον Κολόννα πρωτοέφτασαν στη Βενετία το πρωί τής Πέμπτης 21 Νοεμβρίου με επιστολή από τον Αντρέα Φόσκολο, ποντεστά και στρατιωτικό διοικητή τής Κρέμα: «Ειδοποιήθηκαν ότι εκείνη τη μέρα, στις 19 τού μηνός, την 23η ώρα, οι εχθροί μπήκαν στο Μιλάνο και κατατρόπωσαν τούς Γάλλους και τούς δικούς μας…» (Li avisava come quel zorno, a dì 19. hore 23, i nimici erano intrati in Milano e roto francesi et nostri…) [Sanudo, Diarii, xxxii, 153-54 και βλέπε γενικά στήλες 155, 158 και εξής, 183 και εξής κλπ.].

Πρβλ. Guicciardini, Storia d’ Italia, xiv, 9. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 371-74 και Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο II, επιμ. M. Petitot, Collection complète des Mémoires, XVII (Παρίσι, 1821), 345-55 και επιμ. Bourrilly και Vindry, i, 186-99, που περιγράφει την απώλεια τού Μιλάνου λεπτομερώς. Τις δυσκολίες τού Λωτρέκ μπορεί να ακολουθήσει κανείς στο Sen. Secreta, Reg. 49 (1521-1522), ενώ για την απώλεια τού Μιλάνου στις 19 Νοεμβρίου 1521, σημειώστε,Στο ίδιο, φύλλα 43-45, 46-48. Από τις αρχές τής δεκαετίας τού 1520 τα απομνημονεύματα τού Γάλλου στρατιώτη Μπλαιζ ντε Μονλύκ, που θαύμαζε τον Λωτρέκ περισσότερο από όλους τούς διοικητές τής εποχής του, υπήρξαν πολύτιμα για λεπτομέρειες στρατιωτικών γεγονότων και για τις προσωπικότητες των εμπλεκομένων. Πρβλ. Ian Roy (επιμ.), Blaise de Monluc: The Habsburg-Valois and the French Wars of Religion (καλύπτοντας την περίοδο 1521-1570), Χάμντεν, Κοννέκτικατ, 1972.

Με τη βούλλα Pacifici regis τής 27^ης Ιουλίου 1521 ο Λέων Ι’ είχε επιβάλει εκκλησιαστικές ποινές στον Τομά ντε Φουά, άρχοντα τού Λεσκύν, τον αδελφό τού Λωτρέκ, τού Γάλλου διοικητή στη Λομβαρδία [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 1202, φύλλα 134-137 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση], «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος κλπ. 1521, έξι μέρες πριν από τις καλένδες Αυγούστου, κατά το ένατο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Rome apud Sanctum Petrum, anno etc. millesimo quingentesimo vigesimo primo, sexto Kal. Augusti, pont. nostri anno nono), βρίσκοντας την ευκαιρία να παιδέψει τούς Γάλλους, για την εκ μέρους τους παραβίαση τής πενταετούς ειρήνης και για τις επιθέσεις τους εναντίον τής Αγίας Έδρας, που είχαν εμποδίσει τον

«ιερό και αναντικατάστατο πόλεμο εναντίον των ύπουλων Τούρκων, εχθρών τού χριστιανικού ονόματος, που απειλούν τον λαιμό μας και στη συνέχεια, με νέες νίκες των δυνάμεών τους, προωθούν τα σύνορά τους…» [στο ίδιο, φύλλο 134].

(sanctum ac pernecessarium bellum contra perfidos Christi nominis hostes Turchas, cervicibus nostris insultantes et subinde novis victoriis virium suarum terminos proferentes…)

Το κείμενο τής βούλλας Pacifici regis υπάρχει στο Sanudo, Diarii, xxxi, 498-503, ο οποίος παρέχει επίσης το κείμενο τού αυτοκρατορικού διατάγματος τού Καρόλου Ε΄ εναντίον τού βασιλιά τής Γαλλίας, γραμμένου στην Αμβέρσα (Αntwerp) στις 12 Ιουλίου 1521 [στο ίδιο, στήλες 504-6]. Για αναφορές σε περαιτέρω βούλλες τής 27^ης Ιουλίου 1521 εναντίον των Γάλλων, συμβουλευτείτε στο Arch. Segr. Vaticano το Schedario Garampi, τομ. 102 (= Indice 545), Cronologico, τομ. 8, για τα χρόνια 1505-1541, φύλλα 44-44. Οι Γάλλοι είχαν επίσης παραβιάσει τη σύμβαση μεταξύ Αγίας Έδρας και βασιλιά τής Γαλλίας για την πώληση αλατιού στο δουκάτο τού Μιλάνου. Για το κείμενο τής εν λόγω σύμβασης βλέπε Arch. Segr. Vaticano, AA. Arm. LXVIII, αριθ. 1669, άρθρο 4. Η βούλλα Pacifici regis αντιγράφηκε για δεύτερη φορά, πιθανώς από λάθος,Στο ίδιο, Reg. Vat. 1202, φύλλα 158-161, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←100]: Guicciardini, Storia d’ Italia, xiv, 1.9. εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963. III, 321, 373 και για λεπτομέρειες βλέπε Bertrand de Chanterac, «Odet de Foix», Revue des questions historiques, LVΙΙ (3^η σειρά, xiv, Απρίλιος 1929), 287-313.

[←101]

Οι Paolo Giovio και Guicciardini πιστεύουν ότι ο Λέων Ι’ πέθανε από δηλητηρίαση και πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscell., Reg. 31, φύλλα 132:

«…ο Κύριός μας, ο Κύριος Λέων, με θεία πρόνοια πάπας Λέων Ι’, πέθανε από διπλό τριταίο πυρετό, όχι χωρίς υποψία δηλητήριου, που ήπιε από τούς δικούς του αγαπημένους θαλαμηπόλους, τούς οποίους είχε εξυψώσει η Αγιότητά του…».

(…Dominus noster D. Leo divina providentia Papa X mortuus est febre tertiana duplici, non sine suspicione veneni propinati a suis cubiculariis charissimis quos Sua Sanctitas extulerat...)

Βασικά το ίδιο κείμενο εμφανίζεται στα αρχεία τού εκκλησιαστικού συμβουλίου όπως παρέχονται στα Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 382, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Bλέπε γενικά Sanudo, Diarii, xxxii, 203-4 και εξής για αναφορές που έφταναν στη Βενετία. Στις 6 Δεκεμβρίου (1521) ο επίτροπος Αλβίζε Πιζάνι, πάτέρας τού καρδινάλιου Φραντσέσκο Πιζάνι, εμφανίστηκε στο Κολλέγιο, «μιλώντας με χαρά για αυτά τα καλά νέα τού θανάτου τού πάπα» (dicendo e alegrandosi di questa bona nova di la morte dil Papa) [στο ίδιο, στήλη 208].

[←102]

Paride Grassi, Diarium, ad ann 1521, επιμ. Ηoffmann, Nova scriptorum … collectio (1731), σελ. 477-87. Τη στιγμή τού θανάτου τού Λέοντος Ι’ παπικός τελετάρχης ήταν ο Μπιάτζιο Μαρτινέλλι ντα Τσεζένα, για τον οποίο βλέπε Carlo Grigioni, «Biagio da Cesena», Studi Romagnoli, v (1954), 349-88.

Έχοντας υπηρετήσει ως Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη για σαράντα μήνες, ο Μάρκο Μίνιο είχε ενημερώσει τη Γερουσία την άνοιξη τού 1520 ότι ο παπισμός είχε περιορισμένο άμεσο εισόδημα 220.000 περίπου δουκάτων, αν και ο πάπας μπορούσε να πουλά καπέλλα καρδιναλίων για 40.000 δουκάτα (E si dice se vol far cardenali solum 10, trazerà ducati 400 milia…). O Mίνιο θέτει το πρόστιμο στον καρδινάλιο Ριάριο για την εμπλοκή του στη συνωμοσία Πετρούτσι σε 300.000 δουκάτα, που είναι διπλάσιο από το πραγματικό ποσό. Σε κάθε περίπτωση ο Μίνιο λέει ότι ο Λέων δεν μπορούσε να κρατήσει χρήματα, ήταν γενναιόδωρος και άφησε τούς Φλωρεντινούς φίλους και συγγενείς του να ξοδέψουν μέχρι την τελευταία του δεκάρα (poi li Fiorentini, si fano e sono soi parenti, non lo lassa mai aver un soldo) [Sanudo, Diarii, xxviii, 576]. Τον Μάρτιο τού 1517 ο Marino Giorgi υπολόγιζε το παπικό εισόδημα σε 420.000 δουκάτα τον χρόνο [στο ίδιο, xxiv, 91], αλλά για την ανακρίβεια τής έκθεσης Giorgi βλέπε Peter Partner, «The ‘Budget’ of the Roman Church in the Renaissance Period», στο Ε. F. Jacob (επιμ.), Italian Renaissance Studies, Λονδίνο, 1960, σελ. 265, 272-73. Ο πραγματικός αριθμός δεν μπορεί πια να ανακτηθεί και ο ίδιος ο πάπας αναμφίβολα δεν ήξερε πολύ ακριβώς ποιο ήταν το εισόδημά του. Για τα οικονομικά τού Λέοντος Ι’ πρβλ. Pastor, Hist. Popes, viii, 95 και εξής και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 366 και εξής. Για τις τελευταίες ώρες τού Λέοντος Ι’ και για τον θάνατό του βλέπε Sanudo, XXXII, 203-6 και εξής, 230 και εξής και Pastor, viii, 63-70 και Gesch. d. Päpste, iv-1 (ανατυπ. 1956), 345-49.

Υπήρχε χαρά στη Βενετία, όπου λεγόταν για τον Λέοντα ότι «πέθανε ένας γενικός διοικητής τού Τούρκου και ένας που υπονόμευε τη χριστιανοσύνη» (è morto un capitanio zeneral dil Turcho e uno che minava la christianità…) [Sanudo, xxxii, 207]. O Αλβίζε Γκραντενίγκο, που ήταν Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα την εποχή τού θανάτου τού Λέοντος, συμφωνεί με τον Paride Grassi ότι ο πάπας πέθανε χωρίς χρήματα και ότι δυσκολεύτηκαν να τον θάψουν λόγω έλλειψης χρημάτων (nè si ha potuto quasi farli le exequie!). Ο Gradenigo λέει ότι ως πάπας ο Λέων ξόδεψε 4.500.000 δουκάτα και άφησε χρέη ύψους 400.000 δουκάτων [στο ίδιο, XXXΙΙ, 230, 262]. Για την κηδεία τού Λέοντος βλέπε πάλι Sanudo, XXXII, 260 και εξής. H παπική θητεία τού Λέοντος είχε δώσει στους συγγραφείς πασκουϊνάδων (pasquinades) άπειρες ευκαιρίες να επιδείξουν το ταλέντο τους [XXXII, 289 και πρβλ. στήλες 302 και 356]. Erasmo Percopo, «Di Antoniello Romano e di alcune pasquinate contro Leon X», Giornale storico della letteratura italiana, xxvii (1896), 45-91. G. A. Cesareo, Pasquino e pasquinate nella Roma di Leone X, Ρώμη, 1938 (στα Miscellanea della R Deputazione Romana di storia Patria) και Mario dell Arco, Pasquino e le pasquinate, Μιλάνο, 1957, σελ. 31-51.

Η επίσημη ενετική αντίδραση για τον θάνατο τού Λέοντα ήταν φυσικά αρκετά συγκρατημένη [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 54-55, επιστολή τής Γερουσίας προς το Ιερό Κολλέγιο με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1521]:

«Ακούγοντας την είδηση τού θανάτου τής Αγιότητάς του, τού αείμνηστου ποντίφηκα, πράγματι, όπως θα έπρεπε, νιώσαμε πολύ μεγάλο πόνο, για τον οποίο όμως δεν μπορούμε να πούμε τίποτε περισσότερο, που δεν θα συμφωνεί με αυτό το θέλημα τού Θεού. Αλλά νομίζουμε ότι είναι καθήκον τού αξιώματός μας, ιδιαίτερα σε αυτά τα ζητήματα και σε εποχές φοβερών αναταραχών, να δώσουμε κάποιες επιστολές στις σεβασμιώτατες εξοχότητές σας…»

(Audito nuper nuntio de obitu pontificie Sanctitatis, saneque pro eo ac debuimus, gravi dolore affecti sumus, in quo tamen amplius dicendum non est quam divine voluntati acquiescendum. Pertinere autem ad officium nostrum arbitrati sumus in hisce presertim rerum ac temporum maximis perturbationibus aliquid ad reverendissimas dominationes vestras litterarum dare…),

ενώ (όπως έγραφε η Γερουσία στον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη) έπρεπε να επιδειχτεί η μεγαλύτερη προσοχή στην επιλογή τού διαδόχου τού Λέοντα. Ήταν εύκολο να δίνονται τέτοιες συμβουλές, αλλά το Ιερό Κολλέγιο έπρεπε να δυσκολευτεί πολύ για να μάθει ποιος θα αποδεικνυόταν τόσο ευφυής πάπας, ώστε να ηρεμήσει τα ταραγμένα νερά, πάνω στα οποία η Αγία Έδρα και η Ιταλία προσπαθούσαν τότε να ταξιδέψουν.