Σημειώσεις Κεφαλαίου 6
- [←1]
-
Sanudo, Diarii, xxix, 303-6, 313, 334, 339, 341-42, όπου το απόσπασμα τού κειμένου υπάρχει στη στήλη 306. Επιστολές με ημερομηνία 18-20 Σεπτεμβρίου (1520), που στάλθηκαν από τον βαΐλο Κονταρίνι στην Ισταμπούλ και παραλήφθηκαν στη Βενετία στις 26 Οκτωβρίου, δεν περιλάμβαναν ακόμη νέα τού θανάτου τού Σελήμ [στο ίδιο, στήλες 320-21], αν και ο Κονταρίνι ήξερε στις 17 Σεπτεμβρίου ότι ο Σελήμ ήταν τόσο άρρωστος, που δεν υπήρχαν ελπίδες να ζήσει [στήλη 323]. Λεγόταν ότι πέθανε στις 22 Σεπτεμβρίου [στήλες 342, 357, 368].
- [←2]
-
Sanudo, Diarii, xxix, 339 και πρβλ. στήλες 357-61.
- [←3]
-
Paolo Giovio, Commentario de le Cose de Turchi: A Carlo Quinto Imperadore Augusto (με τον χωρίς ημερομηνία κολοφώνα:) «Stampata in Roma per Maestro Antonio Blado d’ Asola», τυπωμένο ίσως το 1531, όπου ο πρόλογος έχει ημερομηνία 22 Ιανουαρίου εκείνου τού έτους (ή τού 1532;), χωρίς αρίθμηση φύλλο 33 (= τετρασέλιδο li):
«…και σίγουρα φάνηκε σε όλους ότι ένα θυμωμένο λιοντάρι είχε αφήσει ως διάδοχο ένα πράο αρνί, γιατί ο Σουλεϊμάν ήταν νέος, άπειρος, και πιο πράος στη φύση, όπως λεγόταν…»
(…et certamente parea a tutti che un’ leon’ arrabbiato havesse lasciato un mansueto agnello per successora [sic], per esser’ Solimanno giovane, imperito, et di quietissima natura, come si diceva…).
Η έκδοση Βενετίας τού 1540 [φύλλο 26] διασώζει καλό κείμενο τού Giovio, αλλά εκείνη τού 1541 (Βενετίας), χωρίς αρίθμηση φύλλο 23 (=cvii), δείχνει ήδη κάποια αποσύνθεση. Αυτή δεν είναι όμως η έκδοση Άλδου Μανούτιου τού 1541. Πρβλ. J.-Chas. Brunet, Manuel du libraire, iii (ανατυπ. Βερολίνο, 1922), στήλη 585 και J. G. T. Graesse. Trésor de livres rares et précieux, III (ανατυπ. Βερολίνο, 1922), 490-91, την οποία δεν έχω δει. Πρβλ. Turcicarum rerum commentarius Pauli Iovii episcopi Nucerini ad Carolum V Imperatorem Augustum: ex Italico Latinus factus, Francisco Nigro Bassianate interprete, Paris: Robt. Etienne, 1539, σελ. 62: «…όλοι έβλεπαν ότι ένα πράο αρνί διαδεχόταν ένα άγριο λιοντάρι…» (…omnibus videbatur mitem agnum rabido leoni successisse…).
O Philip Melanchthon έγραψε εισαγωγή σε προηγούμενη έκδοση τής λατινικής μετάφρασης [Βίττενμπεργκ, 1537], στην οποία εφιστάται η προσοχή σε άλλο σημείο αυτής τής μελέτης. Πρβλ. Francesco Guiccardini, Storia d’ Italia, XIII, 9, εκδ. Φλωρεντίας: Salani, 1963, iii, 280 για τις δήθεν φιλειρηνικές διαθέσεις τού Σουλεϊμάν. Αναμενόταν ότι αυτός θα τηρούσε την ειρήνη με τη Βενετία [Sanudo, Diarii, xxix, 357-58, 369, 395-96]. Κατά τη στιγμή τής ανόδου του στον θρόνο ο Σουλεϊμάν ήταν περίπου 25 ετών, έχοντας γεννηθεί τον Νοέμβριο τού 1494 ή τον Απρίλιο τού 1495 [A. D. Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty, Οξφόρδη, 1956, πίνακας xxx και Sanudo, XXIX, 357 και πρβλ. στήλη 557, που συνοψίζεται στο Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice, III (Λονδίνο, 1869), αριθ. 141, σελ. 96].
- [←4]
-
Bembo, Epp., xvi, 25, στο Opere del Cardinale Pietro Bembo, iv( Βενετία, 1729), 144b.
- [←5]
-
Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τόμος 5, φύλλο 247. Η ουσία τής επιστολής είναι ότι, αφού ο Τούρκος ήταν πλήρως απασχολημένος στη Ρόδο, έπρεπε να γίνει προσπάθεια ανακατάληψης τού Βελιγραδίου. Μεταγενέστερο χέρι έχει προσθέσει «γραμμένο στη Ρώμη κλπ. το τρίτο έτος» (datum Rome, etc., anno III), που πρέπει να είναι λάθος, λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο τής επιστολής: Η Ρόδος βρισκόταν υπό πολιορκία.
- [←6]
-
Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1521, αριθ. 121-23, τομ. xxxi (1877), σελ. 340. Η προσοχή τού Raynaldus, όπως και τής Ευρώπης, είχε εκτραπεί από τις επιπτώσεις τής εμφάνισης τού Λούθηρου ενώπιον τής Δίαιτας τής Βορμς το 1521, αλλά για την κατάληψη τού Σάμπατς (Sabat, Sabach) από τον Σουλεϊμάν βλέπε Sanudo, Diarii, xxxi, 126, 176, 195, 249, 290 και αλλού. Για κάποιο διάστημα ο κύριος σκοπός τού Μεγάλου Τούρκου ήταν αβέβαιος, αλλά σύντομα έγινε σαφές ότι κατευθυνόταν στο Βελιγράδι, για την κατάληψη τού οποίου χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια [στο ίδιο, xxx, 381, 386, 396-97, 446, 478 και xxxi, 24, 37-38, 58, 71 και εξής, 88-89, 99, κλπ., 313, 315, 320, 340-41, 348-49, 351-53, 366, 374-75, 394, 407, 424, 427-29, 444 κλπ.]. Σημειώστε επίσης Ludwig Forrer (επιμ.), Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, Λειψία, 1923, σελ. 59-61, Joseph Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, 10 τόμοι, 1827-35, ανατυπ. Γκρατς, 1963, ΙΙΙ (1828), 10-15 και μεταφρ. J. J. Hellert, Histoire del’ empire ottoman, 18 τόμοι, Παρίσι, 1835-43, v (1836), 14-19. J W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa, 7 τόμοι, Αμβούργο και Γκότα, 1840-63, ii, 616-21. Chas. Oman, Art of War in the Sixteenth Century, Νέα Υόρκη, 1937, σελ. 630-33. Για το ημερολόγιο τού ίδιου τού δόγη για την πολιορκία τού Βελιγραδίου βλέπε Hammer, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 621-25 και μεταφρ. Hellert, v, 407-12, για το οποίο σημειώστε Babinger, Geschichtsschreiber d. Osmanen u. ihre Werke, σελ. 77. Υπάρχει συνοπτική σκιαγράφηση τής ιστορίας τού Βελιγραδίου από τον B. Djurdjev στην Εncycl. of Islam, Ι (1959), 1163-65, με κάποιες βιβλιογραφικές σημειώσεις.
Από την άνοιξη και τις αρχές τού καλοκαιριού τού 1521 ο Σουλεϊμάν έκανε εκτεταμένες προετοιμασίες για εισβολή στην Ουγγαρία [Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 1 (13), 3 (17), 19 (33), 21 (35), 28-31 (42-45)] και σε εύθετο χρόνο η προσοχή των Ενετών είχε καρφωθεί στην τουρκική πολιορκία τού Βελιγραδίου, «με την οποία καταλήφθηκαν και χάθηκαν όλα σε μια ώρα» (laqual expugnata tuto è perduto in un hora) [στο ίδιο, φύλλα 6-7 (20-21), έγγραφα με ημερομηνία Αυγούστου 1521].
Η πτώση τής πόλης ήταν θλιβερή είδηση, γιατί όπως ενημέρωνε η Γερουσία τον κ. ντε Βιγιέ (Vigliers, Villiers), τον Γάλλο απεσταλμένο στη Βενετία, στις 6 Οκτωβρίου
«Παρά το γεγονός ότι τις τελευταίες ημέρες έχει ενημερωθεί η εξοχότητά σας για την ολική απώλεια τού Βελιγραδίου, κύριου κάστρου και προμαχώνα τού βασιλείου τής Ουγγαρίας, το οποίο είναι πολύ σημαντικό για ολόκληρη τη χριστιανοσύνη, σε τι είδους και πόσο μεγάλο κίνδυνο βρισκόμαστε εκτεθειμένοι τώρα, να υποκύψουμε στην ασύγκριτη δύναμη τού Άρχοντα Τούρκου, που έρχεται προσωπικά επειγόντως και ασθμαίνοντας, με όλες του τις δυνάμεις, για την κατάκτηση εκείνου, που θα ανοίξει δρόμο για άλλο, όπως είναι πολύ καλά γνωστό σε όλους…»
(Pur a questi giorni die haver inteso la Magnificentia vostra la total perdita di Belgrado, forteza principale et propugnaculo del regno di Hungaria, il quale importantissimo a tuta la Christianità a quale et quanto periculo si attrovi exposto hora di succumber ala incomparabile potentia del Signor Turco li in persona urgente et anhelante cum tute sue forze ala debellation di quello per farsi la strada ad altro è cossa troppo notoria a cadauno….).
Και τώρα η Βενετία θα δοκιμαζόταν για την υπεράσπιση τής Κύπρου, των κτήσεών της στο Αρχιπέλαγος και των «πόλεων και εδαφών» της (cità et contadi) κατά μήκος τής δαλματικής ακτής [φύλλο 32 (46)].
Στις 28 Οκτωβρίου η Γερουσία έγραψε στον Αντόνιο Σουριάν, τον Ενετό απεσταλμένο στην αυλή τού Ερρίκου Η’ τής Αγγλίας:
«Σήμερα έφτασε σε αυτή την πόλη μας ένας απεσταλμένος τού Άρχοντα Τούρκου, ο οποίος, εμφανιζόμενος ενώπιόν μας, ανέφερε την απόκτηση τού Βελιγραδίου, δηλώνοντας ότι ο εν λόγω κύριός του έχει αφήσει σε εκείνα τα μέρη όλο το πυροβολικό του, για να επιστρέψει εκ νέου και να συνεχίσει τη νίκη, είδηση οπωσδήποτε εξιοθρήνητη και μεγάλης σημασίας για όλους τούς χριστιανούς»
(Hozi è iuncto in questa nostra cità uno nuntio del Signor Turco qual, stato ala presentia nostra, ne ha significato la adeption de Belgrado, dechiarando che dicto suo signor haveva lassato in quelle parte tute le sue artellarie per ritornar a tempo novo ad proseguir la vittoria, nova certo lachrymabile et de importantia a tuti li Christiani)
[στο ίδιο, Reg. 49, φύλλο 37 (51) και πρβλ. φύλλο 38 (52) και Rawdon Brown, Calendar of State Papers… Venice.., iii (Λονδίνο, 1869), αριθ. 351, σελ. 185].
Στις 2 Νοεμβρίου (1521) η ενετική κυβέρνηση έγραψε στον Σουλεϊμάν (συγκρατημένη) επιστολή συγχαρητηρίων της, «κατ’ αρχήν για την ασφάλεια τού προσώπου τής μεγαλειότητάς σας και στη συνέχεια για τη νίκη που επιτύχατε στο Βελιγράδι, στο Σάμπατς, στο Σίρμιον και σε εκείνες τις άλλες πόλεις και τόπους τής Ουγγαρίας» (primo la incolumità de la persona di vostra Maestà et poi la victoria per lei ottenuta di Belgrado, Sabaz, et Sermia et di quelle altre cità et luochi nella Hungaria), ζητώντας επίσης συνέχιση τής «καλής ειρήνης και φιλίας που υπάρχει μεταξύ μας» (bona pace et amicitia che è fra noi) [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 40 (54)]. Η τουρκο-ενετική ειρήνη όντως συνεχιζόταν, αλλά η Γερουσία ανησυχούσε κάθε φορά που εμφανίζονταν τουρκικές φούστες στα ανοιχτά τής δαλματικής ακτής [στο ίδιο, Reg. 50, φύλλα 9-10 (21-22), έγγραφα με ημερομηνία 10 Απριλίου 1523] και δικαιολογημένα, γιατί οι τουρκικές επιδρομές από τη στεριά στην ενετική Δαλματία ήσαν ανυπόφορες, «σαν να βρισκόμαστε σε ανοιχτό πόλεμο» (come se fussamo in una aperta guerra) [στο ίδιο, φύλλα 12 και εξής (24 και εξής)].
- [←7]
-
R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi (1903), βιβλίο xx, αριθ. 156-57, σελ. 168-69 και γενικά Sen. Secreta, Reg. 19, φύλλα 1-2 (15-16), 4 (18), 31 (45), 40 (54), 73-74 (88-89), 85 και εξής (100 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία από 10 Ιουλίου 1521 έως 3 Ιουνίου 1522. Σημειώστε επίσης Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 15-16, 626, μεταφρ. J. J. Hellert, v (1836), 21-22, 413, που χρονολογεί τη συνθήκη την 1η Δεκεμβρίου 1521 και ονομάζει τον Ενετό πρεσβευτή Μάρκο Μέμμο, έχοντας διαβάσει τα Ημερολόγια (Diarii, τομ. xxxii) τού Sanudo (στα οποία είχε πρόσβαση στη Βιέννη), αλλά το όνομα τού πρεσβευτή είναι Μάρκο Μίνιο και είναι γνωστός από την έκδοση των Diarii [xxxii (1892, ανατυπ. 1969), 254, 255-56, 342-43, 498-99 και xxxiii, 43, 139 και αλλού], καθώς και από (μεταξύ πολλών άλλων πηγών) τη δική του αναφορά προς την ενετική κυβέρνηση με ημερομηνία 28 Φεβρουαρίου 1522 (ενετική χρονολόγηση 1521) στον Simeon Ljubic (επιμ.), Commissiones et Relationes venetae, I (Ζάγκρεμπ, 1876), αριθ. XI, σελ. 167-68 (στα Monumenta spectantia Historiam slavorum meridionalium, VI), ότι ο Σουλεϊμάν σχεδίαζε κι άλλη εκστρατεία εναντίον τής Ουγγαρίας.
Ο Μάρκο Μίνιο ήταν μάλιστα ένας από τούς ξεχωριστούς Ενετούς διπλωμάτες τής γενιάς του. Ο Sanudo, Diarii, xxviιι, 576-77 και ο Ε. Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ. III (Φλωρεντία, 1846), σελ. 61-64, παρέχουν περίληψη τής αναφοράς του (με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1520) για τη σαράντα μηνών πρεσβεία του στον πάπα Λέοντα Ι’ στη Ρώμη (1516-1520). Η «αναφορά» (relation) τού Μίνιο τής πρώτης πρεσβείας του στην Ισταμπούλ (με ημερομηνία 28 Φεβρουαρίου και παρουσίαση στη Γερουσία στις 8 Απριλίου 1522) παρέχεται στον Alberi, Relazioni, σειρά iii, τομ. III (1855), σελ. 69-91 και πρβλ. Sanudo, xxχiιι, 138, 314-16. Έχει επίσης δημοσιευτεί από τον E. A. Cicogna, Relazione di Costantinopoli di Messer Marco Minio, patrizio veneto… (per nozze Campana-Groeller), Βενετία, 1845. H περιγραφή του μιας δεύτερης πρεσβείας στην Ισταμπούλ (που διαβάστηκε στη Γερουσία στις 8 Οκτωβρίου 1527) υπάρχει στους Sanudo, xlvi, 175-77 και Alberi, σειρά iii, τομ, iii, σελ. 113-18. Περίληψη τής περιγραφής τού Μίνιο μιας σύντομης αλλά επίπονης πρεσβείας (με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1532), αυτή τη φορά στον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄, παρέχεται στον Sanudo, LVII, 212-17. Πρβλ. τις σημειώσεις στη χρήσιμη συλλογή τής Francesca Antonibon, Le Relazioni a stampa di ambasciatori veneti, Πάδουα, 1939, σελ. 94, 30-31, 64 (δημοσιευμένη από το R. Istituto Veneto di Scienze, Lettere e Arti, Collana di bibliografie minori, τομ. I). To 1522 o Mίνιο διορίστηκε δούκας τού Χάνδακα (Candia) και μια δεκαετία αργότερα έγινε δουκικός καγκελλάριος. Tον Μίνιο διαδέχθηκε ως Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα ο Αλβίζε Γκραντενίγκο (διορίστηκε στις 29 Μαΐου 1519), τον οποίο παρουσίασε στον Λέοντα Ι’ το πρωί τής 16 Μαΐου 1520 [Venezia, Biblioteca del Museo Correr, MS. Cicogna 2848, φύλλο 330, από το ημερολόγιο τού Μαρκαντόνιο Μιτσιέλ, που βρισκόταν τότε στη Ρώμη].
Στις 15 Απριλίου 1519 η Ενετική Γερουσία ψήφισε να αντικαταστήσει τον Μάρκο Μίνιο, που λέγεται ότι ήταν πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στη Ρώμη για εικοσιέξι μήνες, με τον Τζιοβάννι Μπαντοέρ, τότε ποντεστά τής Μπρέσσια. Ο Μπαντοέρ αρνήθηκε τη θέση και (όπως σημειώθηκε πιο πάνω) εκλέχτηκε ο Αλβίζε Γκραντενίγκο [Sen. Secreta, Reg. 48, φύλλο 9].. Το έγγραφο τής αποστολής του έχει ημερομηνία 20 Απριλίου 1520, τη μέρα που αυτός ξεκινούσε για τη Ρώμη [στο ίδιο, Reg. 48, φύλλα 113-114 και πρβλ. Alberi, Relazioni, σειρά II, τομ, iii, σελ. 67]. Ο Μπαντοέρ στάλθηκε στη Γαλλία [Reg. 48, φύλλα 114-115] και ο Μάρκο Μίνιο ορίστηκε πρεσβευτής στην Πύλη σε αποστολή με ημερομηνία 14 Μαΐου 1521 [στο ίδιο, φύλλα 186-88]. Για την αποτυχία τού Μωάμεθ Πορθητή να καταλάβει το Βελιγράδι το 1456, βλέπε Τόμο II, Κεφ. 6, ιδιαίτερα περιοχή σημ. 50-80.
- [←8]
-
Αν και οι εκ μέρους τους κατοχή τής Κρήτης και τής Κύπρου δεν έδειχνε ακόμη να απειλείται σοβαρά, οι Ενετοί βρίσκονταν πάντοτε σε επιφυλακή, έχοντας τούς Τούρκους κουρσάρους ως συνεχή απειλή στο Αρχιπέλαγος [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 38 (52), έγγραφο με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1521]:
«Έχοντας ενημερωθεί ότι στην Ανατολική Μεσόγειο έχουν βγει 20 τουρκικές γαλέρες και πολλές φούστες πειρατών, κάποιοι από τούς οποίους στο νησί μας τού Χάνδακα [δηλαδή στην Κρήτη] λεηλάτησαν ένα χωριό, παίρνοντας μαζί τους 60 ψυχές και πολλά ζώα … είναι επομένως απαραίτητο να προχωρήσουν σε εκείνα τα μέρη όπου βρίσκονται οι υπήκοοί μας και τα πράγματά τους, τα πλοία, πλοιάρια και οι εμπορικές μας γαλέρες, που επιστρέφουν και μπορούν να πλεύσουν με ασφάλεια…»
(Havendose inteso che in Levante se attrovano fuori galie XX turchesche et molte fuste de corsari, di quali alcuni ne lisola nostra de Candia hano depredato uno casal, menate via anime 60 et animali assai…: è necessario proveder a quelle parte siché è li subditi nostri et cosse loro, nave, navilli, et galie nostre da mercado che sono de ritorno siano et habino ad navigar sicure...).
Οι Τούρκοι κουρσάροι δεν ήσαν όμως η μόνη πηγή φόβου, αφού υπήρχαν αναφορές από τη Ραγούσα και την Ισταμπούλ,
«ότι ο Άρχοντας Τούρκος, εκτός από τον πολύ αξιόλογο στρατό ξηράς, ετοιμάζει και ζητά να έχει έτοιμο στις αρχές αυτής τής περιόδου πολυάριθμο στόλο, τον οποίο κατασκευάζει με μεγάλη αδημονία, και γι’ αυτό είναι απαραίτητο να φροντίσουμε να εξοπλιστούμε, χωρίς να εξετάζουμε τις δαπάνες, για να διασφαλίσουμε τούς παραθαλάσσιους τόπους μας…»
(che il Signor Turco oltra il validissimo exercito da terra prepara et sollicita de haver in ordine a questo primo tempo una numerosa armata da mar et cum grandissima sollicitudine la faceva calafatar, per il che ne è necessario far provisione de armar et non guardar a spesa per assecurare i lochi nostri maritimi…)
[στο ίδιο, Reg. 49, φύλλα 72-73 (87-88)].
Η Γερουσία συνήθως ισχυριζόταν το αφόρητο βάρος των δαπανών (για τη συντήρηση τής υπεράσπισης τής Δημοκρατίας από την πιθανότητα τουρκικής επιθετικότητας) ως λόγο για τον οποίο δεν ήταν τότε σε θέση να βοηθήσει τούς Φρανγκιπάνι τής Σένια (Σεν) και τούς Ούγρους [πρβλ. φύλλα 81-82 (96-97), έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαΐου 1522].
Σε απάντηση κατηγορίας τού καρδινάλιου Γούλζεϋ ότι η Βενετία συμμαχούσε με τον σουλτάνο εναντίον τού Καρόλου Ε΄, η Γερουσία πρόσθεσε σε οργισμένη άρνηση αυτού τού ισχυρισμού ότι είχε διαθέσει σε διάφορους βασιλείς τής Ουγγαρίας περισσότερα από 500.000 δουκάτα, για την υπεράσπισή τους από τούς Τούρκους:
«…πάνω από πεντακόσιες χιλιάδες δουκάτα στους γαληνότατους βασιλείς τής Ουγγαρίας, που διανεμήθηκαν από εμάς σε αυτό το βασίλειο, για την υπεράσπιση και διατήρηση εναντίον των απίστων»
(…ultra ducatorum quingenta millia serenissimis Hungarie regibus per tempora a nobis erogata pro illius regni adversus infideles propugnatione et conservatione)
[στο ίδιο, Reg. 49, φύλλο 76 (91), έγγραφο με ημερομηνία 8 Απριλίου 1522 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 88-89 και Brown, Calendar of State Papers … Venice, iii, αριθ. 441, 469, σελ. 219, 239-40].
- [←9]
-
Angelo Mercati, Dall’ Archivio Vaticano…. II. Diarii di concistori del pontificato di Adriano VI, Πόλη Βατικανού, 1951, σελ. 85-88 (Studi e testi, αριθ. 157). Για φήμες και αναφορές σχετικές με το κογκλάβιο σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxii, 302, 326-34 και ιδιαίτερα στήλες 347-48:
«Ενώ είναι ήδη μεγάλο πράγμα ότι από τούς 39 καρδιναλίους που ήσαν στο κογκλάβιο, μεταξύ των οποίων υπήρχαν 36 Ιταλοί και τρεις υπερόρειοι [πέρα από τις Άλπεις], δηλαδή δύο Ισπανοί και ένας Ελβετός, έχουν κάνει αυτόν τον ποντίφηκα, ενώ ήταν υπό την κάλυψη τού καρδινάλιου Μέντιτσι [Τζούλιο ντε Μέντιτσι, αργότερα πάπα Κλήμεντος Ζ΄], ο οποίος, βλέποντας ότ δεν θα μπορούσε να γίνει ο ίδιος ούτε κάποιος από τούς δικούς του, και έχοντας 14 σίγουρες ψήφους, έκανε αυτόν πάπα, πράγμα που δεν είναι περίεργο…»
(Pur è stà grandissima cossa che di 39 cardinali erano in conclavio, tra li qual 36 italiani e tre oltramontani, zoè do spagnoli et uno sguizaro, habbino creato questo pontifice, et è stato col favor dil cardinal Medici, qual vedendo non poter esser lui nè alcun di soi, havendo 14 voti fermi, ha fato questui Papa, mirum et inauditum…),
όπου όλα είναι πολύ σωστά. Σημειώστε επίσης στο ίδιο, στήλες 355-58, 377-85, 387-89, 399-402, ιδιαίτερα στήλες 412-18 και xxxiii, 75 και εξής.
Στο Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. II, Reg. 20, φύλλα 202 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, υπάρχει αντίγραφο των περίτεχνων οδηγιών που δόθηκαν από το Ιερό Κολλέγιο στις 19 Ιανουαρίου 1522 στους καρδιναλίους Πομπέο Κολόννα, Φραντσιόττο Ορσίνι και Αλεσσάντρο Τσεζαρίνι, που είχαν διοριστεί λεγάτοι, για να μεταφέρουν στον Αδριανό την επίσημη ενημέρωση για την εκλογή του και να επισπεύσουν την άφιξή του στη Ρώμη,
«λαμβάνοντας υπόψη την επιζήμια και επικίνδυνη απουσία τού Ρωμαίου ποντίφηκα από την πόλη, γιατί έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που παρόμοια εκλογή στην πόλη δεν γιορτάστηκε λόγω τής απουσίας του [του πάπα]».
(attenta damnosa et periculosa absentia Romani pontificis ab urbe cum multi sunt anni quod similis electio in urbe non fuit celebrata de absente).
Βλέπε γενικά Pastor, Hist. Popes, ix (ανατυπ. 1950), 12-48 και Gesch d. Päpste, IV 2 (ανατυπ. 1956), 10-35, με εκταταμένη αναφορά σε αρχειακές και έντυπες πηγές καθώς και στην παλαιότερη δευτερεύουσα βιβλιογραφία (ο Pastor όμως βασίζεται πολύ στον Sanudo). Ο Αδριανός ήταν δάσκαλος τού Καρόλου Ε΄ (το 1506). Ήταν ο πρώτος μη-Ιταλός που έγινε πάπας από τον θάνατο τού Γρηγορίου ΙΑ’ και την εκλογή τού Μπαρτολομμέο Πρινιάνι (Ούρμπαν ΣΤ’) την άνοιξη τού 1378. Υπάρχουν βιογραφίες τού Αδριανού από τούς G. Pasolini, Adriano VI, Ρώμη, 1913, E. Hocks, Der letzte deutsche Papst Adrian VI., Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1939 και Johann Posner, Der deutsche Papst Adrian VI., Ρεκλινγκχάουζεν, 1962. Σημειώστε επίσης την ελκυστικά εικονογραφημένη μελέτη τής παπικής θητείας τού Αδριανού και τού διαδόχου του στο E. Rodocanachi, Histoire de Rome: Les Pontificats d’ Adrien VI et de Clement VII, Παρίσι και Κορμπέιλ, 1933.
Καθώς η Βενετία βρισκόταν σε συμμαχία με τη Γαλλία, υπήρχε κατανοητή συγκράτηση στα συγχαρητήρια τής Γερουσίας προς τον Αδριανό για την άνοδό του στον παπικό θρόνο, με τούς συνήθεις τυπικούς επαίνους και με μεγάλη έμφαση στους κινδύνους τής εποχής [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 61-62 (76-77), 75-76 (90-91), έγγραφα με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου και 8 Απριλίου 1522]. Στις 13 Μαρτίου (1522) ο Αδριανός έγραψε στους Ενετούς ότι «αυτούς τούς αβέβαιους καιρούς» (his turbulentissimis temporibus) έπρεπε να γίνει ειρήνη μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων και λαών, έτσι ώστε να στρέψουν τα όπλα τους εναντίον των Τούρκων, «εναντίον των εχθρών τής Καθολικής πίστης» (adversus Catholicae fidei hostes) [Sanudo, Diarii, xxxiii, 129-30]. Μια βδομάδα αργότερα, στις 19 Μαρτίου, η Γερουσία ενημέρωνε τον ηλικιωμένο κόμη Μπερναρντίνο ντε Φρανγκιπάνι (Φρανκοπάν) τής Σένια, που ανησυχούσε «για τον κίνδυνο στον οποίο βρισκόταν το κράτος του» (circa il pericolo che si attrova il stato suo), ότι η ελπίδα του για να διαφύγει από τον τουρκικό κίνδυνο, όπως και εκείνη τής ίδιας τής Ευρώπης, βρισκόταν στην ειρήνη μεταξύ Καρόλου Ε΄ και Φραγκίσκου Α’ και στην ενότητά τους με τον νέο πάπα [στο ίδιο, φύλλα 72-73, 187-88]. Για το τουρκικό πρόβλημα τού Φρανγκιπάνι σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxiii, 33-34, 130-31, 153, 197, 236, 633.
- [←10]
-
Sanudo, Diarii, xxxii, 193-94, περίληψη επιστολών με ημερομηνίες 2-14 και 18 Νοεμβρίου 1521 και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 195-97, 198, 207, 418, 495.
- [←11]
-
Στο ίδιο, στήλη 195. Για την τουρκική απειλή στη Δαλματία τον Ιανουάριο τού 1522 σημειώστε στο ίδιο, στήλες 404-5, 408.
- [←12]
-
Sanudo, Diarii, xxxii, 217-18, 249, 264-65, 284, 290, 292, 293-94, 302, 308-9 και εξής, 338-39, 345-46, 354-55, 358, 359-63, 378 και αλλού.
- [←13]
-
Sanudo, Diarii, xxxiii, 197-203, 213-16, Guicciardini, Storia d’ Italia, xiv, 14, επιμ. Φλωρεντία, Salani, 1963, iii, 407-9. Martin du Bellay, Mémoires, βιβλίο ii, επιμ. M. Petitot, Collection complète des Mémoires, XVII (Παρίσι, 1821), 376-82 και επιμ. Bourrilly και Vindry, i, 224-31, λεπτομερώς. Paolo Giovio, La Vita del Marchese di Pescara (Ferdinando d’ Avalos), μεταφρ. Ludovico Domenichi, επιμ. Costantino Panigada, Μπάρι, 1931, βιβλίο ii, κεφ. 5, σελ. 287-96 και πρβλ. Bertrand de Chanterac, «Odet de Foix», Revue des questions historiques, LVII (3η σειρά, xiv, Απρίλιος 1929), 313-17, που θεωρεί τη Λα Μπικόκκα μάλλον ως χωρίς αποτέλεσμα μάχη παρά ως γαλλική ήττα, Chas. Oman, Art of War in the Sixteenth Century, Λονδίνο, 1937, σελ. 172-85, New Cambridge Modern History, επιμ. G. R. Elton, II (Καίμπριτζ, 1965), 341-42, 497-98 και Karl Brandi, Kaiser Karl V., 4η εκδ., 2 τόμοι, Μόναχο, 1942, I, 133-42, 175-76 (μεταφρ. C. V. Wedgwood, 1939, ανατυπ. 1965, σελ. 154-66, 202-3 με κάποια ένδειξη των πηγών στον Brandi, ii, 121-24, 150-51. Για την «επιχείρηση τού Μιλάνου» (impresa de Milano), την ήττα των Γάλλων και την προσεκτική υποχώρηση των Ενετών συμμάχων τους υπό τον επιστάτη (provveditore) Αντρέα Γκρίττι και τον Πάολο Νάνι, διοικητή τού Μπέργκαμο, σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 77-79 (92-94) και βλέπε Sanudo, Diarii, xxxiii, 198, 199-201 και πρβλ. στήλη 217.
- [←14]
-
Sanudo, Diarii, xxxii, 411, 433-34, 442, 465 και xxxiii, 8. Όπως είχε γράψει από τη Ρώμη ο Ενετός πρεσβευτής Αλβίζε Γκραντενίγκο στις 19 Μαρτίου (1522), «η Ρώμη παραμένει πολύ δυσαρεστημένη» (Roma è restata molto malcontenta) [στο ίδιο, στήλη 74]. Με σημείωμα στις 9 Αυγούστου 1522 ο Αδριανός είχε ενημερώσει τον δούκα Αλφόνσο ντ Έστε τής Φερράρας, ότι στις 5 τού μηνός είχε επιβιβαστεί στον στόλο, «ύστερα από τη μακρά και άχαρη παραμονή μας στην Ισπανία» (post longam et ingratam nostram in Hispania mοram), που θα τον μετέφερε στην Τσιβιταβέκκια, απ’ όπου θα προχωρούσε προς τη Ρώμη [Arch. di Stato di Modena, Cancelleria marchionale poi ducale Estense, Estero, Carteggio di principi e signorie, Roma, Busta 1299/14, αριθ. 37].
- [←15]
-
Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia: Acta Miscellanea, Reg. 31 (προηγουμένως Arm. XII, τομ. 122, Anno 1517 usque ad 1534, Acta Consistorialia diversa), αναφερόμενο εφεξής ως Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 133, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Ο Αδριανός στέφθηκε στις 31 Αυγούστου (1522). Για τη συλλογή πράξεων εκκλησιαστικού συμβουλίου που αναφέρονται εδώ, βλέπε Sussidi per la consultazione dell’ Archivio Vaticano, I (Ρώμη, 1926), 203, 209-10 (Studi e testi, αριθ. 45).
- [←16]
-
Πρβλ. Robert E. Menally, «Pope Adrian VI (1522-23) and Church Reform», Archivum historiae pontificiae, vii (1969), 253-85.
- [←17]
-
Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 133:
«1η Σεπτεμβρίου 1522: Έγινε το πρώτο εκκλησιαστικό συμβούλιο τού αγιότατου Κυρίου μας πάπα Αδριανού ΣΤ’, όπου η Αγιότητά του προέτρεψε τούς άρχοντες καρδινάλιους να βοηθήσουν και είπε λόγια για τη δικαιοσύνη και τις συνήθειες τής κούρτης, που ήσαν προς υποστήριξη τού βασιλιά τής Ουγγαρίας και τού μεγάλου μάγιστρου τής Ρόδου, δείχνοντας ότι επιβάρυναν πολύ την Αποστολική Έδρα λόγω των πολέμων και των διαφωνιών μεταξύ των ηγεμόνων, οι οποίοι κατά τη διάρκεια των προηγουμένων ετών ευημερούσαν αλλά δεν ήσαν σε θέση να στείλουν βοήθεια, όπως είχε στο μυαλό του, λόγω τής έλλειψης στην Αποστολική Έδρα, στον βασιλιά και στον μεγάλο μάγιστρο Ρόδου, που ήσαν πάντοτε τα ισχυρότερα προπύργια τής Χριστιανοσύνης, ζητώντας από τούς σεβασμιώτατους κυρίους να σκεφτούν με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να βρεθούν χρήματα, που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στις παρούσες ανάγκες»
(Die lunae prima Septembris 1522: Fuit primum consistorium sanctissimi Domini nostri Hadriani Papae VI, dominos Cardinales ut iuvarent Sanctitatem suam hortando, et fecit verba de iustitia et de moribus Curie quod in suppetiis ferendis regi Hungariae et magno magistro Rodi, ostendens Sedem Apostolicam magno aere gravatam ob bella et discordias principum quae superioribus annis viguerunt se non posse ea auxilia mittere quae sibi in animo essent ob inopiam Sedis Apostolicae et regi et magno magistro Rodi, qui semper fuerunt validissima propugnacula Christianorum, rogans reverendissimos dominos ut cogitarent aliquem modum inveniendi pecunias ut posset praesentibus necessitatibus subvenire).
Για παρόμοιες καταγραφές τού πρώτου εκκλησιαστικού συμβουλίου τού Αδριανού, βλέπε A. Mercatti, Dall’ Archivio Vaticano (1951), σελ. 88 και σημείωση 47. Η τουρκική απειλή ήταν επίσης το κύριο θέμα συζήτησης στο δεύτερο εκκλησιαστικό συμβούλιο τού Αδριανού την «Τετάρτη 4 Σεπτεμβρίου 1522» [Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 133], αν και η 4 Σεπτεμβρίου έπεφτε Πέμπτη εκείνη το έτος.
- [←18]
-
Arch. di Stato di Modena, Canc. Ducale, Carteggio di principi esteri, Roma, Busta 1299/14, αριθ 45. Για το ενδιαφέρον για την Ουγγαρία στο Ιερό Κολλέγιο σε όλη τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Αδριανού, βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 396, 399, 402, 407 και εξής, 413 και εξής, 419, 423, 426-427, 436.
- [←19]
-
Για τις σχέσεις τού Αδριανού με τον Αλφόνσο ντ Έστε, σημειώστε επίσης τα κείμενα που υπάρχουν στο Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Carteggio di principi esteri, Roma. Busta 1299/14, αριθ. 35-36, 38-41, 50, 54. Ο Αδριανός είχε επαναναθέσει στον Αλφόνσο και στους διαδόχους του το δουκάτο τής Φερράρας με την τελική πράξη άφεσης αμαρτιών στις 6 Νοεμβρίου 1522 [στο ίδιο, αριθ. 39-41].
- [←20]
-
Jacques de Bourbon, La Grande… Oppugnation… de Rhodes, 3η εκδ., Παρίσι, 1526, φύλλα 2-3, 4η έκδ., Παρίσι, 1527, χωρίς αρίθμηση φύλλο 4 (= τετρασέλιδο Aii). Για αυτή την εργασία βλέπε την επόμενη σημείωση. Πρβλ. Giacomo Bosio, Dell’ Ιstoria della sacra religione et l’ illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, 3 τόμοι, Ρώμη, 1594-1602, ii, βιβλίο xviii, σελ. 519, 524-26. Όταν ο Bosio έφτανε σε αυτή την περίοδο στην ιστορία του, μέλη τής δικής του οικογένειας έπαιζαν προφανή ρόλο στις υποθέσεις τού Οσπιταλίου. Για τον λ’ Ιλ-Αντάμ πρβλ. Sanudo, Diarii, xxx, 136, 146, 260-61, 264, 289, 469, έγγραφα με ημερομηνία από Απρίλιο μέχρι Ιούλιο τού 1521, όταν πια ήταν γνωστό ότι ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ήταν «πολεμοχαρής … μεγάλος εχθρός των χριστιανών» (belicoso… gran nemico di Christiani) [στο ίδιο, στήλη 469].
- [←21]
-
Jacobus Fontanus, De bello Rhodio libri tres, Ρώμη, 1524 (ο κολοφώνας γράφει «Romae in aedibus F. Minitii Calvi, mense Februario, Anno MDXXΙΙΙΙ», που είναι 1525 με το δικό μας ημερολόγιο), βιβλίο i, χωρίς αρίθμηση φύλλα 5-6 (τετρασέλιδα Bi-Bii). Ισπανική μετάφραση τού Fontanus έγινε από τον Christoval de Arcos και τυπώθηκε το 1526 «en casa de Juan Varela de Salamanca vezino dela dichae ciudad de Sevilla» και ανατυπώθηκε το 1549 «en casa del honrrado varon Juan de Villaquiran en la muy noble y leal villa de Valladolid en Castilla». Το βιβλίο τού Fontanus κυκλοφόρησε ευρέως. Από τις ιταλικές μεταφράσεις γνωρίζω μόνο εκείνη τού Francesco Sansovino, Della guerra di Rhodi, Βενετία, 1545. Αφού ο Fontanus ήταν αυτόπτης μάρτυρας τής πολιορκίας, η περιγραφή του είναι σημαντική. Με την αναπόφευκτη υπόμνηση τής πολιορκίας τής Τροίας και ένας φουσκωμένο στυλ διακοσμημένο με κλασσικούς υπαινιγμούς, ο Fontanus εξασφαλίζει εύκολα τη συμφωνία τού αναγνώστη στη δήλωσή του ότι το μεγαλείο τού θέματός του ξεπερνούσε την ικανότητά του να το χειριστεί.
Πιο πολύτιμη περιγραφή τής πολιορκίας τής Ρόδου άφησε άλλος αυτόπτης μάρτυρας, ο Ιωαννίτης αδελφός Ζακ, νόθος Μπουρμπόν, γιος τού Λουϊ ντε Μπουρμπόν (πέθανε το 1482), επίσκοπος Λιέγης: La Grande et merveilleuse et très cruelle oppugnation de la noble Cité de Rhodes, prinse nagueres par Sultan Selyman a present grand Turcq, ennemy de la tres saincte foi Catholique.., imprimée de Rechie [à] Paris, … l’ an mil cinq cens XXVII, au moys de Octobre. Η έκδοση αυτή περιλαμβάνε τριανταέξι χωρίς αρίθμηση φύλλα. Είχε προηγηθεί άλλη έκδοση, που είχε καταστραφεί (λέει ο συγγραφέας) «από μεγάλη και ασυγχώρητη απροσεξία τού τυπογράφου» (par la grande et inexcusable negligence de l’ imprimeur). Η πρώτη έκδοση τυπώθηκε στο Παρίσι «par Maistre Pierre Vidoue, pour honneste personne Gilles de Gourmont libraire iure en luninersite [sic] de Paris, Lan mil cinq cens XXV, au moys de Decembre» [όπως μαθαίνω από τον Geoffroy Atkinson, La Littérature géographique française de la Renaissance, Παρίσι, 1927, αριθ. 27, σελ. 38]. Η δεύτερη έκδοση, με μικρές αλλαγές, χρονολογείται επίσης στο 1525 [Atkinson, αριθ. 28, σελ. 39]. Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη στην Αθήνα έχει την τρίτη έκδοση [Atkinson, αριθ. 31, σελ. 41], ένα ωραίο βιβλίο: «Et imprime a Paris pour honnestre personne Gilles de Gourmont libraire iure en luniversite de Paris, Lan mil cinq cens XXVI, au moys de May» [κολοφών στο φύλλο 44]. Το κείμενο περιλαμβάνει 44 αριθμημένα φύλλα, με ολοσέλιδο χαρακτικό τού Jacques de Bourbon στο γραφείο του [απέναντι από το φύλλο 1], μια στερεοτυπία. Πουλιόταν στο Παρίσι, σύμφωνα με τη σελίδα τίτλων, «a la rue sainct Jacques a lenseigne des trois couronnes pres sainct Benoist». Kαθώς ο Jacques de Bourbon προτιμούσε την έκδοση τού 1527 (μάλιστα την τέταρτη έκδοση ή τουλάχιστον ανατύπωση τού έργου του), «… dernierement reveue et tresdiligentment corrigee et augmentee en plusieurs lieux», την έχω χρησιμοποιήσει προτιμώντας την από τις προηγούμενες. Υπάρχει αντίγραφο στη Γεννάδειο [Atkinson, αριθ. 32, σελ. 41-42]. O Abbé de Vertot, Hist. des Chevaliers Hospitallers, ii (Παρίσι, 1726), 622-88 ανατυπώνει την έκδοση 1527 τού Jacques de Bourbon, δίνοντάς της από λάθος τον τίτλο [σελ. 622], Relation du second siège de Rhodes en 1485 (!). Ο Jacques έγινε δεκτός στη «Γλώσσα» (Langue) τής Γαλλίας το 1503 και έγινε ηγούμενος τού Τάγματος στη Γαλλία το 1515. Στη σημείωση αυτή, όπως και αλλού σε αυτή την εργασία, έχω μεταγράψει κάπως ελεύθερα την κεφαλαιοποίηση και τη στίξη των σελίδων τίτλου εκτυπώσεων τού 16ου αιώνα.
Ο L’ Isle-Adam εκλέχτηκε μεγάλος μάγιστρος στις «22 Ιανουαρίου 1520» (le XXII iour de Janvier, mil cinq cens XX) [Jacques de Bourbon, Oppugnation, 3η εκδ., 1526, φύλλο 2, 4η εκδ., 1527, φύλλο 4 = τετρασέλιδο Aii], που αντιστοιχεί στο 1521 στο σημερινό μας ημερολόγιο και καταγράφεται σωστά στον Vertot, II, 423. Από τις αρχές τού 11ου αιώνα μέχρι τα μέσα τού 15ου οι Γάλλοι ξεκινούσαν τη νέα χρονιά με το Πάσχα.
- [←22]
-
Για τις επιστολές τού L’ Isle-Adam βλέπε E. Charrière, Négociations de la France dans le Levant, 4 τόμοι, Παρίσι, 1848-60, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, I, 85-90 και πρβλ. Bosio, Militia di San Giovanni Gierosolimitano, ii (1594), βιβλίο XVIII, σελ. 522. Για τη δεύτερη πολιορκία τής Ρόδου σημειώστε The Life of the Renowned Peter d’ Aubusson, Grand Master of Rhodes, Containing Those two Remarkable Sieges of Rhodes by Mahomet the Great and Solyman the Magnificent [συνοψισμένη μετάφραση τού έργου τού Ιησουίτη πατέρα Bouhours, Histoire de Pierre d’ Aubusson, grand-maistre de Rhodes, Λονδίνο, 1679, σελ. 433-506]. Σημειώστε επίσης Abbé de Vertot, Hist. des Chevaliers Hospitallers, ii (Παρίσι, 1726), 430-529, γνωστή αλλά αναξιόπιστη εργασία, Alexander Sutherland, Knights of Malta, II (Εδιμβούργο, 1831), 40-86, επίσης αναξιόπιστο, John Taaffe, Hist. of the … Order of St. John of Jerusalem, III (Λονδίνο, 1852), 142-237, ρητορικό, Whitworth Porter, Knights of Malta, I (Λονδίνο, 1858), 421-79, Cecil Τorr, Rhodes in Modern Times, Καίμπριτζ, 1887, σελ. 22-32, Charles Oman, Art of War in the Sixteenth Century, Λονδίνο, 1937, σελ. 634-48. Για τις εργασίες των Eugène Flandin, Albert Berg, F. de Belabre, G. S. Picenardi, B. E. A. Rottiers και άλλων, βλέπε Τόμο II, σελ. 352, σημείωση.
- [←23]
-
Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 81-82 (96-97), έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαΐου 1522, που πέρασε με ψήφους υπέρ (de parte) 174, κατά (de non) 6, λευκές (non sinceri) 1. Για τις ενετικές δυσκολίες με τούς Τούρκους, σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxii, 342-43. Ο Μπρόντεριτς εμφανίστηκε ενώπιον τού Αδριανού ΣΤ’ και τού παπικού εκκλησιαστικού συμβουλίου σε άλλη αντι-τουρκική αποστολή ένα χρόνο αργότερα [Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 148, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, εγγραφή με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1523].
- [←24]
-
Sanudo, Diarii, xxxiii, 359-64, ιδιαίτερα στήλη 380. Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 18-30, 627 (όπου το κείμενό του για τον Sanudo φαίνεται ότι αποκλίνει) και σελ. 628 και εξής (για το ημερολόγιο τού δόγη για την εκστρατεία στη Ρόδο), μεταφρ. Hellert, v, 25-28, 415, 417 και εξής και σημειώστε J. S. Brewer (επιμ.) Letters and Papers, Foreign and Domestic, of the Reign of Henry VIII, iii-2 (Λονδίνο, 1867, ανατυπ. Βαντούζ, 1965), αριθ. 2405, σελ. 1014 και πρβλ. αριθ. 2324-25. O Fontanus, De bello Rhodio (1524), ii, φύλλο 19 (τετρασέλιδο Eiii) συμφωνεί με την αναφορά στον Sanudo για το μέγεθος τού στόλου: «Λέγεται ότι ήσαν τριακόσια και περισσότερα από όλα τα είδη των πλοίων» (nam ad tercentum et amplius naves omnis generis fuisse dicitur).
Σύμφωνα με τον Jacques de Bourbon, ο τουρκικός στόλος περιλάμβανε 103 γαλέρες στην κύρια αρμάδα (χωρίς να προσμετρώνται 25 ή 30 άλλες, που είχαν έρθει ως δύναμη εμπροσθοφυλακής στα ροδιακά ύδατα στις 17 Ιουνίου), 35 γαλεάσες, 15 «μαόνες» (mahonnes) κλπ., που αθροίζονταν συνολικά σε 250 περίπου σκάφη. Άλλα πλοία λεγόταν ότι είχαν φτάσει από τη Συρία, ανεβάζοντας το σύνολο σε 400 περίπου σκάφη. Τον στρατό λεγόταν ότι αποτελούσαν 200.000 άνδρες, από τούς οποίους 60.000 είχαν μεταφερθεί εκεί για το επικίνδυνο έργο τής υπονόμευσης [Oppugnation, 1527, φύλλο 10 (=τετρασέλιδο Bii). Η 1η έκδοση, φύλλο 5, διαφέρει σημαντικά σε αυτό το απόσπασμα]. Οι 60.000 υπονομευτές είχαν κληθεί από τη Βλαχία και τη Βοσνία [φύλλο 11 = Biii]. Ο Bosio, ΙΙ (1594), βιβλίο xix, σελ. 544 ακολουθεί τον Jacques de Bourbon. Ένα μη αυθεντικό αντίγραφο τής τελικής συνθηκολόγησης τής Ρόδου αποδίδει στους Τούρκους 300 πλοία και 200.000 ένοπλους άνδρες [Ε. Charrière, Négociations de la France dans le Levant, i, 92]. O σερ Νίκολας Ρόμπερτς, που ήταν παρών στην πολιορκία, έγραφε στον κόμη τού Σάρρεϋ από τη Μεσσίνα στις 15 Μαΐου 1523 ότι οι Τούρκοι είχαν 15.000 ναυτικούς και χερσαία δύναμη 100.000 μαχητών, με 50.000 εργάτες «με φτυάρια και δόρατα» [W. Porter, Knights of Malta, I (1858), παραρτ. αριθ. 15, σελ. 516], αλλά αλλού στην ίδια επιστολή ανεβάζει το σύνολο σε 200.000. Μια επιστολή τής 13ης Ιουλίου από τον Μάρκο Μίνιο, τον τότε ενετικό δούκα τού Χάνδακα (Κρήτης), αποδίδει στους Τούρκους 100 ελεφρές γαλέρες, 70 μεγάλες γαλέρες (γαλεάσες) και τα υπόλοιπα πλοία μεταφοράς και φούστες, μέχρι το σύνολο των 270 σκαφών [Sanudo, Diarii, xxxiii, 417].
Eπιστολή, γραμμένη από ιππότη τής Ρόδου προς τον γαλλόφιλο καρδινάλιο Σκαραμούτσια Τριβούλτσιο τού Κόμο την 1η Δεκεμβρίου 1522, αναφέρει ότι ο τουρκικός στόλος περιλάμβανε 300 πλοία και ο στρατός 200.000 άνδρες και μάλλον ασαφώς υπονοεί ότι ο στόλος είχε μειωθεί στα 50 πλοία εκείνη την ημερομηνία, ενώ ο στρατός είχε υποστεί επίσης μεγάλες ζημιές: «Αλλά ο στρατός των διακοσίων χιλιάδων είχε εν μέρει καταστραφεί από τον πόλεμο και εν μέρει καταρρεύσει, όπως ισχυρίζονται, από θεία τιμωρία» (Exercitus ille ducentorum milium partim bello interemptus, partim divino flagello vindicante corruit).
Έχω δει αυτή την επιστολή σε μικρό φυλλάδιο [4 φύλλα τυπογραφικού χαρτιού διπλωμένου στα 12 (12mo), με τον τίτλο Exemplar litterarum per quendam militem Rhodanum Cardinali Comen(si) missarum], που βρισκόταν καποτε στη βιβλιοθήκη τού γνωστού ασιανολόγου Charles Schefer, Catalogue de la bibliothècque orientale de feu M. Charles Schefer, Παρίσι, 1899, σελ. 176. αριθ. 2813. To φυλλάδιο βρίσκεται τώρα στη Γεννάδειο στην Αθήνα. Οι δύο Τριβούλτσιο ήσαν γνωστοί ως καρδινάλιοι τού Κόμο κατά τη διάρκεια τού πρώτου μισού τού 16ου αιώνα, ο Τζιανναντόνιο (1500-1508) και ο Σκαραμούτσια (1517-1527), και έτσι αυτή η επιστολή πρέπει να απευθυνόταν στον δεύτερο, που έγινε καρδινάλιος στην πέμπτη δημιουργία τού Λέοντος Ι’ τον Ιούλιο τού 1517. Αυτό που πρέπει να θεωρούμε ως επίσημη εκδοχή των Ιπποτών για την πολιορκία (βλέπε πιο κάτω, σημείωση 61), το Oratio habita … coram Clemente VII Pont. Max. τού Thomas Guichardus, πρωτοτυπώθηκε στη Ρώμη «apud F. Minitium Calvum mense Ιanuario MDXXΙΙΙΙ», παρέχει στοιχεία για τις τουρκικές δυνάμεις, περίπου 300 γαλέρες και άλλα μεγάλα πλοία και 200.000 άνδρες «πάνω-κάτω», από τούς οποίους 60.000 ήσαν σκαπανείς [χωρίς αρίθμηση φύλλο 3 = Aiii]. Όλοι αυτοί οι αριθμοί είναι πολύ υπερβολικοί.
- [←25]
-
Ettore Rossi, Assedio e conquista di Rodi nel 1522, secondo le relazioni edite ed inedite dei Turchi, Ρώμη, 1927, σελ. 15-16, 49-50. Καθώς άλλα στρατεύματα έρχονταν από την Αίγυπτο, ο Rossi προφανώς πιστεύει, «ότι ο αριθμός των 200.000 δεν φαίνεται μακριά από την αλήθεια» (che la cifra di 200.000 non sembra lontana dal vero) [σελ. 50]! Όμως το βιβλίο τού Rossi είναι χρήσιμο, επειδή παρέχει την τουρκική άποψη για την εκστρατεία στη Ρόδο και την κατάληψη τού νησιωτικού φρουρίου.
- [←26]
-
Fontanus, De bello Rhodio, ii, φύλλο 19 (= τετρασέλιδο Eiii). Ο μεγάλος μάγιστρος λ’ Ιλ-Αντάμ επίσης ανέφερε την άφιξη των Τούρκων στις 26 Ιουνίου [βλέπε την επιστολή του τής 13ης Νοεμβρίου 1522 στο Charrière, I, σελ. cxxxi. Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xix, σελ. 542-43]. Όταν στις 15 Ιουλίου (1522) o Ντομένικο Τρεβιζάν παρέλαβε το έγγραφο τής αποστολής του ως ναυτικός γενικός διοικητής (από τον δόγη Αντόνιο Γκριμάνι), έπαιρνε εντολή, σε περίπτωση κίνησης τού δόγη εναντίον τής Ρόδου, να μην παρέμβει στις τουρκικές επιχειρήσεις [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 105 (120)]:
«Και στην περίπτωση που ο στόλος τού εν λόγω Άρχοντα [Τούρκου] προχωρούσε στην επιχείρηση τής Ρόδου, σάς προειδοποιούμε να μην τον εμποδίσετε σε καμία περίπτωση, ούτε να κάνετε οποιαδήποτε κίνηση, από την οποία να μπορούσε να υποψιαστεί ότι παρενοχλείται από εμάς, αλλά να έχετε μόνο τα μάτια σας στην ασφάλεια τού κράτους και των υποθέσεών μας…»
(Et in caso che l’armata del predicto Signor [Turco] andasse ala impresa di Rhodi advertirai de non te impedir in alcuna cosa nè far movesta alcuna che loro possano havere suspitione di esser disturbati da nui, ma solamente haverai l’ochio ala segurtà del stato et cose nostre...).
Δεδομένου όμως ότι στη Βενετία στις 15 Ιουλίου γινόταν αντιληπτό ότι ο στόλος τού δόγη ίσως κατευθυνόταν στην Κύπρο, ο Τρεβιζάν έπρεπε να είναι ετοιμος να υπερασπιστεί ενετική επικράτεια «με κάθε προσεκτική μελέτη και με όλες τις δυνάμεις τού πνεύματός σας» (cum ogni accurato studio et tute le forze de l’inzegno tuo) [στο ίδιο, φύλλο 106 (120)].
Στις 7 Αυγούστου ο δόγης και η Γερουσία έγραφαν στον Αντόνιο Σουριάν, τον πρεσβευτή τους στην Αγγλία, να εξηγήσει στους Ερρίκο Η’ και Γούλζεϋ την επιθυμία τους για ειρήνη με τον Κάρολο Ε΄. Το κυρίως ζητούμενο στην Ευρώπη ήταν η ειρήνη,
«η οποία είναι πραγματικά απαραίτητη, βλέποντας την απίστευτη δύναμη με την οποία προχωρά ο Άρχοντας Τούρκος, ο οποίος το τελευταίο έτος κυριάρχησε στο Βελιγράδι, στο Σίρμιον και στο πιο δυνατό τμήμα τού ουγγρικού βασιλείου, ενώ τούς τελευταίους μήνες έχει κατακτήσει τον Σκάρδονα και την Τρίνα [;], κύρια φρούρια τής Κροατίας. Και τώρα αυτοπροσώπως με τριακόσια πλοία και στρατό εκατό χιλιάδων ανδρών σκέφτεται την επιχείρηση τής Ρόδου»
(laquale veramente è necessaria, riguardando ala incredibel potentia, cum laquale procede il Signor Turco, ilquale l’anno preterito debellò Belgrado, Serimia, et la potissima portione del regno hungarico, et neli mesi proximi ha conquistata Scardona et Trina [?] principal forteze dela Croatia. Et hora in persona cum trecento velle et exercito de persone centomilia si attrova alla impresa de Rhodi)
[φύλλο 112 (128) και πρβλ. φύλλα 117, 118 (132, 133) για Σκάρδωνα και «Τένινα»].
Στις 14 Αυγούστου ο Γκάσπαρο Κονταρίνι, τότε Ενετός πρεσβευτής στην αυλή τού Καρόλου Ε΄, έγραφε στην κυβέρνησή του από την Παλέντσια ότι ένας Ιωαννίτης είχε φτάσει εκεί στις 12 τού μηνός, έχοντας έρθει από τη Ρόδο σε σαράντα μέρες. Ο στόλος τού δόγη περιλάμβανε 200 σκάφη και «είχε ήδη αποβιβάσει στρατεύματα και κανόνια για να βομβαρδίσει την πόλη». Ο καγκελλάριος Μερκουρίνο Γκαττινάρα είχει ενημερώσει τον Κονταρίνι ότι ο Κάρολος έδινε εντολή στις αρχές στη Νάπολη να επιτρέψουν στους Ρόδιους να εξάγουν προμήθειες και πυροβολικό χωρίς πληρωμή κανενός δασμού ή επιβολής και ότι σχεδίαζε να στείλει βοήθεια για να προσπαθήσει να διασπάσει την πολιορκία. Ο Κονταρίνι φοβόταν ότι ο Κάρολος ίσως ζητούσε κάποια δράση από πλευράς Βενετίας εναντίον των Τούρκων [Brown, Calendar of State Papers…. Venice, iii, αριθ. 523, 265-66].
Ο Γκάσπαρο Κονταρίνι είναι μια από τις πιο γνωστές προσωπικότητες τού πρώτου μισού τού 16ου αιώνα [πρβλ. πιο κάτω, Κεφάλαιο 8, σημείωση 143]. Οι επιστολές του, απευθυνόμενες προς τον δόγη και τη Γερουσία κατά τη διάρκεια τής πρεσβείας του στον Κάρολο Ε΄ από τις 23 Μαρτίου 1521 μέχρι τις 28 Ιουλίου 1525 (γραμμένες με το χέρι τού γραμματέα του, τού Λορέντσο Τρεβιζάν), υπάρχουν σε βαρύ, δερματόδετο τόμο στη Biblioteca Nazionale Marciana, It. VII, 1009 (7447). Eπτά βιβλία με επιστολές τού Κονταρίνι από τις 21 Μαΐου 1528 μέχρι τις 5 Νοεμβρίου 1529 [πρβλ. Franz Dittrich (επιμ.), Regesten und Briefe des Cardinal Gasparo Contarini (1483-1542), Μπράουνσμπεργκ (Μπράνιεβο), 1881, αριθ. 79-232, σελ. 27-72], γραμμένες στο Βιτέρμπο, τη Ρώμη και τη Μπολώνια όταν ήταν πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στον πάπα Κλήμεντα Ζ΄, περιλαμβάνονται σε χειρόγραφα στη Marciana, It. VII, 1043 (7616). Όλα αυτά τα χειρόγραφα κληροδότησε στη Marciana ο N. Η. Girolamo Contarini το 1843 [πρβλ. Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’ Italia, LXXXVII (Φλωρεντία, 1967), σελ. 5, 8]. O Γκάσπαρο Κονταρίνι έγινε καρδινάλιος από τον Παύλο Γ’ στις 21 Μαΐου 1535.
- [←27]
-
Bλέπε Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 13 και εξής (= Bv και εξής), ο οποίος ως στρατιώτης παρέχει λεπτομερή περιγραφή των στρατιωτικών λειτουργιών, περιγράφει τις θέσεις των τουρκικών πυροβολείων, τις θέσεις των διαφόρων πασάδων κλπ. Πρβλ. Fontanus, De bello Rhodio, ii, φύλλο 21 (= Fi) και Bosio, II (1594), βιβλίο xix, σελ. 550-51.
- [←28]
-
Για τον Gabriele di Martinengo, που ήταν η βάση τής ροδιακής άμυνας τo 1522, σημειώστε Picenardi, Itinéranire, σελ. 112-14, ο οποίος έχει συλλέξει πολυάριθμες αναφορές γι’ αυτόν. Βλέπε το Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo fu di missier Zacabo, στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 69 και εξής, στις στήλες 75-76 και εξής, 86, 87 και πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xix, σελ. 545, 548-49, 557-58, και αλλού και A. Mercati, Dall’ Archivio Vaticano (1951), σελ. 91-92, σημείωση 56.
- [←29]
-
Πρβλ. Fontanus, De bello Rhodio, II, φύλλα 19-20 (= Eiii-iiii). Σύμφωνα με αναφορά στο Sanudo, Diarii, xxxiii, 566, ο Martinengo, που έγινε ένας από τούς ήρωες τής πολιορκίας, έφτασε στη Ρόδο στις 23 Ιουλίου (1522). Ο Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 13 (= Bv) χρονολογεί την άφιξή του στις 22 τού μηνός. Επίσης τον αποκαλεί Ενετό [στο ίδιο, φύλλο 22, γραμμή 3 = Dii και αλλού], επειδή ήταν στην υπηρεσία τής Δημοκρατίας ως στρατιωτικός μηχανικός στον Χάνδακα πριν πάει στη Ρόδο. Η ενετική κυβέρνηση δυσαρεστήθηκε που ο Martinengo άφησε την υπηρεσία του σε αυτούς για να πάρει τα όπλα εναντίον των Τούρκων.
- [←30]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 28-28 (= Eii). Σύμφωνα με τον Fontanus, De bello Rhodio, i, φύλλο 10 (= Cii), υπήρχαν περίπου 5.000 άτομα στη Ρόδο ικανά να φέρουν όπλα, μεταξύ των οποίων περίπου 600 Ιππότες, 500 Κρητικοί, ναυτικοί, κωπηλάτες κλπ. Thos. Guichardus, Oratio, Ρώμη, 1524, χωρίς αρίθμηση φύλλο 3 (= Aiii):
«…παρά το γεγονός ότι εξακόσιοι σχεδόν στρατιώτες μας και πέντε χιλιάδες Ρόδιοι είναι εκείνοι που μπορούν να χειρίζονται όπλα και είναι κατάλληλοι λόγω ηλικίας και δύναμης…»
(…tametsi vix sexcenti ordinis nostri milites et quinque Rhodiorum millia essent, qui tractandis armis et aetate et viribus idonei forent…).
Ο Sanudo παρακολουθούσε τα γεγονότα στη Ρόδο με τη συνηθισμένη του προσοχή στη λεπτομέρεια [Diarii, xxxiii, 389, 390, 398-99, 404, 417, 458-60, 461, 468-69, 487 και εξής, 500-1, 511 και εξής, 565 και εξής, 600-3, 605, 615, 633] και βλέπε την περιγραφή στο J. S. Brewer (επιμ.), Letters and Papers… of Henry VIII, iii–2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 2841, σελ. 1191-93, που φαίνεται ότι έχει προσαρμοστεί από το Oppugnation τού Jacques de Bourbon.
- [←31]
-
Fontanus, De bello Rhodio, i, φύλλο 13 (= Di). Για την τουρκική πολιορκία τής Ρόδου το 1480 βλέπε Τόμο II, κεφάλαιο 11.
- [←32]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 13 (= Bv) και πρβλ. γενικά φύλλα 14-15 (= Bvi-Ci), 28 (= Kii) και passim. Fontanus, De bello Rhodio (1524), ii, φύλλο 20 (= Eiiii). Bosio, ii (1594), βιβλίο xix, σελ. 548-49. Tις «γλώσσες» εκπροσωπούσαν αντιπρόσωποι, που προφανώς ψήφιζαν όπως έκριναν (πιθανώς σε συμφωνία με τα συμφεροντα των εθνών τους).
- [←33]
-
Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 114-115 (129-130):
«Πρέπει να έχετε ενημερωθεί με ειδοποιήσεις από την Κέρκυρα και επίσης από τον Χάνδακα, ότι ο στόλος τού γαληνότατου Άρχοντα Τούρκου έχει περάσει κάτω από τη Ρόδο για να κάνει αυτή την επιχείρηση, και επειδή επιθυμία μας είναι να γίνει κάθε επίδειξη αγάπης προς τον διοικητή του, δηλαδή τον υπέροχο Μουσταφά πασά, ώστε να μπορεί να γνωρίζει ότι πρόθεση τής Σινιορίας μας είναι η επιθυμία συνέχισης τής καλής ειρήνης και φιλίας με την Εξοχότητά του τον Μεγάλο Άρχοντα και για να μη δοθεί καμία αφορμή σε αυτόν για να μπορεί να έχει στο μυαλό του την υποψία ότι θέλουμε να διαταράξουμε την επιχειρήσή του…»
(Voi dovete haver inteso per li advisi da Corphu et etiam de Candia l’armata del serenissimo Signor Turco esser andata sotto Rhodi per far quella impresa, et perchè desiderio nostro saria che si facesse ogni amorevole demonstratione verso il capitaneo di quella, che è il magnifico Mustafa Bassa aziò el potesse cognoscer la intention de la Signoria nostra di voler continuar ne la bona pace et amicitia cum la Excellentia del Gran Signor et non li dar alcuna causa per laquale et potesse haver suspitione che noi havessamo in animo di voler perturbar le imprese sue….)
«Εκείνο που πρέπει να γίνει από εσάς για το γεγονός [όπως σημειώθηκε πιο πάνω στο κείμενο, η προτεινόμενη επιστολή απευθυνόταν στον γενικό διοικητή Τρεβιζάν], αφήνουμε να το αποφασίσετε με τη σύνεση και την περίσκεψή σας, ενώ μπορείτε να στείλετε να δωρίσουν στον εν λόγω πασά στο όνομά μας τα ενδύματα από μεταξωτά υφάσματα που σάς στέλνουμε τώρα και να κάνετε γνωστό με εκείνο τον κατάλληλο τρόπο που γνωρίζετε καλά, βρίσκοντας τον τρόπο που θα σάς φανεί για να χρησιμοποιήσετε αυτό το σημάδι καλής φιλίας με τη μεγαλειότητά του, ξέροντας πόσο η Σινιορία μας αγαπά αυτόν και τις υποθέσεις του. … Τέλος θέλουμε να γνωρίζετε για δικές σας οδηγίες ότι έχουμε μάθει με κάποια δυσαρέσκεια, ότι ο αιδεσιμότατος μεγάλος μάγιστρος τής Ρόδου έχει παρακρατήσει σε αυτό το λιμάνι ένα πλοίο ενός εμπόρου μας από αυτή την πόλη…»
(Il che essendo voi sopra il fatto, lassamo deliberar alla prudentia et circumspectione vostra, possate mandar a presentar al predicto bassà in nome nostro le veste de panni de setta che hora li mandamo et farli intender cum quella accommodata forma che saperete bene fare, che ritrovandovi in quel loco vi era parso usar questo segno di bona amicitia cum la Maestà sua, sapendo quanto la sia affectionata ala Signoria nostra, et cose sue. … Demum volemo che per instruction vostra sapiate noi haver inteso et certo cum displicentia come il reverendissimo Gran Maestro de Rhodi havea retenuto in quel porto una nave de uno marcadante nostro di questa cità….)
Ο Τρεβιζάν έπρεπε να πάρει μέτρα για να εξηγήσει στον Μουσταφά πασά την αθώα παρουσία τού ενετικού σκάφους στη Ρόδο, γιατί, όπως γνώριζε καλά ο σουλτάνος, «οι έμποροί μας ταξιδεύουν σε κάθε τόπο…» (li marcadanti nostri traficano in ogni loco…). Υπέρ (de parte) 16, κατά (de non) 168, λευκά (non sinceri) 0.
Στις 11 Σεπτεμβρίου (1522) η Γερουσία ρύθμισε να πληρώνεται στην Πύλη ο ετήσιος φόρος υποτέλειας (pensione) για το νησί τής Κύπρου [στο ίδιο, φύλλα 124-125 (140-141)]. Ο φόρος, που προηγουμένως πληρωνόταν στον σουλτάνο τής Αιγύπτου, ήταν 8.000 δουκάτα [φύλλο 126 (141)].
- [←34]
-
O Σουλεϊμάν σημειώνει την κατάρρευση τού καμπαναριού τού Αγίου Ιωάννη στο δικό του ημερολόγιο τής πολιορκίας [v. Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 629, μεταφρ. Hellert, v, 419]. Sanudo, Diarii, xxxiii, 567. Bosio, II (1594), βιβλίο xix, σελ. 554, ακολουθώντας τον Fontanus. Rossi, Assedio e conquista di Rodi, σελ. 16-17 και πρβλ. τον χάρτη τής Ρόδου στη σελ. 49 (αλλά ο Rossi φαίνεται να μη γνωρίζει ότι το Λιμάνι των Γαλερών και το Λιμάνι τού Εμπορίου δεν ονομάζονταν έτσι, παρά αρκετόν καιρό μετά την παράδοση τής Ρόδου από τούς Ιωαννίτες). Σημειώστε επίσης τον χάρτη στο Cecil Torr, Rhodes in Modern Times, Καίμπριτζ. 1887, στο τέλος. Στις 6 Νοεμβρίου 1856 η «ευγενέστατη εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη» (ecclesia nobilissima sancti Johannis), που στεκόταν απέναντι από το ανάκτορο των μεγάλων μαγιστρων, καταστράφηκε από μυστηριώδη έκρηξη [Picenardi, Itinéraire, σελ. 96-97. De Belabre, Rhodes of the Knights, σελ. 101, 103. A. Gabriel, La Cité de Rhodes, I (1921), 8, II (1923), 167-70]. To 1522 η Πύλη Αγίου Γεωργίου είχε πια κλειστεί. Διεκδικούμενος στο παρελθόν από τη «γλώσσα» τής Γερμανίας, ο Πύργος προστατευόταν τώρα από εκείνη τής Ωβέρνης [Gabriel, i, 20, 27-29, 34].
Οι Ιταλοί αποκατέστησαν τη μοναστηριακή εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη, στη σύγχρονη προβλήτα ακριβώς νότια τού ανακτόρου τού (νέου) κυβερνήτη τους, απέναντι στην είσοδο στο Μανδράκι από το Οχυρό Αγίου Νικολάου. Εδώ το έργο τού Rottiers ήταν πολύ χρήσιμο [Monumens de Rhodes, i, 291-306, πίνακες XΙΙΙ, XL. XLΙΙΙ (εξωτερικά) και XLΙΙ (εσωτερικά)]. Για την αποκατάσταση τής κορυφής τού καμπαναριού θα μπορούσε να είχε γίνει μεγαλύτερη χρήση των μικρογραφιών στο χειρόγραφο τού Caoursin στη Bihliothèque Nationale, MS. lat. 6067, φύλλα 18, 32. Η εκκλησία δεν μπορούσε να αντικατασταθεί στο υψηλό επίπεδό της απέναντι από την μικρή πλατεία μπροστά στο ανάκτορο τού μεγάλου μαγίστρου, επειδή το επίπεδο αυτό καταλάμβανε (και καταλαμβάνει ακόμη) καλά διατηρημένο τουρκικό σχολείο. Αν και δεν ήταν ο λατινικός καθεδρικός ναός τής Ρόδου, που ήταν η εκκλησία τής Σάντα Μαρία χαμηλά στην Οδό των Ιπποτών, η (μοναστηριακή) εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη ήταν το σκηνικό τής υποδοχής των νέων Ιπποτών στο Τάγμα, τής εκλογής των μεγάλων μάγιστρων, που επίσης θάβονταν εδώ όταν πέθαιναν στη Ρόδο, τής σύγκλησης των γενικών συνελεύσεων, που συνήθως πραγματοποιούνταν κάθε πέντε χρόνια και των κύριων πανηγυρικών τελετών που συνδέονταν με το Τάγμα και με τον προστάτη τους Άγιο Ιωάννη. Βλέπε Pietro Lojacono, «La Chiesa conventuale di S. Giovanni dei Cavalieri in Rodi», Clara Rhodos, VIII (1936), 245-74, με σχέδια μετά τη σελ. 288. Ο Άγιος Ιωάννης είναι τώρα η Ορθόδοξη εκκλησία τού Ευαγγελισμού, με μερικές όμορφες νεο-βυζαντινές τοιχογραφίες. Ίσως η κύρια κριτική που πρέπει να γίνει στους Ιταλούς αρχιτέκτονες σε αυτό το ζήτημα, είναι η προφανώς σκόπιμη προσπάθειά τους να προσδώσουν ενετικό παρουσιαστικό τόσο την εκκλησία όσο και στο καμπαναριό.
- [←35]
-
Karl Lanz (επιμ.), Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία. 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη Μάιν, 1966, I, αριθ. 37, σελ. 66-68 και πρβλ. επίσης αριθ. 39, γραμμένη στο Βίλνιους στις 22 Σεπτεμβρίου 1522, από τον Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας προς τον Κάρολο Ε΄. Καθώς ο Κάρολος είχε εμπλακεί σε εχθροπραξίες με τον Φραγκίσκο Α’ τής Γαλλίας, δεν μπορούσε να κάνει τίποτε για να βοηθήσει τούς Ιππότες τής Ρόδου, παρά τις καλές του προθέσεις. Τα επακόλουθα γεγονότα λίγα έκαναν για να ανακουφίσουν τον φόβο τουρκικής καθόδου στη Σικελία ή στη Νάπολη [στο ίδιο, Ι, αριθ. 49, σελ. 93, επιστολή προς τον Κάρολο από τη θεία του Μαργαρίτα, τη δική του «κυβερνήτη» (Staathalterin) στην Ολλανδία, με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1524 και πρβλ. αριθ. 52, σελ. 103, 112].
Μια πρωτότυπη επιστολή τού λ’ Ιλ-Αντάμ προς τον Μπερναρντίνο ντε Καρβαχάλ, καρδινάλιο επίσκοπο τής Όστια, που ζητούσε την παρέμβασή του στον πάπα, «γραμμένη στη Ρόδο στις 17 Ιουνίου 1522» (datum Rhodi die XVII Iunii, 1522), υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi e titolati, τομ. I, φύλλο 3:
«Αιδεσιμότατε εν Χριστώ πατέρα και κύριε, προστάτη μας, λατρευτέ μου κύριε, σύμφωνα με την ταπεινότατη έκθεση που σάς έχει σταλεί, ο Τούρκος τύραννος τούς δεκατέσσερις αυτούς μήνες με τις επιστολές του θα μάς οδηγήσει σε πόλεμο, αν δεν παραχωρήσουμε τη δικαιοδοσία την οποία διατηρεί η χριστιανοσύνη στην ανατολή με τη δική μας προστασία. Την ίδια μέρα μεγάλο μέρος τού στόλου του, περνώντας εδώ από τον Φίσκο ζήτησε να συγκεντρωθούν κι άλλα σκάφη, μέχρι να μαζευτεί ολόκληρος ο στόλος, ώστε να διασχίσει αμέσως τη θάλασσα και να μάς επιτεθεί…»
(Reverendissime in Christo pater et domine, protector noster, domine mihi observandissime, mei humilima commendatione premissa, Turcorum tyrannus decima quarta presentis mensis per suas litteras nos ad bellum diffidavit nisi cesserimus jurisdictioni quam Christiana res publica sub nostra custodia in oriente tenet et eadem die magna bonaque pars sue classis huc transiens Fiscum petiit ubi radunantur alia navigia donec tota classis fuerit completa ut statim huc transfretet et nos oppugnet...).
Η Ρόδος ήταν καλά οχυρωμένη. Ο μεγάλος μάγιστρος έλπιζε, με θεϊκή επιείκεια και με την βοήθεια τής Παναγίας, να σταματήσει τον σουλτάνο με ζημιά και ατίμωσή του:
«Και λόγω τής παρατεταμένης πολιορκίας οι άνθρωποι έχουν καταβληθεί, τα τρόφιμα και τα πυρομαχικά έχουν εξαντληθεί, ενώ για να έχουμε βοήθεια, σκεφτόμαστε να στείλουμε τον σεβασμιότατο ηγούμενο τού μοναστηριού μας τής Κάπουας πρεσβευτή μας στην παπική κούρτη, να ικετεύσει τις σεβασμιότατες εξοχότητές σας να καταδεχτούν να μάς επαινέσουν στον Αγιότατο Κύριό μας…»
(Et quia ex diuturna obsidione populi franguntur, cibaria et munitions consumuntur, de habendo succursu cogitavimus quare commisimus venerando priori prioratus nostri Capue arnbaxiatori nostro in Romana Curia: supplicet reverendissime dominationi vestre ut dignetur nos commendatos facere sanctissimo domino nostro…).
Χρειαζόταν μισθοφόρους, τρόφιμα και υλικά, για να μπορέσει να αντέξει στην πολιορκία. Η επιστολή υπογράφεται ως «P. de Villers Lyleadam».
- [←36]
-
Fontanus, De bello Rhodio, ii, φύλλο 20 (= Eiiii): «…Στον πέμπτο τομέα [δηλαδή τον πέμπτο από βορρά μετρώντας αντίστροφα προς τούς δείκτες τού ρολογιού, όπου οι προηγούμενοι τέσσερις τομείς ήσαν εκείνοι τής Γαλλίας, Γερμανίας, Ωβέρνης και Ισπανίας] πολεμούσε βρετανική φάλαγγα με αρχηγό τον μεγάλο μάγιστρο…» (…Quinto loco phalanx Britannica pugnabat duce magno magistro…).
Για τη χρονολόγηση των επιθέσεων στις 4 και 9 Σεπτεμβρίου πρβλ. Fontanus, ii, φύλλο 24 (= Fiiii)]: «…πέντε μέρες πριν από τις ίδες Σεπτεμβρίου, την Πέμπτη μέρα μετά την πρώτη επίθεση…» (…quinto Idus Septembres quintoque die post primam οppugnationem…).
Η καλύτερη περιγραφή των επιθέσεων στις 4, 9 και 17 Σεπτεμβρίου υπάρχει στον Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 17-18 (= Ciii-iiii), ο οποίος (όπως ο Barbaro στην Κωνσταντινούπολη το 1453) κρατούσε ακριβές ημερολόγιο τής πολιορκίας. Την Πέμπτη 28 Αυγούστου ο μεγάλος μάγιστρος είχε στείλει τον Antonio Bosio με επιστολές στην παπική κούρτη, να παρακαλέσει για άμεση αποστολή βοήθειας στη Ρόδο [Bosio, ii (1594), βιβλίο xix, σελ. 556]. Όμως οι σημειώσεις μου δεν αποκαλύπτουν να διασώζονται τώρα τέτοιες επιστολές στα Lettere di principi τού Βατικανού.
- [←37]
-
Βλέπε την αναφορά στο Sanudo, Diarii, xxxiii, 567, όπου ο «belguardo di Santo Athanasio» είναι ο προμαχώνας των Άγγλων. Για τη χρονολόγηση των διαδοχικών (και σχεδόν αδιάκοπων) επιθέσεων, για τις οποίες υπάρχουν κάποιες διαφορές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές και τουρκικές πηγές, βλέπε Rossi, Assedio e conquista di Rodi nel 1522 (1927), σελ. 18-19, αλλά oι τουρκικές πηγές για την πολιορκία δεν δείχνουν να προσθέτουν πολλά στις γνώσεις μας. Ο Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 18-19 (= Ciiii-v), παρέχει λεπτομερή περιγραφή τής μεγάλης επίθεσης στις 24 Σεπτεμβρίου, κατά την οποία οι γενίτσαροι ανέβηκαν στο σπασμένο τείχος τού ισπανικού προμαχώνα (στη νοτιοδυτική γωνία τής πόλης), το οποίο σημειώνει επίσης ο Ρουστέμ πασάς [στο έργο του Ta’rikh-i At-i Othman, επιμ. Ludwig Forrer, Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, Λειψία, 1923, σελ. 64]. O Bosio, ii (1594), βιβλία xix-xx, σελ. 558-69, περιγράφει τις επιθέσεις τού Σεπτεμβρίου λεπτομερώς, κυρίως από τον Jacques de Bourbon και πρβλ. την επιστολή τού δόγη Αντόνιο Γκριμάνι και τής Γερουσίας προς τον Ενετό γενικό διοικητή Τρεβιζάν, με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου (1522), στο Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 132 (147) και την επιστολή στις 17 Νοεμβρίου [στο ίδιο, φύλλο 137 (152)].
- [←38]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 21 (= Di) και πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xx, σελ. 571-73.
- [←39]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 23 (= Diii).
- [←40]
-
Στο ίδιο, φύλλο 25 (= Dv).
- [←41]
-
Στο ίδιο, φύλλο 25 (= Dv).
- [←42]
-
Ο Fontanus, ii, φύλλα 19-20 (= τετρασέλιδα Eiii-iiii) είχε επίσης εντυπωσιαστεί πολύ από τις τουρκικές υπονομεύσεις, «που λέγεται ότι έχουν κάνει πενηνταπέντε» (nam quinquaginta quinque fuisse dicuntur). Ο αριθμός τέτοιων υπονομεύσεων διαφέρει στις πηγές από 38 μέχρι 55 [πρβλ. Bosio, ii (1594), βιβλίο xix, σελ. 557 και Rossi, Assedio e conquista di Rodi, σελ. 18, σημείωση 4]. O Thos. Guichardus, Oratio, φύλλο 3 (= Aiii), λέει ότι υπήρχαν 45 στοές.
- [←43]
-
Charrière, Négociations de la France dans le Levant, i, σελ. cxxxi-cxxxiii, επιστολή με ημερομηνία «από Ρόδο στις 13 Νοεμβρίου 1522» (de Rhodes le XIII de novembre 1522).
- [←44]
-
Πρβλ. το ημερολόγιο τού δόγη στον Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 632, μεταφρ. Hellert, v, 423. O Rossi, Assedio e conquista di Rodi (1927), σελ. 20, δίνει τις 28 Οκτωβρίου ως ημερομηνία τής αναχώρησης τού Μουσταφά πασά για Αίγυπτο. Για την ατίμωσή του (σχεδόν εκτελέστηκε) και την αντικατάστασή του από τον Αχμέτ πασά βλέπε Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 20, 21 (= Cvi-Di), που χρησιμοποιεί ο Bosio, II (1594), βιβλίο xx, σελ. 570.
- [←45]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 16 (= Cii). Στις αρχές τής πολιορκίας οι Τούρκοι έστησαν εξήντα έως ογδόντα πυροβολαρχίες «σε διάφορα μέρη και σχεδόν παντού στην πόλη» [στο ίδιο, φύλλο 12 (= Biiii)].
- [←46]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 4 (= Aii), 20 (=Evi), 23-24 (=Oiii-iiii), που αποκαλεί τον Αντρέας Αμαράλ «Andre Demerail». Σύμφωνα με το έγγραφο στον Sanudo, Diarii, xxxiii, 568, ο Αμαράλ εκτελέστηκε την 1η Νοεμβρίου [και πρβλ. στο ίδιο, στήλη 570]. Ο Sanudo διασώζει επίσης ένα Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo fu di missier Zacabo, di tutto quello seguile di nοve di giorno, particularmente in Rhodi [Diarii, xxxiv, 69 και εξής], στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί. Παρέχει κάποιες λεπτομέρειες τής εκτέλεσης τού Αμαράλ και δίνει επίσης την ημερομηνία ως 5 Νοεμβρίου [στο ίδιο, στήλες 83-84]. Έχω ακολουθήσει τον Bourbon, τού οποίου η περιγραφή φαίνεται γενικά ακριβής. Ο Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 576-77, που συνήθως ακολουθεί στενά τον Bourbon, λέει ότι αφαίρεσαν από τον Αμαράλ την ενδυμασία των Ιωαννιτών την Τετάρτη 4 Νοεμβρίου και τον αποκεφάλισαν την επόμενη μέρα, αλλά το 1522 η 4η Νοεμβρίου έπεφτε Πέμπτη. Ο Bosio λέει ότι χρησιμοποίησε σύγχρονη περιγραφή τής «υπόθεσης Αμαράλ» (affaire Amaral), γραμμένη από τον Pietro Lomellino del Campo, Ρόδιο γενουάτικης καταγωγής, «ο οποίος, έχοντας βρεθεί παρών, σημείωσε με το ίδιο του το χέρι σε ένα βιβλίο όλα τα πιο αξιομνημόνευτα πράγματα που συνέβησαν σε αυτή την πολιορκία» (il quale essendosi trovato presente, notò di sua propria mano in un libro tutte le cose più memorabili ch’occorsero in quest’ assedio).
Ο γιος τού Πιέτρο, ο Τζιοβάννι, που ζούσε τότε στη Ρώμη, έδωσε στον Bosio το βιβλίο, αλλά η 4η Νοεμβρίου ήταν έτσι κι αλλιώς Πέμπτη. Προφανώς το βιβλίο που χρησιμοποίησε ο Bosio είναι και η πηγή τού Sanudo. Έχουμε λοιπόν μόνο την καταγραφή τής ημερομηνίας από τον Bourbon να αντιπαραταξουμε σε εκείνη τού Lomellino. Ο Bosio εκφράζει έκπληξη που ο Fontanus δεν έχει αφήσει σαφή περιγραφή τής υπόθεσης. Ίσως, ως δικαστής, πίστευε ότι όσο λιγότερα έλεγε για τη συγκεκριμένη δίκη, τόσο καλύτερο. Τα πάθη ήσαν πολύ εξημμένα για να υπάρξει αντικειμενική κρίση. Στην προσφώνησή του προς τον πάπα Κλήμεντα Ζ΄ τον Δεκέμβριο τού 1523, ο Thos. Guichardus λέει πολλά για την προδοσία τού Αμαράλ [Oratio, φύλλα 3-4 (=Aiii-iv)].
- [←47]
-
Fontanus, De bello Rhodio, I, φύλλα 17-18 (=Ei-ii). Mια γυναίκα προσκυνήτρια από την Ιερουσαλήμ, μια Ισπανίδα, είχε προκαλέσει μεγάλη έξαψη και καχυποψία στη Ρόδο, κηρύσσοντας ότι η δοκιμασία τής Ρόδου ήταν σημάδι τής οργής τού Θεού για την κακία των ηγετών [στο ίδιο, φύλλο 24 (= Fiiii)]. Ο Thos. Guichardus, Oratio, φύλλο 4 (= Aiv), λέει ότι όταν παρουσιάστηκε στον Αμαράλ η εικόνα τής Παναγίας, αυτός είπε «πάρτε από μένα αυτό το ξύλο!» (Aufer a me lignum istud!). Ο Guichardus ήταν απολογητής τού μεγάλου μάγιστρου.
- [←48]
-
Για τη χρονολόγηση αυτών των επιθέσεων έχω ακολουθήσει τον Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 25-26 (=Dv-vi). Ο μήνας Νοέμβριος λείπει από το αντίγραφο τού ημερολόγιου τού δόγη στον Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 632, μεταφρ. Hellert, Hist. de l΄ empire ottoman, v, 423. Πρβλ. το Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo fu di missier Zacabo στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 69 και εξής, 85-86. Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 579, που ακολουθεί τον Jacques de Bourbon και Rossi, Assedio e conquista di Rodi, σελ. 20-21.
- [←49]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 14, 15 (=Bvi, Ci)]:
«…Τα τείχη τής Αγγλίας και τής Ισπανίας, απέναντι στα οποία [οι εχθροί] … έχουν στήσει δεκατέσσερα αλεξίσφαιρα διαφράγματα. … Στη συνέχεια μπορεί επίσης να καταλάβει κανείς ότι έχουν στήσει δεκαεπτά τέτοια διαφράγματα απέναντι στο ανάχωμα τής Ιταλίας…»
(…la muraille Dangleterre et Despaigne, contre laquelle [les ennemys]... avoyent attitrez quatorze mantelletz. ... Apres est de scavoir aussi quil y avoit dixsept mantelletz attitres contre le terreplain Dytalie...).
- [←50]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 26-27 (= Dvi-Ei) και πρβλ. Fontanus, De bello Rhodio (1524), ii, φύλλα 33-34 (= li-ii). O Bourbon λέει ότι oι Γενουάτες, όταν επέστρεψε, τον ρωτούσαν για ένα Γενουάτη έμπορο, ονομαζόμενο Ματτέο ντε Βία, πράγμα που επιβεβαιώνει ο Fontanus, φύλλο 29 (= Eiii), κατoνομάζοντας τον ενδιάμεσο ως Τζιρολάμο Μονίλια και αναφέροντας ότι στάλθηκε από τον Πίρι πασά, τον διοικητή των τουρκικών δυνάμεων που ήσαν τοποθετημένες απέναντι από τον ιταλικό τομέα. Πρβλ. Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 580 και το Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo fu di missier Zacabo, στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 87 και εξής.
- [←51]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 27 (= Ei) και σημειώστε Fontanus, De bello Rhodio, II, φύλλο 36 (= Ιiiii) και Thos. Guichardus, Oratio, φύλλο 5 (= Bi), που λέει ότι οι υπερασπιστές τής Ρόδου είχαν τώρα μειωθεί σε 1.500 άνδρες το πολύ. Πρβλ. Bosio, ΙΙ (1594), βιβλίο xx, σελ. 581-82.
- [←52]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 28-29 (= Eii-iii). Πρβλ. Fontanus, De bello Rhodio, ii, φύλλα 33 (= Ιi, 37 (= Ki) και Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo, στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 89. Εδώ όπως και αλλού υπάρχει αριθμός μικρών διαφορών μεταξύ των κυρίων δυτικών πηγών. Δεν έχω ασχοληθεί με αυτές, αλλά θα ήταν καλό να έχουμε μια ενδελεχή μονογραφία ασχολούμενη με την πολιορκία τής Ρόδου το 1522, που να λαμβάνει υπόψη τις τουρκικές γραπτές πηγές. Πρβλ. Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 583-85. Όσο για τη φερόμενη ως δήλωση τού Αχμέτ πασά ότι οι τουρκικές δυνάμεις είχαν υποστεί 64.000 απώλειες και ότι σαράντα ή πενήντα χιλιάδες είχαν πεθάνει από αρρώστιες (που μοιάζει με προπαγάνδα των Ιωαννιτών, για να ανακουφίσει το πλήγμα που υπέστη το κύρος τους με την παράδοση τής Ρόδου), ο Γενουάτης ναύαρχος Αντρέα Ντόρια παρατηρούσε σε επιστολή με ημερομηνία 9 Αυγούστου 1527 προς τον Γάλλο στρατάρχη Λωτρέκ ότι ο Μεγάλος Τούρκος είχε πάρει τη Ρόδο με επιχειρήσεις υπονόμευσης και πυρά κανονιών, με πολύ μικρές απώλειες στρατιωτών (cum pochissimi danni de li suoi) [Sanudo, Diarii, XLV, 641].
- [←53]
-
Fontanus, ό. π., ii, φύλλο 36 (= Iiiii).
- [←54]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 30 (= Eiiii). Παραδόξως ο Rossi, Assedio e conquista di Rodi nel 1522, σελ. 21, σημείωση 5 πιστεύει ότι «οι ευρωπαϊκές πηγές δεν μιλούν για την άφιξη ενισχύσεων: αυτό πρέπει να είναι εφεύρεση των Τούρκων χρονικογράφων». Όπως έχουμε δει, οι δύο κύριες ευρωπαϊκές πηγές είναι οι Bourbon και Fontanus, όπου και οι δύο μιλούν για την άφιξη ενισχύσεων. Μάλιστα από αυτούς έμαθαν οι Τούρκοι χρονικογράφοι για τις ενισχύσεις αυτές. Πρβλ. Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 585-86, τον οποίο ο Rossi δεν έχει διαβάσει.
Στις 20 Δεκεμβρίου (1522) ο δόγης Αντόνιο Γκριμάνι και η Γερουσία έγραφαν στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ ότι είχαν μόλις μάθει ότι πλοίο που ανήκε σε ευγενή ονομαζόμενο Νικκολό Σεμιτέκολο είχε συλληφθεί από αξιωματούχους τού Καρόλου Ε΄ (agenti cesarei) στο λιμάνι τής Νάπολης, όπου φόρτωνε φουντούκια (noselle) για το ταξίδι στην Αλεξάνδρεια, «και ότι είχε ήδη γίνει η αρχή για να φορτωθούν πυρομαχικά και άλλα υλικά πολέμου και να σταλούν σε βοήθεια τής Ρόδου» (et già si era dato principio di carricarla de munitione et altre cose bellice per mandarla in soccorso de Rhodi).
Η Γερουσία εξέφραζε την ανησυχία ότι ένα ενετικό πλοίο ίσως στελνόταν στη Ρόδο με πολεμοφόδια και «άλλα πολεμικά είδη» (altre cose bellice) για τούς Ιωαννίτες. Κατέθεσαν διαμαρτυρία στους απεσταλμένους τού Καρόλου στη Βενετία, ζητώντας τους να γράψουν στη Νάπολη. Ο δόγης και η Γερουσία έγραψαν επίσης στο Σαρλ ντε Λαννόυ, τον αυτοκρατορικό αντιβασιλέα, «για την αποδέσμευση αυτού τού πλοίου» (per la relaxation di essa nave). Όμως καθώς ήταν δυνατό, ακόμη και πιθανό, ότι το πλοίο θα στελνόταν σε βοήθεια των πολιορκουμένων, ο βαΐλος έπαιρνε εντολή να εξηγήσει την κατάσταση και να καταστήσει σαφή την πλήρη αγανάκτηση (il sumo dispiacer) τής Δημοκρατίας με την όλη υπόθεση. Όμως, αν κατά τη στιγμή που ο βαΐλος έπαιρνε την επιστολή τής Γερουσίας τής 20ης Δεκεμβρίου, ο τουρκικός στόλος είχε επιστρέψει στα στενά τής Καλλίπολης και ο στρατός είχε εγκαταλείψει την πολιορκία τής Ρόδου, δεν έπρεπε να πει τίποτε για το θέμα, εκτός αν από κάποιο τυχαίο γεγονός οι Τούρκοι μάθαιναν για το πλοίο και τον ρωτούσαν [Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλα 143-144 (158-159)].
- [←55]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλα 30-31 (= Eiiii-v) και πρβλ. Bosio, ii (1594), βιβλίο xx, σελ. 586-87.
- [←56]
-
Οι πηγές διαφέρουν κάπως ως προς τούς όρους συνθηκολόγησης. Jacques de Bourbon, ό. π., φύλλο 31 (= Ev). Fontanus, ό. π., φύλλο 37 (= Ki), όπου η στοιχειοθεσία αυτής τής σελίδας προφανώς αναδιατάχτηκε, αφού το βιβλίο είχε συγκροτηθεί σε τετρασέλιδα (signatures), πράγμα που δείχνει ότι ο Fontanus το ξαναέγραψε «με δοκίμια σελίδας», αλλά τα γεγονότα παρέχονται στο Thos. Guichardus, Oratio, φύλλα 5-6 (= Bi-ii). Πρβλ. Sumario di uno libro tenuto per Piero de Campo, στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 89 και Bosio, II (1594), βιβλίο xx, σελ. 588. Η «συνθηκολόγηση τής Ρόδου» (Capitulation de Rhodes) στο Charrière, Négociations, i, 92-93, φαίνεται να συνοψίζει με ακρίβεια τούς όρους τής παράδοσης, αλλά η μορφή της καθιστά προφανές ότι δεν είναι επίσημο έγγραφο. Ο Picenardi, Itinéraire, σελ. 165-66 την αποκαλεί «λογοτεχνική άσκηση σε μορφή που δεν έχει τίποτε να κάνει με την ιστορική αλήθεια» (un exercice littéraire dont la forme n’ a rien à voir avec ta vérité historique).
Ένας αριθμός γενιτσάρων ήταν προφανώς ήδη δυσαρεστημένος με τούς αυστηρούς όρους τής υπηρεσίας τους και χρησιμοποίησαν την πολιορκία τής Ρόδου για να διαφύγουν στην Κύπρο, ελπίζοντας να ξαναρχίσουν τη ζωή τούς υπό την αιγίδα τού Αγίου Μάρκου, όπως φαίνεται από επιστολή τού νέου δόγη Αντρέα Γκρίττι και τής Γερουσίας, με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1524:
«Για τούς γενίτσαρους που πραγματικά διέφυγαν από τη Ρόδο και αναχώρησαν, όπως λέει η Εξοχότητά σας [η επιστολή απευθύνεται στον σουλτάνο Σουλεϊμάν], για να διαμείνουν με τις συζύγους και τα παιδιά τους στα νησιά μας τού Χάνδακα και τής Κύπρου, είναι βέβαιο ότι οι πολιτικοί διοικητές και εκπρόσωποί μας, αν έτσι είναι η υπόθεση, θα λάβουν τα απαραίτητα μέτρα, ώστε αυτοί οι γενίτσαροι να υποταχθούν στη δύναμη τής υψηλής σας Μεγαλειότητας, επειδή έχουν από εμάς αποτελεσματικές εντολές, να μη δέχονται τέτοια ποιότητα ανθρώπων…» [Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 100 (112)].
(Delli ianizari veramente fugiti da Rhodi et andati, come vostra Excellentia ne dice, ad habitar cum le moglie et fioli alle insule nostre di Candia et Cypro, si rendemo certissimi che quelli rettori et agenti nostri, se cusì serà stata la cosa, haverano fatte le necessarie provisione che ditti ianizari siano redutti nel poter di vostra excelsa Maestà, perchè hano da nui efficaci commandamenti di non acceptar simel qualità di persone…)
- [←57]
-
Jacques de Bourbon, ό. π., φύλλο 33 (= Fi). Fontanus, ii, φύλλο 38» (=Kii). Πρβλ. Bosio, II (1594), βιβλίο xx, σελ. 590-91. O Sanudo, Diarii, xxxiv, 9-10, 10-11 μάς παρέχει περιλήψεις από μερικές πολύ ενδιαφέρουσες επιστολές από τα τέλη Δεκεμβρίου 1522 μέχρι τις αρχές Φεβρουαρίου 1523, σταλμένες από τον Ντομένικο Τρεβιζάν, τον Ενετό γενικό διοικητή στον Χάνδακα, προς την κυβέρνηση τής πατρίδας του, απ’ όπου φαίνεται (μεταξύ πολλών άλλων λεπτομερειών) ότι η μοναστηριακή εκκλησία τού Αγίου Ιωάννη τού Τάγματος μετατράπηκε αμέσως σε τζαμί και ότι ο σουλτάνος τηρούσε «επακριβώς» (ad unguem) τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει. Υπογραμμίζεται όμως ότι ο σουλτάνος ήθελε όλα τα κανόνια, «που είναι 3.000 κομμάτια» (ch è pezi 3000). Ήθελε επίσης κάποια ιερά λείψανα, δηλαδή τον βραχίονα τού Αγίου Ιωάννη τού Βαπτιστή και μια εικόνα τής Παναγίας (πιθανώς εκείνη τής Φιλερήμου), αλλά ο μεγάλος μάγιστρος τα έβγαλε με ασφάλεια από τη Ρόδο. Ο Αχμέτ πασάς προσπάθησε επίσης να πάρει τον βραχίονα τού Ιωάννη τού Βαπτιστή, «λέγοντας ότι ανήκε στους δικούς του προγόνους» (dicendo è stà de li soi progenitori), αλλά ο μεγάλος μάγιστρος τον κράτησε, δίνοντας στον σουλτάνο τιμαλφή συνολικής αξίας 30.000 δουκάτων. Ο γιος τού Τζεμ σουλτάν, ο Μουράτ μπέης, που ζούσε στο νησί τής Ρόδου, συνελήφθη και θανατώθηκε. Ο Μουράτ ονομάζεται εδώ Ζελαμπίν.
Σε συνεδρίαση τού παπικού εκκλησιαστικού συμβουλίου που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη την Τετάρτη 28 Ιανουαρίου 1523,
«Ο Αγιότατος Κύριός μας μίλησε για το ζήτημα των Τούρκων και για τον κίνδυνο στον οποίο βρισκόταν το νησί τής Ρόδου, και για τον σκοπό αυτό διόρισε μερικούς σεβασμιότατους άρχοντες καρδιναλίους, για να σκεφτούν τον τρόπο και τη μορφή, με την οποία θα μπορούσε να γίνει ομόνοια και ειρήνη μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων και για να βρουν χρήματα για τη διατήρηση τού πολέμου εναντίον των προαναφερθέντων εχθρών τής χριστιανικής πίστης» [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 395].
(Sanctissimus dominus noster fecit verbum de rebus Turcharum et de periculum in quo versatur insula Rhodi, et ad hoc deputavit nonnullos reverendissimos dominos cardinales ad cogitandum modum et formam in quo possit fieri concordia et pax inter principes Christianos et ad inveniendas pecunias pro manutentione belli contra predictos hostes fidei Christiane)
Από αυτό το κείμενο ίσως φαίνεται ότι μέχρι τις 28 Ιανουαρίου η παράδοση τής Ρόδου στους Τούρκους δεν ήταν ακόμη γνωστή. Όμως σε άλλη καταγραφή αυτού τού εκκλησιαστικού συμβουλίου ο πάπας λέγεται ότι είχε δηλώσει ότι μέσω αναφοράς (σταλμένης από τον Γκαμπριέλε Ταντίνι ντι Μαρτινένγκο;) από τη Σικελία είχε μαθευτεί ότι οι Ιππότες είχαν στην πραγματικότητα παραδοθεί: «…οι Ρόδιοι, ύστερα από μακρά πολιορκία 6 μηνών, που είχαν υποστεί από τούς Τούρκους, τελικά αναγκάστηκαν να παραδοθούν, σώζοντας τα άτομά τους και όλα τα πράγματα και πολεμοφόδια…» (…Rhodios post longam 6 mensium obsidionem, quam perpessi fuerant a Turcis, tandem fecisse deditionem salvis personis et rebus omnibus et tormentis bellicis…) [A. Mercati, Dall’ Archivio Vaticano…, II: Diarii di concistori del pontificato di Adriano VI (1951), σελ. 91 και πρβλ. σημείωση 56 τού Mercati].
Σε εκκλησιαστικό συμβούλιο πού έγινε στις Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου
«[Ο Αγιότατος Κύριός μας] πρότεινε εκείνο που ο Ενετός εκπρόσωπος, στο όνομα τής Δημοκρατίας του, ανέφερε στην Αγιότητά του ότι ήταν απαραίτητη η ομόνοια των ηγεμόνων, ιδιαίτερα επειδή, όπως πίστευαν, η Ρόδος είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων, και κατά συνέπεια η Αγιότητά του σκεφτόταν να γράψει ξανά σημειώματα προς αυτούς τούς βασιλείς για την ομόνοια, προσθέτοντας ότι διακήρυξε τριετείς ή τετραετείς εκεχειρίες και ότι προτίθεται να επιβάλει φόρο δεκάτης, ενώ ανέθεσε στον Αγκωνίτη καρδινάλιο [Πιέτρο ντε Ακκόλτι] να ετοιμάσει σχέδιο, το οποίο στη συνέχεια έπρεπε να διαβαστεί στο εκκλησιαστικό συμβούλιο, καθώς επίσης ότι έπρεπε να επιλεγούν λεγάτοι τόσο για το βασίλειο τής Ουγγαρίας, όσο και για [άλλους χριστιανούς] βασιλείς…» [Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 398-399].
([Sanctissimus dominus noster] proposuit quod orator Venetus nomine sue Reipublice significaverit Sue Sanctitati quod esset necessaria concordia principum, presertim cum crederetur Rhodum pervenisse ad manus Turcharum, et propterea Sua Sanctitas cogitaverat de novo scribere brevia ad istos reges super concordia, addendo illis quod indicebat treguas triennales seu quadriennales et quod volebat imponere decimam, et commiserat Cardinali Anconitano ut ordinaret minutam que postea legi deberet in consistorio et etiam creari deberent legati tam pro regno Ungarie quam pro regibus [aliis Christianis]…)
Για τις προσπάθειες τού Αδριανού να κάνει ειρήνη στην Ευρώπη για να αντιμετωπίσει τον «επικείμενο τουρκικό κίνδυνο» (imminens Turcharum periculum), βλέπε επίσης στο ίδιο, φύλλα 401-402, σχετικά με συνεδρίαση τού εκκλησιαστικού συμβουλίου που πραγματοποιήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1523.
Η παράδοση τής Ρόδου έγινε γνωστή στη Βενετία πριν από τις 4 Φεβρουαρίου (1523), όπως φαίνεται από επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Αλβίζε Γκραντενίγκο, τον πρεσβευτή τους στην παπική κούρτη, υπαινισσόμενη την τρομερή απώλεια τού Βελιγραδίου και άλλων τόπων στην Ουγγαρία, στους οποίους έπρεπε τώρα να προστεθεί «αυτή η πρόσφατη απώλεια τής πολύ σημαντικής πόλης και νησιού τής Ρόδου…» (questa recentissima perdita della importantissima cita et isola de Rhodi…).
Ευτυχώς ο Αδριανός ΣΤ’ έκανε ό,τι μπορούσε για να επιφέρει «γενική ειρήνη ανάμεσα σε όλους τούς χριστιανούς ηγεμόνες» (una pace universale fra tuti li principi Christiani), γιατί η ειρήνη στην Ευρώπη ήταν τώρα τόσο απελπιστικά απαραίτητη όσο ποτέ:
«Ποτέ μέχρι τώρα, πιστεύουμε, τόσο αναγκαία όσο είναι τώρα, τόσο από τη δύναμη αυτού τού Άρχοντα Τούρκου, ασύγκριτα μεγαλύτερη από εκείνη όλων των προκατόχων του, όσο και από την ευκαιρία και μεγάλη εξουσία που τού δίνεται τώρα με τη νέα απόκτηση τής Ρόδου, να εισβάλει στην Ιταλία και σε όλους τούς χριστιανούς…»
(Nè mai fin hora, credemo, tanto bisognosa quanto al presente la si attrova, sì per la potentia di questo Signor Turco incomparabilmente magior de tuti li soi precessori, come per la opportunità et facultà grande che hora li è data per il novo acquisto de Rhodi di invader la Italia et tuti li Christiani…)
[Sen. Secreta, Reg. 49, φύλλο 157 (172). Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 159 (174) και Reg. 50, φύλλα 2-3 (14-15)]. Ο Αλβίζε Γκραντενίγκο αντικαταστάθηκε στην ενετική πρεσβεία στη Ρώμη από τον Μάρκο Φόσκαρι [στο ίδιο, φύλλο 7 (19), έγγραφο με ημερομηνία 7 Απριλίου 1523].
Σύμφωνα με επιστολή γραμμένη στο Βαγιαδολίδ στις 18 Μαρτίου (1523) από τον Γκάσπαρο Κονταρίνι, τον Ενετό πρεσβευτή στην αυτοκρατορική αυλή, ο Κάρολος Ε΄ έλαβε τα νέα τής απώλειας τής Ρόδου για τούς Ιωαννίτες από τον Τζιρολάμο Αντόρνο, τον απεσταλμένο του στη Βενετία. Ο Αντόρνο είχε μάθει τα θλιβερά νέα από τον Λαννόυ, τον αντιβασιλέα τής Νάπολης, που τού είχε στείλει μια επιστολή από τον Γκαμπριέλε ντι Μαρτινένγκο, γραμμένη στη Γκαλλίπολι τής Απουλίας στις 14 Ιανουαρίου, περιγράφοντας την παράδοση τού νησιού στους Τούρκους [Bibl. Nazionale Marciana, It. VII, 1009 (7447), φύλλο 291. Brown, Calendar of State Papers…, Venice, iii, αριθ. 646, σελ. 307]. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 659, σελ. 310 και A. Mercati, Dall’ Archivio Vaticano (1951), σελ. 100. Bλέπε επίσης Pastor, Gesch. d. Päpste, iv–2 (ανατυπ. 1956), 117 και εξής με περαιτέρω αναφορές και Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia (1517-1534), στα Acta Miscellanea, Reg. 31, φύλλο 139, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.
- [←58]
-
Jacques de Bourbon, Oppugnation, 1527, φύλλο 33 (= Fi). Ο Fontanus, De bello Rhodio, ΙΙΙ, φύλλο 39 (= Kiii) αναφέρει ότι ο Τρεβιζάν είχε σταλεί στον Χάνδακα με εξήντα γαλέρες για να υπερασπιστεί την Κρήτη, ενώ ο τουρκικός στόλος και στρατός συγκεντρώνονταν στην γειτονική περιοχή τής Ρόδου.
- [←59]
-
Jacques de Bourbon, ό. π., φύλλο 25 (=Dv).
- [←60]
-
Charrière, Négociations, Ι, 94-95, «escript à Castel en Candie, le VII de fevrier». O Thos. Guichardus, Oratio, φύλλο 6 (Bii) λέει ότι o Σουλεϊμάν είχε πιθανώς χάσει 80.000 περίπου άνδρες «από τον πόλεμο και τις αρρώστιες» (bello morbοque) σύμφωνα με τη γενική φήμη, αλλά πολλοί ανεβάζουν τις απώλειές του σε 100.000 και ακόμη περισσότερους.
- [←61]
-
Oratio habita ab eloquentissimo F. Thoma Guichardo Rhodio … coram Clemente VII, Pont. Max. in qua Rhodiorum oppugnationis et deditionis summa continentur. Προσαρτημένο στην προσφώνηση τού Guichardus είναι το: C. Ursini Velii Germani ad Rhodum gratulatio ob Clementis VII, Pont. Max. electionem, «Romae apud F Minitium Calvum mense Ianuario MDXXIIII». Έχω δει μια άλλη έκδοση τού Guichardus (στη Γεννάδειο): «Execudebat Robertus Stephanus, in officina sua, anno MDXXVII, V Idus Augusti», που δεν περιλαμβάνει το gratulatio τού Ursinus Velius, ένα ποίημα 96 βιργιλιανών εξάμετρων, που συγχαίρει τη Ρόδο και τον κόσμο για την εκλογή τού Κλήμεντος Ζ΄, γιατί τώρα τα παπικά και αυτοκρατορικά όπλα θα προχωρήσουν εναντίον των Τούρκων. Ο λ’ Ιλ Αντάμ είχε φτάσει στη Ρώμη στις αρχές Σεπτεμβρίου (1523) και τού είχε δοθεί κατάλυμα στο παπικό ανάκτορο [Sanudo, Diarii, xxxiv, 395]. Φάνηκε καλύτερο να τεθεί η ακόλουθη συνοπτική περίληψη τής ομιλίας (oratio) τού Guichardus αμέσως μετά την περιγραφή μας τής πολιορκίας τής Ρόδου, παρά να ακολουθηθεί η χρονολογική σειρά των γεγονότων.
- [←62]
-
Επιστολή τού μεγάλου μάγιστρου λ’ Ιλ Αντάμ προς τον ανηψιό του, τον στρατάρχη ντε Μονμορενσύ, γραμμένη στη Νάπολη στις 8 Ιουλίου 1523, δείχνει ότι «κάποιοι άνθρωποι» είχαν ήδη σχέδια για τις περιουσίες των Ιωαννιτών στη Γαλλία [Charrière, Négociations, i, 108]. Ο λ’ Ιλ Αντάμ είχε μπει στη Ρώμη τον Σεπτέμβριο τού 1523. Μετά τον θάνατο τού Αδριανού ΣΤ’ αυτός και οι ιππότες του είχαν φρουρήσει το κογκλάβιο που εξέλεξε τον Κλήμεντα Ζ΄. Τον Δεκέμβριο, την εποχή περίπου τής ομιλίας τού Guichardus, ο Κλήμης εγκαθίδρυσε το Τάγμα στο Βιτέρμπο (όπου ο Guichardus πέθανε τρία χρόνια αργότερα). Πρβλ. Charrière, I, 110, σημείωση και Bembo, Lettere volgari a sommi pontefici ed a cardinali, i, 19 και XI, 1 και εξής, στο Opere del Cardιnale Pietro Βembo, iii (Βενετία, 1729), 18, 73 και εξής.
- [←63]
-
Thos. Guichardus, Oratio, passim.
- [←64]
-
Πρβλ. A. Gabriel, La Cité de Rhodes, I, 2, σημείωση 2 και σελ. 94.
- [←65]
-
Charrière, Négociations, i, 96-102, «datum Romae apud S. Petrum sub annulo piscatoris die III Martii MDXXIII, pontificatus nostri anno primo» (o Charrière εσφαλμένα αποκαλεί βούλλα αυτό το έγγραφο). Ο Αδριανός όντως εξέδωσε βούλλα, διακηρύσσοντας τριετή ειρήνη στην Ευρώπη, στις 30 Απριλίου (1523). Για το αντίγραφο που στάλθηκε στον Ερρίκο Η’ βλέπε Thos. Rymer, Foedera…, 3η εκδ., 10 τόμοι, Χάγη, 1739-45, ανατυπ. Φάρνμπορο, 1967, vi, 212-13, «datum Rome… pridie Kal. Maii,… anno primo». O Κάρολος Ε΄ έκρινε απαραίτητο να προειδοποιήσει τον παλιό του δάσκαλο Αδριανό ΣΤ’ για την ανειλικρίνεια και αναξιοπιστία των Γάλλων. Στις 7 Μαρτίου 1522, για παράδειγμα, έγραψε στον Αδριανό από τις Βρυξέλλες για την υιική αγάπη που έτρεφε για την Αγιότητά του και τη μεγάλη ευχαρίστηση που τού είχε φέρει η εκλογή τού Αδριανού: «Μου φαίνεται ότι με τον παπισμό στα χέρια σας και την αυτοκρατορία στα δικά μου, υπάρχουν πολλά καλά και μεγάλα πράγματα, που μπορούμε να κάνουμε μαζί». Οι αποφάσεις τους έπρεπε πάντοτε να κατευθύνονται στον ίδιο σκοπό. Υπενθυμίζοντας στον Αδριανό την επιρροή που είχε ασκήσει για την εκλογή του ως πάπα («que à ma contemplacion fut faict lellection de votre sainctité»), ο Κάρολος τον προειδοποιούσε για τα παραπλανητικά λόγια των Γάλλων [Karl Lanz (επιμ.), Correspondent des Kaisers Karl V., 3 τόμοι, Λειψία, 1844-46, ανατυπ. Φρανκφούρτη-Μάιν, 1966, i, αριθ. 32, σελ. 58-60]. Ο Αδριανός τού απάντησε στις 3 Mαΐου από τη Σαραγόσσα, απορρίπτοντας ευγενικά ότι χρωστούσε την εκλογή του στον Κάρολο και υποδεικνύοντας ότι οι Γάλλοι έπρεπε να είναι κοινοί τους φίλοι [στο ίδιο, i, αριθ. 33, σελ. 60-62]. Στα μέσα Μαρτίου (1523) απεσταλμένοι από την Κροατία και την Ουγγαρία είχαν παρουσιάσει φοβερή εικόνα τού τουρκικού κίνδυνου ενώπιον δημόσιου εκκλησιαστικού συμβουλίου, ύστερα από την οποία διαβάστηκε βούλλα που επέβαλλε δύο φόρους δεκάτης στη χριστιανοσύνη για υπεράσπιση εναντίον των Τούρκων [Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλα 141-142 και πρβλ. φύλλα 143-144, 145, 148 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].
- [←66]
-
Charrière, Négociations, Ι, 103-6, «γραμμένη στη Ρώμη, στις 5 Μαρτίου 1523…» (datum Romae, die V Martii MDXXIII…). Χωρίς να τον εισάγουμε στο κείμενο τόσο νωρίς σε αυτόν τον τόμο, πρέπει να ειπωθεί μια λέξη για την εμφάνιση τότε στη διπλωματική σκηνή τού Ισπανού πρόσφυγα Αντόνιο Ρινκόν, τού οποίου το μίσος για τον Κάρολο Ε΄ τον είχε οδηγήσει στην υπηρεσία τού Φραγκίσκου Α’ το 1521. Μεταξύ Σεπτεμβρίου 1522 και Ιανουαρίου 1524 ο Ρινκόν ανέλαβε τις δύο πρώτες ανατολικές αποστολές του για τον Φραγκίσκο. Πήγε στην Ουγγαρία, Πολωνία, Τρανσυλβανία και Βοημία, προσπαθώντας να θέσει τις βάσεις για ένα συνασπισμό εναντίον των Αψβούργων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη.
Τον Ρινκόν υποδέχθηκαν επιφυλακτικά ο Σίγκισμουντ Α’ τής Πολωνίας και ο βοεβόδας Ιωάννης Ζαπόλυα τής Τρανσυλβανίας, αλλά μπόρεσε να φέρει πίσω στους συμβούλους τού Φραγκίσκου εκφράσεις γαλλόφιλης συμπάθειας. Στην πρώτη αποστολή του ο Ρινκόν προφανώς παρουσίασε τις μηχανορραφίες τού Καρόλου Ε΄ και τού αρχιδούκα Φερδινάνδου τής Αυστρίας (le machinationi et fraudi che li doi fratelli ciò è Carrolo e Fernando tratan et ordinan de far) ως αποτελούσες για την Ουγγαρία σχεδόν τόσο μεγάλη απειλή, όσο και οι Τούρκοι. Όμως ο Λουδοβίκος Β΄, ο νεαρός βασιλιάς τής Ουγγαρίας, που ήταν συνδεδεμένος με τον Φερδινάνδο με γαμήλιους δεσμούς, φοβόταν τις δραστηριότητες τού Ρινκόν περισσότερο απ’ όσο δυσπιστούσε για εκείνες τού Φερδινάνδου. Οι Σίγκισμουντ και Ζαπόλυα ενδιαφέρονταν κυρίως για την εξασφάλιση, αν ήταν δυνατό, γαλλικής βοήθειας εναντίον των Τούρκων.
Ο Σίγκισμουντ ήταν στενοχωρημένος που έβλεπε πόλεμο στην Ευρώπη σε μια τόσο επικίνδυνη εποχή,
«…να βρίσκονται σε διχόνοια τόσο ισχυροί ηγεμόνες σε εποχή όπου υπάρχει τόση αναγκαιότητα για ένωση εναντίον τόσο δυνατού εχθρού όπως είναι ο Τούρκος, που τον περασμένο χρόνο κατέλαβε το Βελιγράδι και αυτόν έχει καταλάβει τη Ρόδο, τις δύο κύριες Πύλες τής χριστιανοσύνης!»
(…per eser in discordia tan potenti principi in tempo che tanta necesità era de unione contra tan poderoso enemico come è il Turco che l’ano pasato conquistò Belgrado e questo à conquistata Rodi, principali doi Porte de la Chnstianità!)
Καθώς όμως οι Τούρκοι αποτελούσαν αντίβαρο στη δύναμη των Αψβούργων, ο Φραγκίσκος ήταν απίθανο να πάρει μέτρα εναντίον τους. Κατηγορούσε για τον τότε πόλεμο τούς Αψβούργους και τον Ερρίκο Η’ και ο Ρινκόν διαβεβαίωνε τον Σίγκισμουντ ότι ήταν αναληθές «ότι η χριστιανικότατη μεγαλειότητα ήταν η αιτία αυτού τού πολέμου, ότι δεν ήθελε να έρθει σε καμμία συμφωνία, και ότι αυτός ήταν εκείνος, εναντίον τού οποίου θα ερχόταν ο Τούρκος» (che la Magestà Christianissima era la causa de questa guerra, che a nisxun acordo volea vignir, e che lui era che i facea vignir il Turco), δηλαδή ο Φραγκίσκος δεν είχε προτρέψει τον σουλτάνο Σουλεϊμάν να επιτεθεί σε κανένα χριστιανό ηγεμόνα ή δύναμη, οπωσδήποτε όχι ακόμη. Βλέπε την αξιόλογη περιγραφή τής πρώτης αποστολής τού Ρινκόν, που παρέχεται στην επιστολή προς τον φίλο και προστάτη του, τον Γάλλο ναύαρχο Γκυγιώμ Γκουφφιέ, άρχοντα τού Μποννιβέ, γραμμένη στη Βενετία στις 4 Απριλίου 1523, στο V.-L. Bourrilly, «La Première Ambassade d’ Antonio Rincon en Orient». Revue d’ histoire moderne et contemporaine, ii (Παρίσι, 1900-l), 23-44. Σημειώστε επίσης Bourrilly, «Antonio Rincon et la politique orientale de Francois Ier (1522-1541)», Revue historique, cxiii (1913), ιδιαίτερα σελ. 66-72 και E. Charrière, Négociations de la France dans le Levant, 4 τόμοι, Παρίσι, 1848-60, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, i, 147-51.
- [←67]
-
Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 1-2 (13-14). Σύμφωνα με τον Sanudo, Diarii, xxxiv, 19-20, το πρωί τής 5 Μαρτίου (1523) «O κύριος Πιέρο Ζεν, εκλεγμένος απεσταλμένος στον Άρχοντα Τούρκο, πήγε στο Κολλέγιο και αποδέχτηκε με μεγάλη χαρά να αναχωρήσει» (Sier Piero Zen, eleto orator al Signor turcho, vene in Collegio et aceptò di andar molto allegramente).
- [←68]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 5-6 (17-18), 13 (25). Για τον Κασάμ μπέη, «τον απεσταλμένο τού Άρχοντα Τούρκου» (l’ orator dil Signor Turco) στη Βενετία, σημειώστε Sanudo, Diarii, xxxiv, 40-41. Έφερνε μαζί του επιστολή από τον Σουλεϊμάν, γραμμένη στη Ρόδο στις 29 Δεκεμβρίου 1522 [στο ίδιο, στήλες 47-48 και πρβλ. στήλες 50-51, 54, 91, 100, 115-16].
- [←69]
-
Το έγγραφο τής αποστολής τού Ζεν ως «διορισμένου εκπροσώπου μας στον γαληνότατο άρχοντα Σουλεϊμάν, μεγάλο αυτοκράτορα των Τούρκων» (designato orator nostro al serenissimo Signor Suleyman, grande imperator de Turchi), έχει ημερομηνία 27 Απριλίου (1523) και παρέχεται στο Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 14 και εξής (28 και εξής). Για τις πρόσφατες τουρκικές επιδρομές στη Δαλματία, πρβλ. τα πρακτικά τού παπικού εκκλησιαστικού συμβουλίου τής 16ης Μαρτίου (1523) στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλα 407-408:
«Ο νούντσιος στον βάνο τής Κροατίας παρουσίασε επιστολή αυτού τού βάνου, με την οποία ανέφερε στο Ιερό Κολέγιο ότι ο πασάς τού τύραννου των Τούρκων εισέβαλε σε ένα κάστρο, πράγμα το οποίο μπορεί να ανοίξει εύκολα τον δρόμο για να καταλάβει ολόκληρη την Κροατία, εκτός αν παρασχεθεί το συντομότερο δυνατό η κατάλληλη βοήθεια, και ως εκ τούτου ικέτευσε να καταδεχτούν να προβλέψουν για τούς κατοίκους αυτών των τόπων να αφήσουν την εύφορη πεδιάδα και να αναζητήσουν νέους τόπους για κατοικία, και ότι αυτό που αναφερόταν από τον νούντσιο, το ίδιο λεγόταν από τον βασιλιά τής Ουγγαρίας, τον αρχιδούκα και τον αυτοκράτορα, καθώς και από τούς εκπροσώπους τού βασιλιά τής Ουγγαρίας και τού αρχιδούκα δια ζώσης, δηλαδή σε ποιον κίνδυνο βρισκόταν και το βασίλειο τής Ουγγαρίας και ολόκληρη η χριστιανοσύνη…»
(Nuntius banni Croatie presentavit litteras ipsius banni quibus significabat Sacro Collegio quomodo bascia [pasha] tyranni Turcharum expugnaverat quoddam castrum quo aperta est via ut facile possit totam Croatiam expugnare nisi de opportuno auxilio quamprimum provideatur, et propterea supplicabat ut dignarentur ita providere ne incole et habitatores dictorum locorum linquere dulcia arva et querere nova loca ad habitandum, et hec eadem per nuntium suum significaverat regi Ungarie et archiduci ac imperatori, et oratores regis Ungarie et archiducis etiam viva voce narrarunt in quo discrimine essent et regnum Ungarie et tota Christianitas…),
όπου γινόταν η συνήθης έκκληση προς την Αγία Έδρα για βοήθεια εναντίον των Τούρκων και μάλιστα επιβλήθηκαν δύο φόροι δεκάτης σε όλο τον ανώτερο κλήρο στα παπικά κράτη, περιλαμβανομένων των καρδιναλίων [στο ίδιο, φύλλα 408-409].
- [←70]
-
Sanudo, Diarii, xxxiv, 115, 121, 126 (για την ημερομηνία τής αναχώρησης τού Ζαν από τη Βενετία), 231, 277, 359-60 (για την άφιξή του στην Ισταμπούλ), 384-85, 391, 399, 434 και XXXV, 176-77, 178.
- [←71]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 50-51 (62-63), έγγραφο με ημερομηνία 17 Νοεμβρίου 1523 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 74 (86), 86-87 (98-99).
- [←72]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 64-65 (76-77), με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1524 (ενετική χρονολόγηση 1523) και πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvi, 155.
- [←73]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 140-41 και πρβλ. τις αναφορές τού Ζεν προς τη Σινιορία στο ίδιο, στήλες 73-74, 142-44.
- [←74]
-
Έτσι ενημέρωνε ο δόγης Αντόνιο Γκριμάνι, κατ’ εντολή τής Γερουσίας, τούς Γάλλους απεσταλμένους που βρίσκονταν τότε στη Βενετία, στη βάση επιστολών που είχαν παραληφθεί στις 29 Απριλίου και γραφτεί στη Ρώμη στις 26 τού μηνός [Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 17-18 (29-30)]. Υποστηρικτές τού Φραγκίσκου Α’ στη Ρώμη λεγόταν ότι είχαν επαινέσει την προσφώνηση τού πάπα.
- [←75]
-
Για τον Σοντερίνι βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 125-29, 133 και πρβλ. Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 145 και J. S. Brewer, Letters and Papers… of Henry VIII, IIΙ-2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 2999-3000, 3002, σελ. 1266-67 και αριθ. 3025, 3093, 3153 και G. A. Bergenroth, Calendar of Letters… and State Papers… Spain, ii (Λονδίνο, 1866), αριθ. 544-46, 548, σελ. 545-47.
- [←76]
-
Το κείμενο τής βούλλας παρέχεται στο Sanudo, Diarii, xxxiv, 180-84, στο Rymer, Foedera…. 3η εκδ., VI-1 (Χάγη, 1741, ανατυπ. 1967), 212-13 (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 65), στο Magnum bullarium Romanum, iv-1 (Ρώμη, 1745, ανατυπ. Γκρατς, 1965), 7-9 και αλλού.
- [←77]
-
Sanudo, Diarii, XXXΙV, 193.
- [←78]
-
Στο ίδιο, XXXIV, 289: «…και να το θέλει, δεν αξίζει να αφοριστεί» (…e che volendo il suo, non merita esser excomunichato).
- [←79]
-
Πρβλ. Michail Popescu, Die Stellung des Papstthums und des christlichen Abendlandes gegenüber des Türkengefahr vom Jahre 1523 bis zur Schlacht bei Mohács (1526), διατρ. Λειψία, Βουκουρέστι, 1887, σελ. 19-23. Στον πρώτο Τόμο τής αξιόλογης σειράς Lettere di principi e titolati στο Archivio Segreto Vaticano, υπάρχουν πολυάριθμες πρωτότυπες επιστολές προς τον πάπα, υπογραφόμενος από τον Κάρολο Ε΄ και τον αδελφό του Φερδινάνδο, από τον Φραγκίσκο Α’, τον Ερρίκο Η’, τον Σίγκισμουντ τής Πολωνίας, τον νεαρό Λουδοβίκο Β΄ τής Ουγγαρίας, τον Έρασμο, τον Γούλζεϋ, τον Καμπέτζιο, τον Βεργκέριο, τον Μορόνε, τον Στέφεν Μπρόντεριτς και άλλους. Στα Lettere [τομ. I, φύλλα 5-6] υπάρχουν δύο ενδιαφέροντα σημειώματα για το τουρκικό πρόβλημα, γραμμένα στη Νυρεμβέργη στις 4 και 17 Δεκεμβρίου 1523, σταλμένα προς τον Κλήμεντα Ζ΄ από τον Φερδινάνδο, που υπογράφει ως «ταπεινός και υπάκουος γιος, Φερδινάνδος, ηγεμόνας Ισπανίας, αρχιδούκας Αυστρίας» (Humilis et obsequens filius Ferdinandus, princeps Hispaniarum. archidux Austrie). Για το υπόβαθρο, σημειώστε Otto Redlich, Der Reichstag von Nürnberg, 1522-23, Λειψία, 1887. Ο τουρκικός κίνδυνος (Tiirkengefahr) φαινόταν τόσο μεγάλος και στα τρία Ράιχσταγκ στη Νυρεμβέργη, όσο και ο Λουθηρανισμός, για το οποίο βλέπε Adolf Wrede (επιμ.), Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V., iii (Γκότα, 1901), ιδιαίτερα σελ. 73-122, 319-83 και passim και στο ίδιο, iv (Γκότα, 1905), ιδιαίτερα σελ. 429-66 και passim.
Ύστερα από εκκλησιαστικό συμβούλιο, πού έγινε την Τετάρτη 1 Ιουλίου 1523, ο καρδινάλιος ντε Βίο έφυγε για την Ουγγαρία [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 6, φύλλο 436]:
«…Ο Σεβασμιώτατος κύριος Τομμάζο [Γκαετάνο ντε Βίο] καρδινάλιος ιερέας τού Αγίου Σίξτου, παπικός λεγάτος που πρόκειται να πάει στην Ουγγαρία, γονάτισε μπροστά στον σταυρό και ο Αγιότατος Κύριός μας τον ευλόγησε λέγοντας τις συνηθισμένες προσευχές και εκείνος φιλώντας τα πόδια τής Αγιότητάς του αποσύρθηκε, έτοιμος να αναχωρήσει για την επαρχία του, συνοδευόμενος από όλους τούς καρδινάλιους μέχρι τη Σάντα Μαρία ντε Πόπολο»
(…Reverendissimus dominus Thomas tt. Sancti Syxti pbr. cardinalis legatus de latere iturus [in] Ungariam genuflexit ante crucem, quem Sanctissimus Dominus Noster de more benedixit dicens solitas orationes osculatoque pede Sue Sanctitatis recessit profecturus ad provinciam suam, sociatusque fuit ab omnibus cardinalibus usque ad S. Mariam de Populo).
O Αδριανός προσπαθούσε να συγκεντρώσει χρήματα για την υπεράσπιση τής Ουγγαρίας από τούς Τούρκους [στο ίδιο, φύλλα 412, 413, 419], αλλά δυσκολευόταν [φύλλα 426-427]. Πρβλ. Mercati, Dall’ Archivio Vaticano (1951), σελ. 101-2, 106 και Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 129-31.
- [←80]
-
Πρβλ. Sanudo, Diarii, lii, 169 από επιστολή τού Οκτωβρίου 1529: «Οι Ούγγροι … είναι τόσο άσχημα, όσο και οι Τούρκοι» (Li Hongari… sono cussì cativi come li Turchi).
- [←81]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 56 (68) και πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxiv, 353: «…ο δόγης μας, που είναι εντελώς Γάλλος…» (… il nostro Doxe, qual è tutto francese...) και G. A. Bergenroth, Calendar of Letters… and State Papers… Spain, ii (1866), ιδιαίτερα αριθ. 572-82, 587, 591, 594, σελ. 567 και εξής.
- [←82]
-
Sanudo, Diarii, xxxiv, 350, 358.
- [←83]
-
Sanudo, Diarii, xxxiv, 363-66, Brown, Calendar of State Papers…, Venice, iii (1869), αριθ. 734-36, σελ. 335. Για τη σταδιακή εγκατάλειψη από τούς Ενετούς τής συμμαχίας τους με τη Γαλλία και την προσχώρησή τους στη φιλο-αυτοκρατορική ένωση, πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 403, 426-29, 438, 460-61. 467 (η συνθήκη τού Ουίνδσορ στις 16-19 Ιουνίου 1522, άρθρο II), 480 και εξής, 528 και εξής, 684-85, 689-90, 697, 708, 712, 714-32 και J. S. Brewer, Letters and Papers … of Henry VIII, iii-2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 2144, 2146, 2185, 2497-98, 2847, 2863, 2865, 2888-89, 3089, 3207, 3211.
- [←84]
-
Sanudo, Diarii, xxxiv, 365a.
- [←85]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 36-37 και εξής, 148 και εξής. Brown, Calendar of State Papers…, Venice, iii (1869), αριθ. 753, σελ. 341 και πρβλ. αριθ. 794, 824.
- [←86]
-
Στο ίδιο, Reg. 50, φύλλο 94 (106). Οι αυτοκρατορικοί πρεσβευτές στη Ρώμη και στα άλλα ιταλικά κράτη κρατούσαν τον Κάρολο Ε΄ ενήμερο για τις γαλλικές διπλωματικές και στρατιωτικές κινήσεις. G. A. Bergenroth, Calendar of Letters… and State Papers… Spain, ii (1866), αριθ. 574, 586-87, 594, 642, 645, 651, 664-66, 677, 690, 692, 693, 699-700, έγγραφα με ημερομηνία από τέλη Ιουλίου 1523 μέχρι 1 Δεκεμβρίου 1524.
- [←87]
-
Πρβλ. Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Carteggio di principi esteri, Roma. Busta 1299/14, αριθ. 35-36, 38-41, 50 (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 18) και ιδιαίτερα αριθ. 54, με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 1523.
- [←88]
-
Sanudo, Diarii, xxxiv, 398, 402, 408-10 και σημειώστε στήλες 430, 438-39. W. Van Gulik, C. Eubel και L. Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica medii et recentoris aevi, iii (Mύνστερ, 1923), 8. Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 152. J.S. Brewer, Letters and Papers… of Henry VIII, iii-2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 3331, σελ. 1386-87 και πρβλ. αριθ. 3464. Mercati, Dall’ Archivio Vaticano… (1951), σελ. 109-10.
- [←89]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 35, 55 και σημειώστε στο ίδιο στήλες 213-15, 223-24, για καταλόγους των καρδιναλίων μετά τις 10 Σεπτεμβρίου 1523. Pastor, Gesch. d. Päpste, iv-2 (ανατυπ. 1956), 162 και εξής και βλέπε J. S. Brewer, Letters and Papers… of Henry VIII, ΙΙI-2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 3547, σελ. 1475: «Tα κελλιά τού κογκλάβιου ήσαν από λεπτές σανίδες, σε απόσταση παλάμης το ένα από το άλλο… Ο Μέντιτσι πήρε το κελλί κάτω από την εικόνα τού Χριστού που έδινε τα κλειδιά στον Άγιο Πέτρο…», πράγμα που οι οπαδοί του θεώρησαν ως καλό οιωνό.
- [←90]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 66-67, 77.
- [←91]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 88, 90, 118-19.
- [←92]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 134-35. Στις 19 Οκτωβρίου (1523) ο Μαρίνο ντα Πότσο, γραμματέας τού καρδινάλιου Φραντσέσκο Πιζάνι, έγραφε στον γαμπρό του Φραντσέσκο Σπινέλλι στη Βενετία, ότι «ο Μέντιτσι ισορροπεί ακόμη και με τη φωνή του και θέλει να γίνει πάπας» (Medici sta pur saldo con le sue voce et voler esser lui Papa), αλλά ότι τα πράγματα βρίσκονταν σε κακό δρόμο, γιατί οι καρδινάλιοι θα κατέληγαν ίσως να κάνουν τόσο μεγάλο λάθος, όπως εκείνο τής εκλογής τού Αδριανού [στο ίδιο, στήλη 135 και πρβλ. στήλες 167 68, 186-87].
- [←93]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 149-50, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 25 Οκτωβρίου (1523) από τον Μαρίνο ντα Πότσο προς τον Φραντσέσκο Σπινέλλι στη Βενετία.
- [←94]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 150, επιστολή από Μπέργκαμο, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου και πρβλ. στο ίδιο, στήλες 151, 153, 154, 156 και εξής, 171-72, 183-84 και εξής.
- [←95]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 169.
- [←96]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 169 και βλέπε στο ίδιο, στήλη 136.
- [←97]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 197-99.
- [←98]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 206-8, 208-9, 216 και εξής, 225-26 και πρβλ. στο ίδιο στήλες 234-35. O Φόσκαρι έγραψε στην Eνετική Σινιορία από τη Ρώμη στις 18 Νοεμβρίου στις 8 μ.μ. (hore 3 di nocte) ότι ο Μέντιτσι είχε εκλεγεί [στήλη 207]. Πρβλ. τα Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 153, J. S. Brewer, Letters and Papers … of Henry VIII, iii-2 (1867, ανατυπ. 1965), αριθ. 3547, σελ. 1474-77 και πρβλ. αριθ. 3464, 3514, 3592-94, 3609-10, 3659. Βλέπε επίσης Pastor, Gesch. d. Päpste, IV 2 (ανατυπ. 1956), 168-69, που έχει συγκεντρώσει τις σχετικές πηγές και σημειώστε τον μικρό τόμο τού Giovannangelo di Meglio, Carlo V e Clemente VII dal carteggio diplomatico, Μιλάνο, 1970, σελ. 37 και εξής. Ο καρδινάλιος Πομπέο Κολόννα πέθανε στη Νάπολη στις 28 Ιουνίου 1532 και το όμορφο ανάκτορο τής Καγκελλαρίας (που είχε χτίσει ο Ραφφαέλε Ριάριο) πέρασε, μαζί με το αξίωμα τού αντικαγκελλάριου, στον καρδινάλιο Ιππόλιτο ντε Μέντιτσι [Sanudo, Diarii, lvi, 512].
Στις 21 Νοεμβρίου (1523) η Ενετική Γερουσία ενέκρινε το κείμενο επιστολής, που θα στελνόταν στο όνομα τού δόγη Αντρέα Γκρίττι για να συγχαρεί τον Κλήμεντα για την άνοδό του στον παπικό θρόνο, «και πράγματι για πολλούς λόγους, για τούς οποίους υπάρχει πάντοτε σχέση αγάπης και άρρηκτη σύνδεση με την επιφανή οικογένεια των Μεδίκων, με την οποία είμαστε ευχαρίστως συνδεδεμένοι» (et id quidem multis rationibus quibus semper illustri Medices familiae indissolubili amoris ac fere necessitudinis nexu mutuo et libentissime devincti sumus) [Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 51-52 (63-64)].
Πέντε μέρες αργότερα (στις 26 Νοεμβρίου) η Γερουσία προχώρησε στην εκλογή οκτώ ευγενών (VIII delli primarii di questa nostra cità), που θα πήγαιναν στη Ρώμη στη συνήθη πρεσβεία υπακοής [στο ίδιο φύλλα 52-53 (64-65)]. Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxv, 216-17, 232-34, που παρέχει (ελαφρώς διαφορετικό) κείμενο τής επιστολής τού δόγη τής 21ης Νοεμβρίου αλλά δεν γνωρίζει την ημερομηνία.
- [←99]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 241-42. Η στέψη τού Κλήμεντα ήταν μεγάλη υπόθεση. Κεντρική ιδέα ήταν η ειρήνη [στο ίδιο, στήλες 243-44].
- [←100]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 255-56.
- [←101]
-
Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii (από τo Archivum Consistoriale), Reg. 3, «Βιβλίο υποθέσεων εκκλησιαστικού συμβουλίου τού αιδεσιμότατου αντικαγκελάριου, που αφορά κυρίως την εποχή τού πάπα Κλήμεντος Ζ΄» (Liber rerum consistorialium reverendissimi Vicecancellarii tempore Clementis VII pontificis maximi expeditarum) [φύλλο 13 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. To μητρώο αυτό καλύπτει την παπική θητεία τού Κλήμεντος από την εκλογή του μέχρι τις 25 Οκτωβρίου 1531. Άλλες καταγραφές τού εκκλησιαστικού συμβουλίου τής 2ας Δεκεμβρίου (1523) υπάρχουν στα Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 153 και στα Acta Miscellanea, Reg. 7 (από τo Archivum Consistoriale), φύλλο 2.
- [←102]
-
Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 14 και πρβλ. φύλλο 15. Acta Consistorialia (1517-1534), φύλλο 154 και πρβλ. φύλλο 155.
- [←103]
-
Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 19, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση: «Ο αδελφός Φιλίπ Βιγιέ ντε λ’ Ιλ-Αντάμ, μεγάλος μάγιστρος Ρόδου, πρόσφερε υπακοή με τη μακρά ομιλία τού αδελφού Τομά Γκυσάρ, Ρόδιου ευγενή, εύγλωττου απεσταλμένου τού προαναφερθέντος μεγάλου μάγιστρου» (Fr. Philippus de Villerslileadam, magnus magister Rhodi, prestitit obedientiam longa oratione habita per Fratrem Thomam Guichardum, Rhodium virum, eloquentissimum predicti magni magistri oratorem). Bλέπε πιο πάνω, σελ. 214-15.
- [←104]
-
Sanudo, Diarii, xxxv, 435.
- [←105]
-
Arch. Segr. Vaticano, Acta Vicecancellarii, Reg. 3, φύλλο 26, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:
«Στη Ρώμη την Παρασκευή 12 Φεβρουαρίου 1524 πραγματοποιήθηκε εκκλησιαστικό συμβούλιο και έγιναν τα εξής: Διαβάστηκε επιστολή τού βασιλιά τής Ουγγαρίας … ο οποίος ανέφερε μεγάλες ετοιμασίες των Τούρκων σε στεριά και θάλασσα εναντίον τής Ουγγαρίας, ζητώντας βοήθεια από τον Αγιότατο Κύριό μας. Στους εκπροσώπους τού προαναφερθέντος βασιλιά που είχαν γίνει δεκτοί στο εκκλησιαστικό συμβούλιο, ο Αγιότατος Κύριός μας απάνησε ευγενικά. Μετά την αποχώρηση των απεσταλμένων ο Αγιότατος Κύριός μας παρουσίασε τούς κινδύνους για το βασίλειο τής Ουγγαρίας και ζήτησε από τούς σεβασμιώτατους άρχοντες θεραπείες, με τις οποίες θα μπορούσαν να αποτραπούν οι άμεσοι τουρκικοί κίνδυνοι, και καθώς τα νεύρα τού πολέμου είναι τα χρήματα, προέτρεψε τούς σεβασμιώτατους άρχοντες ώστε να καταλάβει με ποιον τρόπο μπορούν να βρεθούν τα χρήματα. Το συμπέρασμα ήταν ότι η Αγιότητά του μαζί με τούς σεβασμιώτατους άρχοντες, θα επινοήσουν θεραπείες όπως εκείνες που αποδίδονται στον ευτυχούς μνήμης πάπα Αδριανό, και ότι όλοι οι άρχοντες ήσαν έτοιμοι να υπακούσουν στις εντολές τής Αγιότητάς του και να υποστούν κάθε επιβολή που θα προκύψει από την Αγιότητά του».
(Rome die Veneris XII Februarii MDXXIIII fuit consistorium et expedita fuerunt infrascripta: Lecte fuerunt littere regis Ungarie ... quibus significabatur maximus Turcarum apparatus terra marique contra Ungariam, petens a sanctissimo domino nostro auxilium, oratoribusque prefati regis in sacro consistorio intromissis sanctissimus dominus noster respondit perbenigne. Post oratorum discessum sanctissimus dominus noster proposuit pericula regnorum Ungarie petiitcque a dominis reverendissimus remedia quibus imminentibus Turcarum periculis occurrere possit et quoniam nervus belli est pecunia, hortatus est reverendissimos dominos ut excogitarent quibus mediis pecunia inveniri possit. Fuit conclusum quod Sanctitas sua una cum dominis reverendissimis ad id deputatis per felicis recordationis Adrianum excogitarent remedia et quod omnes domini erant parati parere mandatis sue Sanctitatis et subire omnem impositionem fiendam per Sanctitatem suam.)
- [←106]
-
Sanudo, Diarii, xxxvi, 27.
- [←107]
-
Ο Σόνμπεργκ ήταν καλός φίλος τού Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε. Ήταν Δομινικανός. (Ο Παύλος Γ΄ θα τον έκανε καρδινάλιο τον Μάιο τού 1535.) Όταν τον Μάρτιο τού 1524 ο Κλήμης τον έστειλε σε αποστολή στη Γαλλία και την Ισπανία, για να προσπαθήσει να κάνει ειρήνη μεταξύ Φραγκίσκου και Καρόλου, ο Τζιμπέρτι ήταν σε καλύτερη θέση να επηρεάζει τον Κλήμεντα [Sanudo, Diarii, xxxvi, 42-43, 62, 68, 72, 91, 111, 116, 179, 201, 212-13, 346, 367, 368, 390 και άλλού και βλέπε γενικά G. A. Bergenroth, Calendar of Letters… and State Papers… Spain, ii (1866), αριθ. 626, σελ. 610-11 και σημειώστε αριθ. 644. 658-59]. Ο Σόνμπεργκ επέστρεψε στη Ρώμη τον Ιούνιο, αλλά αργότερα έφυγε σε άλλη αποστολή. Για τη σταδιοδρομία τού Τζιμπέρτι (γεννήθηκε στο Παλέρμο στις 20 Σεπτεμβρίου 1495, όντας φυσικός γιος πλούσιου και περιπετειώδους Γενουάτη εμπόρου) και για τον ρόλο που έπαιξε αυτός στις υποθέσεις τής Ιταλίας κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών τής παπικής θητείας τού Κλήμεντος, βλέπε Tullio Pandolfi, «Giovan Matteo Giberti e l’ ultima difesa della libertà d’ Italia negli anni 1521-1525», Archivio della R. Società Romana di storia patria. xxxiv (1911), 130-237, ιδιαίτερα σελ. 171 και εξής.
- [←108]
-
Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvi, 346.
- [←109]
-
Sanudo, Diarii, xxxvi, 19. Όσο για την Ουγγαρία, καθένας στην παπική κούρτη γνώριζε επώδυνα το γεγονός, «ότι θα είναι κακό για τη χριστιανοσύνη, αν χαθεί αυτό το βασίλειο» (che saria mal de la Christianità quando quel regno fussa perso) [στο ίδιο, στήλη 91], αν και λεγόταν ότι ο Λουδοβίκος Β΄ διαπραγματευόταν συμφωνία με τον Άρχοντα Τούρκο [στήλες 150, 186].
- [←110]
-
Sanudo, Diarii, xxxvi, 37, 64, 91, 99-102, 105, 117-21 (για τούς λατινικούς εορτασμούς στην Ισταμπούλ), 136, 154, 159-60 και εξής, 212-14, 215-16, 275 και εξής, 277 (το κεφάλι τού Αχμέτ πασά έφτασε στην Ισταμπούλ στις 27 Μαρτίου 1524), 338-39, 344, 354, 366, 487, 496 και xxxviι, 27-28, 49-50, 80, 92, 95, 278-79 και πρβλ. τη συνοπτική σημείωση τού Halil Inalcik, «Ahmad Pasha Kha’in», στην Encyclopaedia of Islam, I (1960), 293. Προφανώς χωρίς γνώση τής μοίρας τού Αχμέτ, στις 17 Απριλίου (1524) ο Κλήμης Ζ΄ τού είχε απευθύνει σημείωμα, έχοντας πληροφορηθεί ότι ο Αχμέτ είχε πάρει τον τίτλο τού σουλτάνου τής Αιγύπτου [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XL, τομ. 8 (Clem. VII Brevia), αριθ. 169, φύλλο 89]: «Πήραμε μεγάλη χαρά, όταν μάθαμε ότι το βασίλειο τής Αιγύπτου και ο βασιλιάς του, που συνέβαινε να ονομάζεται σουλτάνος, πέρασαν στη δική σας εξουσία και αυτοκρατορία …» (Magnam letitiam accepimus postquam intelleximus te regnum Aegypti et eius regni circunstantias ac sulthani nomen ad tuam potestatem et imperium transtulisse…) κλπ.
Αργότερα ο Κλήμης βρισκόταν επίσης σε αλληλογραφία με τον «στρατιωτικό διοικητή ή αγά των γενιτσάρων και τής ροδιακής πολιτοφυλακής» (Iannizerorum et militiae Rhodiensis prefectus seu aga) [Arm. XLIV, τομ. 8, φύλλα 120-122, επιστολή με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1526], o οποίος είχε προφανώς γράψει στον πάπα πρώτος στις 14 Ιουλίου 1526.
- [←111]
-
Sanudo, Diarii, xxxviι, 45 και για το υπόβαθρο των γεγονότων, πρβλ. xxxvi, 620-21, ιδιαίτερα στήλες 626-32 και xxxviι, 14, 28, 31-34, 41, 44. Ακόμα και στις 19-20 Σεπτεμβρίου (1524), όταν ο Νίκολας Σόνμπεργκ, στη δεύτερη αποστολή του να προσπαθήσει να κάνει ειρήνη μεταξύ Καρόλου και Φραγκίσκου, βρήκε τον δεύτερο στην Αβινιόν, έλπιζε ακόμη ότι θα μπορούσε να υπάρξει συμβιβασμός μεταξύ των δύο ανταγωνιζομένων [στο ίδιο, στήλες 10, 39, 41, 44].
- [←112]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 45-46.
- [←113]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 48 και πρβλ. στήλες 58, 59-60, 63.
- [←114]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 50 και για τις ενετικές χερσαίες δυνάμεις πρβλ. στο ίδιο, στήλη 55. Οι Ενετοί ήσαν έτοιμοι να υπερασπιστούν το Τιτσίνο [στήλη 62].
- [←115]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 61.
- [←116]
-
Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvii, 66-75, 80-82, 83-85, 87-88.
- [←117]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 91 και πρβλ. στήλες 99, 101-2, 103, 105, 107, 108, 109, 112-13, 115. Oι Γάλλοι μπήκαν στο Μιλάνο στις 22 Οκτωβρίου σύμφωνα με τον Τεόντορο Τριβούλτσιο, που βρισκόταν τότε στην υπηρεσία τού Φραγκίσκου [στο ίδιο, στήλη 112].
- [←118]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 110.
- [←119]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 127: «…και από τη Ρώμη λέγεται ότι ο πάπας και η Σινιορία μας βρίσκονται σε συμφωνία με τον βασιλιά τής Γαλλίας» (…e per Roma si dice il Papa e la Signoria nostra e d’accordo col re di Franza…) και πρβλ. στήλες 132, 156, 196, 203, 250, 273.
- [←120]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 147.
- [←121]
-
Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvii, 289, 294. O Φερνάντο ντε Άβαλος εμφανίζεται ως Φερντινάντο (ή Φερράντε) ντ’ Άβαλος στις ιταλικές πηγές.
- [←122]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 247-48 και πρβλ. στήλες 254, 257-58, 260-61. 266 και αλλού. Brown, Cal. State Papers…, Venice, iii (1869), αριθ. 897, σελ. 391-92. Για την «επιχείρηση» (impresa) τού δούκα τού Ώλμπανυ (Albany) βλέπε Sanudo, xxxvii, 237-38, 249-50, 257, 259, 261-62, 335, 342. Μετά τη μάχη τής Παβίας αυτή δεν κατέληξε πουθενά [στο ίδιο, xxxviii, 66, 67, 82, 99, 104, 107, 109, 151, 155, 205].
- [←123]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 112 (124). Η Γερουσία δεν υπήρξε καθόλου ομόφωνη, αφού η ψηφοφορία για την αποδοχή ήταν 91 υπέρ (de parte), 69 κατά (de non) και 11 λευκά (non synceri). Για τις μάταιες προσπάθειες τού Κλήμεντα, τώρα συμμάχου τής Γαλλίας, να επιβάλει «γενική ειρήνη λόγω τού τουρκικού κινδύνου» (la pace general per il pericolo de Turchi) πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 108-109 (120-121), έγγραφο με ημερομηνία 17 Δεκεμβρίου 1524 και φύλλο 110 (122) με ημερομηνία 3 Ιανουαρίου 1525 (ενετική χρονολόγηση 1524) και αλλού. O Μάρκο Φόσκαρι είχε πληροφορήσει την κυβέρνησή του με επιστολή στις 5 Ιανουαρίου,
«ότι η Μακαριότητά του o ποντίφηκας έχει συνάψει την εν λόγω ειρήνη με τον χριστιανικότατο βασιλιά, κρατώντας τιμητικότατη θέση για την Αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα [!], τον γαληνότατο βασιλιά τής Αγγλίας, τον γαληνότατο Φερδινάνδο, τη Σινιορία μας [και φυσικά οι Κλήμης και Αλμπέρτο Πίο γνώριζαν ότι η Βενετία θα επικύρωνε τη συνθήκη], και για τούς άλλους χριστιανούς ηγεμόνες»
(che la Beatitudine del Pontefice ha conclusa ditta pace cum el re Christianissimo, reservando loco honorificentissimo alla Cesarea Maestà [!], serenissimo re de Ingelterra, serenissimo Ferdinando, Segnoria nostra, et alli altri principi Christiani…)
[στο ίδιο, φύλλο 111 (123)].
Επρόκειτο για τη συνήθη ευσεβή χειρονομία τής διπλωματίας. Λίγες πιθανότητες υπήρχαν για τη συμμετοχή τού Καρόλου Ε΄ σε μια συμμαχία, η οποία μάλιστα είχε σχηματιστεί εναντίον του. Πρβλ. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xxi, αριθ. 3, σελ. 181, Bergenroth, Calendar of Letters… and State Papers… Spain, ii (1866), αριθ. 702, σελ. 684 και Di Meglio, Carlo V e Clemente VII (1970), σελ. 62 και εξής. Τώρα πια ο Lannoy ήταν επίσης έτοιμος για ειρήνη, αλλά με όρους τούς οποίους ο Φραγκίσκος δεν θα δεχόταν [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 705, σελ. 686-87].
- [←124]
-
Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 108 (120), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Φόσκαρι με ημερομηνία 17 Δεκεμβρίου 1524 (που αναφέρθηκε στην προηγούμενη σημείωση):
«…Γνωρίζουμε ότι η Αγιότητά του ο ποντίφηκας είχε και έχει τον ίδιο σκοπό που έχουμε και εμείς, να θέσει τέλος στους πολέμους, και ότι ακολουθεί ειρήνη στην Ιταλία, όπως ελπίζουμε ότι θα ακολουθήσει από την εν λόγω σύναψη, την οποία … θα κρατήσουμε μυστικότατη…»
(…Cognoscemo che la Santità del Pontifice ha havuto et ha lo istesso obietto habbiamo nui di metier fine alle guerre, et che ne segua pace in Italia, come speramo seguirà dalla ditta conclusione, la quale... faremo tenir secretissima...).
- [←125]
-
Bergenroth, Calendar of Letters.. and State Papers… Spain, ii (1866), αριθ. 540, σελ. 537, Σέσσα προς Κάρολο Ε΄, επιστολή με ημερομηνία 11 Απριλίου 1523.
- [←126]
-
Bergenroth, ό. π., αριθ. 626, σελ. 610, έγγραφο με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1524.
- [←127]
-
Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 9 (Βrevia Clementis VII ad principis per Sadoletum exarata), φύλλο 59, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση: datum Romae die VII Decembris, MDXXIIII, anno secundo: “Quod si tua nobilitas aliquo modo persuasum habeat te et res tuas nobis non esse cordi quas, deum testamur, in animo nostro habemus carissimas nostramque erga te perpetuam benivolentiam omni ex parte conservamus. Sed ut accidit in magno periculo et metu positis, ut aliquando simul non omnia expediri possint, ita nos cum horum bellorum atrocitatem diuturnitatemque, cum nationes Christianas cunctas fere aut seditionibus inter se aut acerbissimis bellis devastatas, cum Turcarum vim et apparatum exitium quotidie nobis et rebus nostris machinantem aspicimus, cum audimus querelas populorum, gemitus omnium gentium, res Christianitatis profligatas et perditas, si non omnem rebus omnibus curam adhibere possumus, sumus profecto excusandi…
Ο Κλήμης Ζ΄ υπογράμμιζε συνεχώς ότι ο κύριος πολιτικός του σκοπός ήταν η «ειρήνη μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων» (pax inter principes Christianοs) [σημειώστε τις επιστολές του προς τον Κάρολο Ε΄ και τον δόγη τής Βενετίας, αμφότερες με ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1525, στο ίδιο, φύλλα 77, 82 και αλλού].
- [←128]
-
Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 113 (124), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς Φόσκαρι, με ημερομηνία 28 Ιανουαρίου 1525:
«…Κατ’ αρχάς είναι ήδη γνωστό με ευγνωμοσύνη ότι η Μακαριότητά του είχε προβλέψει ότι, ερχόμενος ο χριστιανικότατος βασιλιάς [Φραγκίσκος] την ημέρα με τούς αυτοκρατορικούς, θα έθετε σε κίνδυνο τής τύχης όχι μόνο τα κοινά κράτη, αλλά και ολόκληρη την Ιταλία και μαζί τη χριστιανοσύνη σε διαρκή πόλεμο, και για να αποτρέψει τη χριστιανικότατη μεγαλειότητά του από τέτοια άποψη, επαινούμε πολύ ότι όχι μόνο έχει στείλει επιστολή γι’ αυτό στον επιφανή Αλμπέρτο [Πίο] ντα Κάρπι [που ήταν τώρα ο Γάλλος απεσταλμένος στην παπική κούρτη], αλλά επίσης ότι λειτούργησε στέλνοντας τον κύριο Σιγκισμόντο, τον γραμματέα του, με σκοπό να αποτρέψει τη χριστιανικότατη Μεγαλειότητά του από τόσο πολύ επικίνδυνη απόφαση…»
(…In primis ne è stà gratissimo intender che la Beatitudine soa habbia previsto che, devenendo il Christianissimo Re alla giornata cum li Cesarei, si poneria a pericolo de fortuna non solum li communi stati, ma tutta Italia et insieme la Christianità in perpetua guerra, et per dissuader sua Maestà Christianissima da tal opinione, grandemente laudamo, che non solum li habbi fatto scriver per lo illustrissimo signor Alberto da Carpi, ma etiam operato che li mandi D. Sigismondo suo secretario a fine de remover sua Christianissima Maestà da tal periculosissima deliberatione...).
Αν και επιδίωκε ειρήνη, ο Κλήμης ενδιαφερόταν να προσλάβει δύναμη 10.000 Ελβετών, για την οποία ήθελε να συνεισφέρει η Βενετία το ένα τρίτο τής δαπάνης και να αντιμετωπίσουν αυτός και οι Φλωρεντινοί τα άλλα δύο τρίτα [Reg. 50, φύλλα 114-115 (126-127)]. Συμφωνούσε να επιτρέψει στους Ενετούς να παραμείνει κρυφή για κάποιο διάστημα η είσοδός τους στη συμμαχία με την Αγία Έδρα και τη Γαλλία, «για τον κίνδυνο των Τούρκων, … για τον οποίο έχουμε κυρίως τις ειδοποιήσεις από την Κωνσταντινούπολη, τη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα, όπως μπορείτε να δείτε από τα επισυναπτόμενα παραδείγματα…» (per il periculo de’ Turchi,… havendo maxime li advisi da Constantinopoli, Zante, et Corphu de quella importantia che per li inclusi exempli vederete…) [από την επιστολή τής 28ης Ιανουαρίου που απευθυνόταν στον Φόσκαρι και αναφέρθηκε πιο πάνω]. Όμως ο Σουλεϊμάν πιθανώς ενδιαφερόταν λιγότερο για την προσχώρηση τής Βενετίας στη συμμαχία απ’ όσο θα ενδιαφερόταν ο Κάρολος Ε΄.
- [←129]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλο 117 (129), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Φόσκαρι, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1525, συνοψιζόμενη στο Brown, Calendar of State Papers… Venice, iii (1869), αριθ. 935, σελ. 405-6 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 937, σελ. 406-7. Αν και ο Κλήμης για προφανείς λόγους δεν ήθελε τον Κάρολο κυρίαρχο ούτε στο Μιλάνο ούτε στη Νάπολη, δεν ήταν πιο ευτυχής με τη σκέψη τής κατάληψης τού Μιλάνου από τον Φραγκίσκο, «ούτε νομίζω ότι η Γαλλία έχει το κράτος τού Μιλάνου» (nè si pensi che Franza habbi il stato di Milan) [Φόσκαρι προς τη Σινιορία, επιστολή με ημερομηνία 1 Φεβρουαρίου 1524, στο Sanudo, Diarii, xxxv, 394].
- [←130]
-
Πρβλ. Sanudo, Diarii, xxxvii, 203, 219, 223, 225, 227-28, 229, 231, 237, 238, 242-43, 250 κλπ.: «Και για τις προειδοποιήσεις τού ποντίφηκα καθώς και για την ένωσή του με τη Γαλλία η φήμη είναι γενική, αλλά ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί δεν την πιστεύουν» (Che circa li avisi dil Pontefice et che sia unito con Franza la fama è generale, ma che loro cesarei non la credeno) [στο ίδιο, στήλη 248 και πρβλ. Calendar of State Papers… Venice, iii (1869), αριθ. 897, σελ. 392, που αναφέρθηκε πιο πάνω].
Όπως πληροφορούσε τον Γκάσπαρο Κονταρίνι ο Τζιοβάννι Κόρσι, ο Φλωρεντινός πρεσβευτής στην αυτοκρατορική αυλή, «ο πάπας πρέπει τελικά από αναγκαιότητα να παραμείνει σε εχθρότητα με τούς φιλο-αυτοκρατορικούς, γιατί αυτοί είτε θα κατακτήσουν στην Ιταλία ή θα κατακτηθούν. Αν νικήσουν, δεν θα τον υπολογίζουν, θεωρώντας ότι κέρδισαν χωρίς τη βοήθειά του» [από επιστολή τού Κονταρίνι προς το Συμβούλιο των Δέκα, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 6 Δεκεμβρίου 1524, που συνοψίζεται στο Cal. State Papers…, Venice, iii, αριθ. 903, σελ. 396]. Για την υποτιθέμενη στάση τού Καρόλου Ε΄ προς «αυτόν τον άνανδρο πάπα», βλέπε στο ίδιο, iii, αριθ. 920, σελ. 401-2, από Κονταρίνι προς Συμβούλιο των Δέκα, επιστολή γραμμένη στη Μαδρίτη στις 6 Φεβρουαρίου 1525 (ενετική χρονολόγηση 1524) και Dittrich, Regesten und Briefe des Cardinals Gasparo Contarini, 1483-1542 (1881), αριθ. 50, σελ. 21. Το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο επιστολών τού Κονταρίνι στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, Βενετία, MS. It. VII, 1009 (7447), φύλλο 410]:
«Μου είπε χτες ο πρέσβης τής Φλωρεντίας ότι ήξερε από καλή πηγή ότι η μεγαλειότητα … είχε χρησιμοποιήσει αυτά τα λόγια, δηλαδή ότι, όταν συζητούσε με κάποιους δικούς του ευγενείς για την παρούσα ανάγκη, είπε: “Περιμένω άσχημα νέα και από το Μιλάνο και από τη Νάπολη, αλλά δεν θα δώσω λογαριασμό στον κόσμο. Θα πάω στην Ιταλία και με τον πιο έντιμο τρόπο θα προσπαθήσω να αποκτήσω το δικό μου και να εκδικηθώ εκείνους που με έχουν προσβάλει, κυρίως αυτόν τον φαύλο τον πάπα. …”»
(Me ha dicto heri lo ambassator fiorentino come ha inteso per bona via la Maestà … haver usato queste parole, zoè che ragionando cum certi sui gentilhomeni a le presente occorentie disse, “Ιo expecto male nove et da Milano et da Napoli, ma non ne facio un conto al mondo. Io anderò in Italia et più honesto modo haverò di aquistar el mio et vendicarmi di coloro li quali mi haverano offeso, maxime di quel villaco del papa. …”)
- [←131]
-
Sen. Secreta, Reg. 50, φύλλα 117-118 (129-130), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς Φόσκαρι, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου (1525), που αναφέρθηκε πιο πάνω:
«…Επιπλέον χτες το πρωί οι απεσταλμένοι τού αυτοκράτορα, τής Αγγλίας και τού Μιλάνου ήρθαν σε εμάς, και αρχικά ο αυτοκρατορικός επέμεινε επειγόντως στην ένωση των ανδρών μας, επικαλούμενος τον συνήθη λόγο για την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, ενώ επίσης επέμενε ο εν λόγω απεσταλμένος τής Αγγλίας να βεβαιωθεί ότι για εμάς συνεπαγόταν την άμεση απελευθέρωση τού κράτους τού Μιλάνου! …»
(…Ulterius heri matina li oratori Cesareo, de Ingelterra, et Mediolanensi venero a nui, et primum il Cesareo ne fece grandissima instantia per la unione delle gente nostre, adducendo le consuete ragione cum quella maggior efficatia li fu possibile, et medesimamente ne instò ditto orator de Ingelterra affirmando che in noi consisteva la immediata liberation del stato de Milano!…)
- [←132]
-
Sanudo, Diarii, xxxvii, 313, επιστολή προς Τομμάζο Τιέπολο, γραμμένη στη Μπρέσσια στις 8 Δεκεμβρίου 1524.